معماری ۱۰۰ ایوان فیضیه و رد پیشنهاد ساخت سینما
سایت «تاریخ ما» – گروه استان‌ها: استاد حاج علی محمود نژاد متولد ۱۳۳۱ از پیشکسوتان معماری استان قم است که در کارنامه‌اش آثار بسیاری از احداث بناهای مذهبی از جمله مساجد و حسینیه‌ها در استان قم و نقاط مختلف کشور به چشم می‌خورد.
او حرفه خود را مدیون پدرش می‌داند و می‌گوید که بسیاری از افراد خانواده‌شان از نسل‌های گذشته و فعلی معمار بوده‌اند و این حرفه در واقع به او به ارث رسیده است.
استاد محمودنژاد خود را شاگرد معمار برجسته دوران معاصر یعنی استاد حسین لرزاده که مسجد اعظم قم و آرامگاه فردوسی در توس از آثار به جای مانده از وی است، می‌داند و می‌گوید از این مرد بزرگ چیزهای زیادی یاد گرفته است.
استاد محمود نژاد تنها در عرصه معماری تبحر نداشته بلکه در زمینه ورزش باستانی، مداحی و شعر نیز سر رشته دارد و بیش از دو هزار بیت شعر را حفظ است و همین امر باعث شده تا در کارهایی که انجام می‌دهد از اشعار برجسته نیز الهام بگیرد و با خط معماری آنها به نگارش در آورد.
در سن ۳۶ سالگی تولیت وقت آستانه مقدسه حضرت معصومه(س) از ایشان برای ساخت بنای سر در و ایوان‌های مدرسه علمیه فیضیه قم دعوت می‌کند و به گفته استاد محمودنژاد بیش از ۱۰۰ ایوان در این مدرسه علمیه که آوازه‌اش نه تنها در کشور بلکه در بلاد اسلامی پیچیده است توسط ایشان ساخته می‌شود.
این استاد معماری فرزندانش را نیز با این حرفه آشنا کرده و از دوران جوانی به آنان میدان کار داده است و حالا همان تجربیات دوران نوجوانی و جوانی فرزندانش به کمک این روزهای مسئولیتشان در مناصب مختلف آمده است .
در گفتگوی خبرنگار «تاریخ ما»، پای صحبت‌های این استاد معماری می‌نشینیم.
* صحبت‌های ابتدایی شما را در خصوص ورود به عرصه معماری می‌شنویم.
بنده باید در ابتدا از اساتید خود در عرصه معماری یاد کنم که اولین استاد بنده؛ مرحوم پدرم بوده است و تمام خانواده و اقوام ما از نسل‌های گذشته در کار معماری بودند که بنده از تجربیات هر کدام آنها به نحوی استفاده کردم.
در رشته نقشه از محضر استاد شفیعی بهره‌مند شدم و در رشته‌های رسمی سازی، مقرنس، گره‌سازی و یزدی بندی نیز از محضر استاد برجسته این عرصه، استاد لرزاده بهره بردم.
استاد لرزاده کارش بدین شکل بود که هر آنچه که می‌دانست و در آن تبحر داشت بدون چشمداشت و بدون تکلف آن را به سایرین می‌آموخت، ایشان معمار مسجد اعظم قم بود و در طول عمرش بیش از ۲۵۰ مسجد و حسینیه و اماکن مذهبی را بنا کرده است.
ایشان اصالتاً اهل لرستان بودند و سال ها در تهران سکونت داشتند، پدرش استاد محمد معمار بود و معماری در خاندان آنها نسل به نسل منتقل شد.
قبل از انقلاب اسلامی هنر معماری به خصوص معماری اسلامی در امکان مذهبی همچون مساجد و حسینیه‌ها و بقاع متبرکه؛ هنری از یاد رفته بود و این هنر اهمیت چندانی نداشت و غالب بناهای مذهبی همچون مساجد به صورت ساده بنا می‌شد.
در رژیم طاغوت، پیشنهاد ساخت سینما را در قم را رد کردم
در زمان طاغوت به من پیشنهاد احداث یک سینما را در قم دادند و آن زمان هم پول خوبی برای این پروژه پیشنهاد داده بودند؛ اما من فکر کردم که اگر این سینما در قم احداث شود موجب ایجاد فحشا و منکرات خواهد شد و به همین خاطر به این پیشنهاد جواب رد دادم و از آن پس به دنبال احداث مسجد رفتم و با توسل و توکل به خداوند این مسیر را با جدیت ادامه دادم .
* اگر ممکن است تعدادی از کارهای برجسته‌ای که در این مدت انجام داده‌اید را عنوان فرمایید؟
یکی از کارهای من بنای مسجدی در رزن همدان بود که سردر مهمی داشت که از هنر مقرنس برای احداث آن استفاده کردم و گنبد بزرگی با ۲۰ متر دهنه و بی ستون برای آن بنا کردیم.
مسجد رضاآباد واقع در خیابان آذر قم نیز از دیگر کارهای بنده است که این مسجد بی ستون بوده و دارای خرپاهای ۲۰ متری و دهنه ۱۶ متری به ارتفاع ۱۲ متر است که دارای گنبد و گلدسته عظیمی است که همگی به هم متصل هستند.
هنر خط معماری از جمله هنرهایی است که هر کسی بدان مسلط نیست و من در این زمینه کارهایی داشته‌ام که از جمله آنها می‌توان به مسجد شهید بهشتی تهران اشاره کرد که به پیشنهاد متولیان این مسجد، آیت الکرسی را به صورت خط معماری طراحی و در این مسجد اجرا کردیم.
هنر خط معماری از جمله هنرهایی است که هر کسی بدان مسلط نیست و من در این زمینه کارهایی داشته‌ام
مسجد دیگری در تفرش به نام مسجد النبی از دیگر کارهای من است که این مسجد در سال ۸۶ از بناهای برجسته در مناطق روستایی و شهری شناخته شده بود.
سردر مجتمع فرهنگی مذهبی والفجر تهران که در پشت کاخ نیاوران تهران قرار دارد نیز از دیگر کارهای بنده است که در این پروژه از یزدی بندی، رسمی سازی و خط معماری و کار معقلی به صورت آجر و کاشی استفاده کردیم.
طراحی گنبد مسجد امامزاده عبدالله قم نیز از دیگر کارهای بنده است که طراحی آن به پایان رسیده و اجرای آن با استفاده از هنرهای رسمی سازی، یزدی بندی و مقرنس زیر گنبد با ۱۱ متر دهنه در حال انجام است.
گنبد حرم موسی مبرقع(ع) قم در زمان قدیم احداث شده بود که حالت خوبی نداشت، از ما خواستند طرح جدیدی برای آن بزنیم و من نیز با خط گیری‌هایی که انجام دادم این گنبد را طراحی کردم و اجرایی شد.
در کارهایم سعی کرده‌ام از نام خداوند و ائمه معصومین(ع) در قالب معقلی زنده و کاشی استفاده کنم.
* مطمئناً در این سالها خاطرات به یادماندنی بسیاری داشته‌اید؛ اگر ممکن است چند خاطره از کارهایتان را برایمان بیان کنید؟
در طول سال‌هایی که فعالیت معماری انجام داده‌ام خاطرات زیادی دارم که از جمله آنها اتفاقی بود که در زمان احداث مسجد رضاآباد قم به یاد دارم که به عقیده بنده این اتفاق بیشتر شبیه یک معجزه است.
در زمانی که در حال بتن ریزی سقف مسجد بودیم کار به شب ختم شد که به دلیل نبود دید کافی، کارگران بیش از اندازه بتن ریختند و همین امر سبب شد تا تیرچه‌ای از زیر رها شده و ۱۲ نفر از کارگران از بلندی ۶ متری به پایین بیفتند و این در حالی بود که در محل فرود آنها نیز میلگرد و آهن و تیرچه وجود داشت اما به طور معجزه آسایی همگی آنها سالم ماندند و تنها آسیب‌های جزئی به آنها وارد شد.
خاطره دیگر نیز که آن هم به صورت معجزه بود در حین ساخت یکی از مساجد روی داد. ما برای احداث بنا ابتدا چاه‌هایی حفر می‌کنیم، زمانی که کارگران برای تخلیه خاک این چاه‌ها مشغول بودند به اشتباه خاک توسط لودر به یکی از چاه‌ها می‌ریزد در حالی که یکی از کارگران هم در آن مشغول به فعالیت بود و بعد از اینکه متوجه شدیم آن کارگر زیر خاک مانده سریعاً اقدام به تخلیه کردیم و در عین ناباوری مشاهده کردیم که کارگر سالم است و برایش اتفاق خاصی نیفتاده است.
یکی دیگر از خاطراتم این است که در حین ساخت مسجدی در رزن همدان پس از اینکه نقشه طراحی شد در مرحله اجرا وقتی در زمین می‌خواستند چاه حفر کنند در ۳ متری به آب می‌رسیدند و مسئولان نیز به کارفرما گفته بودند که ۳۰ میلیون تومان بدهند تا بتوانند راه حل این مشکل را پیدا کنند.
کارفرما از ما برای چاره اندیشی دعوت کرد و ما هم پس از مطالعاتی که انجام دادیم پیشنهاد کردیم که در هر ۷ متر از زمین آنجا تا ۴ متر چاه‌هایی زده شود تا به خاک محکم برسد و این روش جواب داد و مشکل ادامه کار برطرف شد.
* با توجه به تجربیاتی که در این سال ها در زمینه معماری کسب کرده‌اید به مهندسان جوان و دانشجویانی که در آینده نزدیک می‌خواهند در این عرصه وارد شوند توصیه شما چیست؟
به کسانی که وارد معماری می‌شوند توصیه می‌کنم که با عشق وارد این کار شوند و در این راستا آثار و بناهای ساخته شده را رصد کنند و روش‌های به کار رفته را با دقت بررسی کنند؛ بنده خودم از تجربه سایرین و گذشتگان در کارهایم بسیار بهره بردم؛ به عنوان نمونه ما در گلپایگان و در قم گلدسته‌هایی ساختیم که یک مسیر رفت و یک مسیر برگشت داشته است و این تجربه‌ای بود که از کارهای گذشتگان ازجمله گلدسته‌های حرم مطهر حضرت معصومه (س) آموخته بودم.
معماران با ذوق و خلاقیت در این عرصه موفق هستند
اگر معماران کارهای مختلف را ببینند و با ذوق و خلاقیت وارد کار شوند می‌توانند در این عرصه موفق باشند. یک دانشجو و هنرمند معماری نباید تنها به تحصیل در دانشگاه اکتفا کند و باید خود وارد عرصه کار و اجرا شود و از تجربیات دیگران استفاده کند.
من نمونه‌های مختلفی از گنبدها را خط گیری کردم که از جمله آنها گنبد حرم مطهر امام رضا (ع)، گنبد حرم مطهر حضرت معصومه (س) و گنبد مسجد مقدس جمکران بوده تا در صورت نیاز بتوانم از آنها در پروژه‌هایی که پیشنهاد می‌شود استفاده کنم.
معماران امروز باید با پیشرفت‌های صورت گرفته از ابزار و مصالح نوین استفاده کنند و در این عرصه باید به روز باشیم
همین تیمچه قم، ابتکارات و هنرهایی در آن به کار رفته که هنوز هم قابلیت استفاده و الگوگیری دارد و معماران امروز باید با پیشرفت‌های صورت گرفته از ابزار و مصالح نوین استفاده کنند و در این عرصه باید به روز باشیم و تنها تکیه بر روش‌های سنتی و قدیمی نمی‌تواند پاسخگو باشد.
به طور قطع کارهایی که ۴۰۰ سال قبل انجام شده است امروز نیز قادر به اجرای آن هستیم و این با دیدن و بررسی آثار و همچنین صحبت کردن با کسانی که در این زمینه تجربه دارند امکان پذیر است که از جمله آن می‌توان به ساخت آب انبار و سردر آب انبار که کار دشواری به نظر می‌رسد اشاره کرد اما با تأمل و دقت لازم و بررسی‌های همه جانبه از آثار قدیمی؛ می‌توان چنین بنایی را امروز هم خلق کرد.
نباید شاهد مساجدی با قبله‌های قناس باشیم
در بناهای قدیمی از هنر اسلامی استفاده بسیاری می‌شد و امروزه مساجد و حسینیه‌ها باید به همان سبک معماری اسلامی بنا شود هر چند که نباید از دانش روز غافل شد و از مصالح، ابزار و امکانات جدید هم بهره برد.
امروز دیده می‌شود که در برخی از مساجد قبله‌ها صاف نیست و انحراف قبله قبل از اجرا تعیین نشده است. کسانی که در عرصه معماری مسجد می‌خواهند فعالیت کنند باید در ابتدا به این موضوع مهم دقت داشته باشند تا شاهد مساجدی با قبله‌های قناس نباشیم.
باید این نکته را هم مدنظر قرار داد که تا زمانی که در کاری تبحر لازم را پیدا نکردیم نباید ورود کنیم چرا که ممکن است به دلیل عدم تجربه و مهارت لازم نقایص جبران ناپذیری بر جای بگذاریم و مهندسان جوان باید از باتجربه‌ها مشورت بگیرند و اگر در کاری وارد شدند که به توان آنها نبود قبل از هر اقدامی باید جوانب امر را بررسی کرده و آن را از دیگران بپرسند.
* آسیب‌هایی که امروز معماری و شهرسازی را در معرض خطر قرار داده چیست و ضرورت استفاده از سبک معماری ایرانی و اسلامی را در چه می‌دانید؟
نهادهای مسئول در امر ساخت و ساز شهری باید تمهیداتی بیندیشند که از هنر و معماری اسلامی حداکثر بهره‌برداری را داشته باشند، خوشبختانه در معماری سنتی و اسلامی ظرفیت‌های زیادی وجود دارد که هنوز نیز می‌توان از آنها بهره برد.
قم این ظرفیت و پتانسیل را دارد که به یک شهر آرمانی بر پایه استفاده از هنر و معماری اسلامی در طراحی شهری و ساختمان‌ها مبدل و معرفی شود
در جای جای ایران از هنر و معماری اسلامی استفاده شده حتی در شهرهای دورافتاده که به طور مثال می‌توان از بازار نراق اشاره کرد که اثری ۲۵۰ ساله است که به گونه‌ای هنر معماری در آن استفاده شده است که انسان از تماشای آن لذت می‌برد.
انتظار می‌رود الزامات معماری و شهرسازی در قم تدوین و اجرایی شود چرا که از شهر مقدس قم انتظار دیگری است و قم این ظرفیت و پتانسیل را دارد که به یک شهر آرمانی بر پایه استفاده از هنر و معماری اسلامی در طراحی شهری و ساختمان‌ها مبدل و معرفی شود.
همان‌گونه که علم از شهر مقدس قم به سایر بلاد منتشر می‌شود؛ معماری اسلامی نیز از این شهر باید به سایر نقاط منتقل شود و قم این ظرفیت را در عرصه معماری دارد.
در زمینه معماری اسلامی قمی‌ها جایگاه شناخته شده‌ای دارند
برخی استان‌های کشور در زمینه‌های خاصی تبحر دارند؛ مثلاً اصفهان در زمینه قلم زنی و کاشی کاری پتانسیل خوبی دارد اما در زمینه معماری اسلامی قمی‌ها جایگاه شناخته شده‌ای دارند به گونه‌ای که امروز وقتی به استان‌ها و شهرهای مختلف سفر می‌کنیم و بناهای برجسته آنها را می‌بینیم اسم معماران قمی در آن اثر به چشم می‌خورد که جا دارد از این اساتید که غالباً از دنیا رفته‌اند تقدیر و تجلیل شود و نسل جوان را با هنر و حرفه‌ای آنها آشنا ساخت.
برخی معماران فکری هستند و برخی در عرصه عمل فعالیت دارند، کسانی می‌توانند در معماری موفق باشند که خود در عرصه اجرا و عملیاتی کردن ایده‌هایشان فعال باشند.
بنده فرزندانم را که مهدی و هادی هستند از دوران نوجوانی و جوانی با این کار آشنا کردم و آنها از همان دوران آثاری را طراحی و اجرا کردند و امروز همان تجربیات دوران جوانی‌شان به کمکشان آمده و در مسئولیت‌هایی که بر عهده دارند از آن تجربیات استفاده می‌کنند.
دانشگاه‌ها نباید تنها دانشجویان را به صورت نظری پرورش دهند؛ بلکه باید با کار علمی نیز آنها را آشنا کنند و در سطح اساتید نیز باید اتفاقاتی رخ دهد و نگاه‌ها در این زمینه باید تغییر کند و باید به سمت علاقمندی به سمت هنر و معماری اسلامی حرکت کنیم و نباید نگاه صِرف به غرب داشته باشیم و می‌بایست به هنر اسلامی توجه داشت.
ورود نمادها و سبک‌های غربی در شهرسازی و معماری ما به نوعی نفوذ به شمار می‌رود
برخی‌ها این تفکر را دارند که هنر غربی و بیگانه ارزشمند است که البته این تفکر در واقع همان مسئله نفوذ که مورد تأکید رهبر معظم انقلاب است استنباط می‌شود، چرا که نفوذ ابعاد مخلتفی دارد و در عرصه معماری نیز ورود نمادها و سبک‌های غربی در شهرسازی و معماری ما به نوعی نفوذ به شمار می‌رود و ما امروز وظیفه داریم تا هنر و معماری ارزشی را در داخل کشور و بر اساس معماری و هنر اسلامی ترویج و آن را به سایر کشورها صادر کنیم.
یک معمار موفق و تراز اول از کوچکترین کار در عرصه معماری که همان بندکشی باشد می‌بایست مسلط بوده و در عرصه‌های مختلف این کار نیز باید مهارت‌های لازم را کسب کند و خود وارد عرصه عمل شده باشد که از جمله آنها نما کاری، کج کاری، سنگ کاری، مقرنس کاری، یزدی کاری و رسمی کاری است.
استاد لرزاده گفتند که اگر یک معمار روش و راه را بیاموزد همانند راننده‌ای است که اگر به او مسیر درست اتوبان را نشان دهند تا مقصد نهایی طی طریق می‌کند در این صورت می‌تواند به آنچه که مدنظرش است برسد.
انسان زندگی محدودی در این دنیا دارد اما آنچه از وی به یادگار می‌ماند، شاید قرن‌ها بتواند نامش را زنده نگه دارد و معماران امروز ما باید بناها و آثاری از خود بجای بگذارند که آیندگان به نیکی از آنها یاد کنند.
بنده در کارهایم همواره سعی کردم نام خداوند و معصومین را بگنجانم و امروز کاری از من سراغ ندارید که این امر در آن لحاظ نشده باشد.
نزدیک به ۲ هزار بیت شعر از حفظ دارم
هنرهای مختلفی با معماری عجین است که از جمله آنها خط است و ارتباط معمار با فضای شعر و آشنایی با اشعار وزین نیز می‌تواند در کاری که می‌خواهد ارائه دهد تأثیرگذار باشد و بر همین اساس بنده ارتباط خود را با شعر تقویت کردم و هم اکنون نزدیک به ۲ هزار بیت شعر از حفظ دارم و گاهی خود نیز اشعاری می‌سرایم.
در یکی از کارها این رباعی صغیر اصفهانی را به خط معماری در آوردم و در مسجد والفجر تهران استفاده کردم که ابتدا خط‌ها را به نگارش در آوردیم و تناسب آن را انجام دادیم و در پایان نگین کاری آن را انجام دادیم که در این رباعی چنین آمده بود:
از خلقت ما خلق که امر ازلی است
مقصود خدا چهارده نور جلی است
و آن، چهار محمد دو حسن و یک موسی
زهرا و حسین و جعفر و چهار علی است