پای لنگ قانون در جرم انگاری خودکشی/ بالاترین درجه تنفر در جامعه

سایت «تاریخ ما»، گروه استان ها – سمانه سادات فقیه سبزواری: خبر خودکشی چند جوان قمی در مدت زمان کوتاه و نزدیک به هم موجب شد که در جامعه نگرانی و تأثر ایجاد شود. علل چنین وقایعی در هر گروه سنی و هر جنسیتی با توجه به زمان آن قابل بررسی است.

در این راستا ابعاد جامعه شناسی و روان شناسی آن همواره مورد توجه قرار می‌گیرد و از نظر فقهی و دیدگاه حقوقی- جرم شناسی کمتر به آن پرداخته شده است.

به همین دلیل خبرنگار «تاریخ ما» با حسین طائی زاده، وکیل دادگستری و کارشناس ارشد جزا و جرم شناسی به گفتگو پرداخته است که بدین شرح است:

* فقه اسلامی در ارتباط با کسی که اقدام به خودکشی می‌کند چه دیدگاهی دارد؟

خودکشی در دین اسلام عملی غیر قابل بخشش و گناهی نابخشودنی است و همان‌گونه که در کتب فقهی نیز آمده خودکشی از زمره گناهان بزرگی است که مرتکب آن مستوجب عِقاب و کیفر اخروی است.

در کتاب شریف قرآن، روایات و احادیث به عنوان دو رکن قابل استناد در حقوق اساسی ما، بارها خودکشی مورد مذمت قرار گرفته است. همچنین در کتاب و سنت نیز دلیلی برای اثبات حکم آن وجود دارد و در این راستا علما و فقهای دینی خودکشی را امری قبیح و حرام می‌دانند. معاونت در خودکشی نیز از دیدگاه حقوق جزای اسلام مستوجب تعزیر است.

* قوانین کشور ما با الگو گرفتن از احکام شرعی تدوین شده است، آیا قانونی مبنی بر جرم بودن خودکشی وجود دارد؟

متأسفانه در قوانین کشورمان خلأهایی احساس می‌شود که یکی از آنها به همین موضوع اختصاص دارد. خودکشی یا خودزنی در قوانین ایران، جرم انگاری نشده و برای کسی که چنین اقدامی انجام می‌دهد مجازاتی در نظر گرفته نشده است. در قانون مجازات عمومی مصوب ۱۳۰۴ شمسی و اصلاحات آن در ۱۳۵۲، خودکشی جرم نبود و راجع به خودکشی، شروع به خودکشی یا معاونت و مشارکت در خودکشی، مجازاتی پیش‌بینی نشده بود.

در حال حاضر نیز در قوانین جزایی ایران خودکشی یا شروع به آن جرم نیست، زیرا که اعمال کیفر نسبت به خودکشی کننده، جنبه پیشگیری ندارد و هر نوع عکس العمل قانونی، به بستگان فرد خودکشی کننده لطمه مادی و معنوی وارد می‌کند.

* آیا در قوانین جدید، مجازاتی برای معاونت در خودکشی پیش بینی شده است؟

در حقوق جزای ایران، خودکشی و شروع به آن جرم نیست و از آنجا که قانونگذار ایران از نظریه «مجرمیت عاریه‌ای» استفاده کرده است، معاونت در خودکشی هم جرم نبوده و قابل کیفر نیست؛ اما بر اساس قوانین کیفری ایران، اگر فردی، دیگری را ترغیب به خودکشی کند، یا فرمان دهد که خود را بکشد و او خودکشی کند، چنانچه فرد خودکشی کننده کودکی باشد که قدرت تشخیص عمل صحیح از ناصحیح نداشته باشد، فردی که او را مجبور به خودکشی کرده و یا فرمان خودکشی را صادر کرده قصاص می‌شود.

اما اگر فرد خودکشی کننده قدرت تشخیص صحیح را داشته باشد و یا بزرگسال باشد، فرد دستور دهنده قصاص نمی‌شود. در این حالت نمی‌توانیم قتل را به آمر منتسب کنیم و خود مقتول منتسب است.

* با توجه به اینکه از نظر شرعی هرگونه آسیب وارد کردن به خود حرمت دارد، قانون در این زمینه چه نظری دارد؟

هرچند قانون در ارتباط با خودکشی جرم انگاری نشده ولی اگر کسی با انگیزه خاص، صدمه به بدن خود وارد کند و یا اینکه برای فرار از قانون یا برای فرار از خدمت وظیفه عمومی عضوی از بدن خود را ناقص کند، این نوع صدمات شخصی بدنی به عنوان عمل مجرمانه، ممنوع و قابل مجازات محسوب می‌شوند.

* آیا دعوت به خودکشی در قوانین ایران جرم انگاری شده است؟

قانونگذار با تصویب قانون جرائم رایانه‌ای در سال ۱۳۸۸ دعوت به خودکشی را جرم انگاری نموده است و مطابق با این قانون، برای اینکه دعوت به خودکشی جرم باشد، باید منحصراً از طرق سامانه‌های رایانه‌ای، مخابراتی و حامل‌های داده صورت بگیرد.

در دعوت به خودکشی، روش خودکشی موضوعیت ندارد و تفاوتی ندارد که خودکشی با روش مورد نظر دعوت کننده محقق شود یا نشود. دعوت به خودکشی مقید به نتیجه نیست، هرچند برای تحقق آن سوء نیت خاص که متضمن قصد خاص دعوت به خودکشی باشد ضروری است.

* اغلب کسانی که خودکشی می‌کنند وصیت نامه‌ای از خود باقی می‌گذارند، قانون نسبت به این وصیت نامه‌ها چه رویکردی دارد؟

ماده ۸۳۶ قانون مدنی ایران، وصیت فرد خودکشی کننده را معتبر نمی‌داند، نص صریح این ماده می‌گوید: «هرگاه کسی به قصد خودکشی خود را مجروح یا مسموم کند یا اعمال دیگری از این قبیل که موجب هلاکت است، مرتکب شود و پس از آن وصیت نماید، وصیت در صورت هلاکت باطل است و هرگاه اتفاقاً منتهی به فوت نشد، وصیت نافذ خواهد بود».

قانون در مورد خودکشی سکوت اختیار کرده و قاضی تحقیق حق ندارد در مورد علل خودکشی و اطراف و جهات قضیه تحقیق کند

نکته مهم در این ماده، «قصد خودکشی» موصی است؛ بنابراین در صورتی که موصی قصد خودکشی نداشته باشد و هدفش جلب رأفت و محبت دیگری باشد، مثلاً موصی به این منظور که خانواده‌اش نسبت به او محبت بیشتری پیدا کند خود را به ‌وسیله‌ای زخمی و مجروح کند و این امر موجب مرگ وی بشود، وصیتی که پس از ارتکاب این عمل می‌کند باطل نیست، زیرا در ماده ۸۳۶ قانون مدنی قید شده که عمل به قصد خودکشی انجام شده باشد و حال آنکه در این مورد، مرتکب چنین قصدی نداشته است.

* ضعف قوانین ما در ارتباط با پدیده خودکشی چیست؟

جرم نبودن خودکشی یکی از بزرگترین خلأهای قانونی است. در حالی که قانون جزا در مورد قتل عمدی و خطایی احکام خاصی دارد؛ اما این قانون در مورد خودکشی سکوت اختیار کرده است و قاضی تحقیق حق ندارد در مورد علل خودکشی و اطراف و جهات قضیه تحقیق و محرکین انتحار و کسانی که در این قسمت تبانی کرده و یا وسایل انتحار را فراهم کرده‌اند بازجوئی و تعقیب کیفری کند؛ زیرا موضوعی که اصل آن از نظر قانون بزه شناخته نشده پس شریک و معاون نیز در صورت وجود داشتن قابل تعقیب جزائی نخواهند بود.

* اقدام به خودکشی را از چه ابعادی می‌شود جرم انگاری کرد؟

اقدام به خودکشی اخلال در نظم عمومی محسوب می‌شود و در صورت جلوگیری نکردن و سرایت آن، علاوه بر تقلیل نفوس، مفاسد و مضرات اجتماعی فراوانی گریبان جامعه را می‌گیرد. یکی از مهمترین عللی که تمامی ادیان و مذاهب به ویژه دین مقدس اسلام این عمل را نهی کرده و عذاب جاویدان اخروی برای مرتکب خودکشی در نظر گرفته نیز همین است.

در تمامی جوامع به‌ویژه در نقاط مذهبی، خودکشی بالاترین درجه تنفر را به خود اختصاص می‌دهد

خودکشی گرچه از ضعف نفس و بیماری روحی و تشنجات فکری و جهات دیگری سرچشمه می‌گیرد اما همان‌گونه که مأمورین انتظامی باید قبل از اینکه جرمی واقع شود از وقوع آن جرم جلوگیری کنند؛ در مورد خودکشی نیز باید تدابیری اتخاذ شود تا جامعه کمتر شاهد صحنه‌های جگر خراش باشد.

* بهترین راهی که می‌شود به‌وسیله قانون از وقوع خودکشی جلوگیری کرد، چیست؟

اگر فروشندگانی که مواد سمی را به شخص انتحار کننده می‌فروشند و یا در دسترس وی قرار می‌دهند، به‌عنوان معاون جرم تحت تعقیب قرار بگیرند به طور قطع شمار خودکشی‌ها در جامعه کاهش پیدا می‌کند.

گاهی اوقات علل خودکشی‌ها را می‌شود در مسائل اخلاقی جست و جو کرد که خیانت همسران از بارزترین این مسائل است ولی در این‌گونه موارد نیز قانون سکوت اختیار کرده و با توجه به اینکه خودکشی جرم نیست، مجریان قانون دنبال علل و موجبات این عمل نیز نمی‌روند که خود ضعف بزرگی برای قانون ما به شمار می‌رود.

در تمامی جوامع به‌ویژه در نقاط مذهبی، خودکشی بالاترین درجه تنفر را به خود اختصاص می‌دهد و فردی که خودکشی می‌کند در حقیقت خود را از بزرگترین موهبت الهی که همان حیات است محروم می‌کند و این از نظر مردم منفور است. مطلوب است که قانون در این راستا سکوت را بشکند و قانونگذار به وضع قوانینی بپردازد که جامعه کمتر شاهد تصاویر جگرخراش خودکشی باشد.