انقلاب اسلامی، انقلاب هویتی است/ در مناسبات ایدئولوژیک مانده ایم

به گزارش سایت «تاریخ ما»، گفتگوی این هفته «زاویه» با موضوع «تحلیل نظری انقلاب اسلامی» و با حضور موسی نجفی، رئیس پژوهشکده فرهنگ و تمدن اسلامی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و تقی آزاد ارمکی، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران، چهارشنبه ۱۰ بهمن ماه ساعت ۲۱ از شبکه ۴ سیما پخش شد

موسی نجفی در ابتدای برنامه گفت: نگاه من به انقلاب به صورت یک تابلوی ثابت نیست بلکه به شکل یک فیلم است. در فیلم برای فهم یک صحنه نیاز دارید صحنه های قبل را ببینید و همچنین باید فیلم را کامل تا آخر ببینید تا ببینید صحنه های بعدی چیست. در تبیین نظری انقلاب شاید به ۳ مرحله بتوان فکر کرد: مرحله جنبش و نهضت، مرحله نظام و درنهایت آینده پژوهی انقلاب. وقتی درباره پدیده انقلاب صحبت می کنیم باید ببینیم در حوزه چه رشته ای داریم صحبت می کنیم. به نظر می رسد رشته های علوم سیاسی، تاریخ و جامعه شناسی را شامل می شود. بهتر است بگوییم از یک پدیده بین رشته ای داریم صحبت می کنیم. اگر بخواهیم ابن خلدونی فکر کنیم شاید بتوانیم بگوییم از یک علم جدید داریم صحبت می کنیم.

رئیس پژوهشکده فرهنگ و تمدن اسلامی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی افزود: نباید انقلاب را با خواسته های آنی آن زمان مردم فقط بررسی کرد. ایمان مردم مثل انبار باروت می ماند. گاهی اوقات برای انفجار تنها نیاز به یک جرقه دارد. رهبران جامعه باید تلاش کنند این انبار باروت نم نکشد و الا با جرقه های مختلف هم اتفاقی نخواهد افتاد. از طرفی این که ابزار تحلیل ما چیست مهم است. اگر انقلاب اسلامی یک پروسه است باید ببینیم در دل چه چیزی تعریف می شود.

تقی آزاد ارمکی گفت: باید توجه کنیم انقلاب را از واقعیت اجتماعی آن منفک نکنیم. نوگراهای ایرانی انقلاب اسلامی را در سایه انقلاب مشروطه توضیح داده اند. یا گروهی داریم که انقلاب اسلامی را در رابطه با انقلاب حضرت مهدی (ع) توضیح می دهند باید انقلاب اسلامی را با رژیم پیشین توضیح دهیم. جریان اندیشه ای، فکری، فقهی، اجتماعی و سیاسی آن و همچنین نیروهایی که در آن شرایط ظهور کرده اند. متأسفانه انقلاب اسلامی را با رژیم قاجار توضیح می دهند که با این کار انقلاب را به خیلی قبل برده ایم.

استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران سپس عنوان کرد: رژیم پهلوی وابسته و یک رژیم آمریکایی بود و جامعه آن زمان یک جامعه غیر اخلاقی بود. انقلاب علیه رژیم پیشین و جامعه پیشین بود. بعد از انقلاب اسلامی، جمهوری اسلامی متولد می شود. یعنی رژیمی متناسب با خواسته های مردم که وابسته نیست و این استقلال، اصلی ترین اتفاقی است که با انقلاب محقق شد. نکته بعدی رسیدن به جامعه اخلاقی است که در این جا مناقشه وجود دارد. امروز مشکل اساسی جمهوری اسلامی مربوط به جامعه اخلاقی است.

موسی نجفی در ادامه اظهار داشت: از زاویه دیگری به نکات ایشان می خواهم بپردازم. سوال اینجاست که مردم چرا این اهداف را داشتند؟ اینجا به فرهنگ و هویت می رسیم و این که روح جامعه ایرانی مستقل است. این مسأله در یک زمان شکل نمی گیرد. نکته دیگر این که پهلوی ها تنها نظام ایران هستند که وابسته اند. زشتی وابستگی خانواده پهلوی را کاملاً در همه آن ها می بینیم و چیزی نیست که قابل تطهیر باشد. چرا حساسیت ما به وابستگی را برخی از همسایگان ما مثل عربستان ندارند؟ این به هویت عمیق تاریخی ما بر می گردد. سوال اینجاست آیا انقلاب ما هویتی است و یا هویت ما انقلابی است؟ قسمتی از هویت ما، انقلابی است.

تقی آزاد ارمکی سپس گفت: چرا مشروطه سریع تر از انقلاب اسلامی محقق می شود و دغدغه های مشخصی دارد؟ چون ما به اضطرار وارد انقلاب شدیم. اگر اضطرار نبود امروز هم باید به انقلاب بیاندیشیم. اتفاقاً مردم ما بسیار سازگار هستند؛ نه سازشکار بلکه سازگار. این سازگاری به آن ها یک متانت ادبی، فرهنگی، اخلاقی و کلامی می دهد که آن ها را تاریخ مند می کند و به کنش گران برای تصمیم گیری فرصت می دهد. اگر رژیم پیشین نبود مردم ما به هیچ وجه انقلاب نمی کردند و راه دیگری را انتخاب می کردند.

وی افزود: در رژیم گذشته توسعه – حالا هر نوعی از توسعه – شکل گرفته بود. چرا با این که آن رژیم توسعه را دنبال می کرد مردم علیه آن انقلاب کردند؟ چون مردم دغدغه جامعه اخلاقی داشتند و از جمهوری اسلامی این خواسته را داشتند و به همین دلیل روحانیت به میان می آید. چرا روحانیت رئیس جمهور می شود؟ چون هدف جامعه اخلاقی است. امروز دچار تفاوت میان محتوا و صورت در تکنیک های رسیدن به جامعه اخلاقی هستیم. صورت ها مثل دموکراسی خواهی، مشارکت مردم و … است. ما محتوا را در جمهوری اسلامی فراموش کردیم و منازعات جریان های ما تنها شده صورت. نباید در محتوا کوتاه می آمدیم اما کوتاه آمدیم.  

موسی نجفی در ادامه عنوان کرد: جامعه شیعه دو عنصر عقلانیت و اعتدال را دارد. پس چرا در یک مقطعی یک دفعه انقلاب صورت می گیرد؟ من این را به همان هویت مرتبط می دانم. انقلاب ما هویتی است و نه این که هویت ما انقلابی باشد. این که چرا مردم ما اخلاق را می خواهند این را باز به مسأله هویت مرتبط می دانم. ما در ذات هویت مان حق پرستی، معنویت خواهی و عدالت طلبی را داریم. ذات هویت ایرانی با اسلام تقویت شده است تا به زمان صفویان می رسد و از زمان صفویان به بعد هویت ملی جدیدی را شاهد هستیم. همه بشر این مولفه ها را دارند اما فرصت نمی کنند این را به منصه ظهور برسانند. همه اقوام نمی توانند ملت شوند. وی همچنین گفت: عصر پهلوی به بحران هویت ما دامن زد. ۴ بحران را در تاریخ ایران شاهد هستیم. بحران هلنی، بحران عربی، بحران مغولی و بحران غربی. دو تا از این بحران ها ایئولوژیک است. یکی دوره ای که ما اسلام را پذیرفتیم اما عربی شدن را نپذیرفتیم. یک دوره هم به بحران غربی مربوط می شود. غربی ها هم هویت داشتند و هم سلطه. ایرانی ها نشان دادند که آن چیزی را که ندارند طالبش هستند یعنی علم، اما به سلطه فکر نمی کنند. انقلاب هویتی باید تکلیف این را مشخص کند. مذهب شیعه توانست عناصر قبلی هویت ما را یک تشخص سیاسی دهد.

تقی آزاد ارمکی در ادامه خاطرنشان کرد: در فضای مجازی چه جفاهایی به مذهب شیعه می شود اما چرا یک اعتراض بنیادین صورت نمی گیرد؟ همه کتاب هایی که درباره انقلاب اسلامی نوشته شده فهم رژیم پیشین را از دستور کار خارج کرده اند. چهلمین سال انقلاب اسلامی فرصتی بود برای یک فهم جامع درباره رژیم پیشین. نمی دانم چرا فکر می کنیم جمهوری اسلامی بیش از پهلوی به دوران رژیم قاجار نزدیک است. چرا برخی می گویند شما هم مانند رژیم گذشته عمل می کنید چون پروژه توسعه باید در این کشور پیاده شود و هر کسی بر این سرزمین حاکم بشود این پروژه را انجام می دهد. جامعه اخلاقی می توانست این مسأله را متفاوت کند.

وی ادامه داد: ما حتی به این مسأله نگاهی متعالی تر داشتیم و آن جامعه اخلاقی دینی و شیعی بود. فراموشی محتوای انقلاب اسلامی ما را به این جا رساند. همه چیزمان شده خود پیکر جمهوری اسلامی. این است که یکی از بحث های ما تعارض میان انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی شده است. جامعه اخلاقی کجا متوقف شد و از دستور کار خارج شد؟ رژیم پهلوی اشتباهش این بود – که ما هم امروز داریم انجام می دهیم- که فکر می کرد دارد یک جامعه جدید می سازد. در نتیجه رژیم پهلوی جامعه را به واکنش بنیادی وا داشت. چرا که پهلوی به جامعه بی اعتنایی کرده بود. پهلوی ایران را از گذشته تاریخی اش جدا کرد؛ این است که جامعه می گوید هویت تاریخی من گم شده است. آن چیزی که این جامعه را اخلاقی می کند معنای فرهنگ آن است. این که می گویند انقلاب اسلامی یک انقلاب فرهنگی است همین است.  

موسی نجفی سپس گفت: هویت و زیست اخلاقی خیلی تفاوتی ندارد. بحث های آقای دکتر را قبول دارم به شرطی که یک مقدار با تاریخ مهربان تر باشند. من می خواهم از قابی که ایشان همه چیز را در آن می گذارد خارج شوم. برای شناخت هویت انقلاب باید ماهیت پهلوی را بفهمیم و این که چرا هویت ما در مقطعی به این صورت شد. ما می توانستیم بدون انقلاب و فقط با یک نظام دیگر سرنگونی رژیم پهلوی را داشته باشیم، مثل خیلی از کشورها و مثل تمامی حکومت های پیشین ایران. در نظام مشروطه هم رژیم قاجار سرنگون نمی شود چرا؟ چون ماهیت نظام قاجار با پهلوی فرق می کرد و برای حفظ هویت نیاز به سرنگونی آن نبود. وی اضافه کرد: مشروطه خواهان بیشتر به خودشان نهضت می گفتند. چون آن را ادامه ندادند از دل آن حکومت رضاخانی درآمد. انقلاب اسلامی متکامل تر از مشروطه است. بخش هویت انقلابی مهم است که چرا به شکل انقلابی خود را نشان داد؟ وابستگی سیاسی پهلوی باعث شد فرهنگی را ترویج کنند که فرهنگ خودشان نبود. پهلوی یک مثلت است: سکولاریسم، ایران باستان و روشنفکری مدرنیته.  

تقی آزاد ارمکی گفت: مشکل انقلاب اسلامی ساحت ایدئولوژیک رژیم پهلوی است. ما در مناسبات ایدئولوژیک باقی مانده ایم. مشکل هویتی ما امروز به این دلیل است که به عنصر انسجام بخش جامعه مان بی اعتنا بودیم و درگیر صورت شده ایم. چرا امروز جامعه بر دیسکورس فساد تأکید می کند؟ دغدغه انقلاب اسلامی یک جامعه کاملاً توسعه یافته نبود و در کلام امام (ره) این را نمی بینیم. گفتمان توسعه بعدها شکل می گیرد. اخلاق گمشده است که به نابرابری، کاهش عدالت و آزادی می تواند بینجامد.

موسی نجفی سپس اظهار کرد: درست است که انقلاب اسلامی حدود ۶۰ سالش به پهلوی می رسد اما اگر بخواهیم درست تر نگاه کنیم این یک بیداری اسلامی وسیع است که تنها به ایران هم مربوط نیست. امروز چون استعمار به استعمار فرانو تبدیل شده است بیداری اسلامی هم عمیق تر شده است. انقلاب اسلامی از طرفی معلول عمق بیداری اسلامی و از طرفی نیز علت بیداری اسلامی جدید است. ایده ایشان و بنده ظاهراً به دو زبان دارد بیان می شود و خیلی اختلافی نداریم. درست است که امروز مشکلات هویتی و اخلاقی داریم اما توجه کنیم که آسیب های ما هم به تدریج عمیق تر شده است. فرق انقلاب ما با انقلاب های سکولار این است که رهبران راه ایجاد نمی کنند. انبیا از پیش راه را ایجاد کرده اند. در انقلاب های سکولار رهبران راه ایجاد می کنند.  

تقی آزاد ارمکی در ادمه گفت: تفاوت ما با عصر صفویه در حاکمیت است. در این جا رأی مردم، ولایت فقیه، مکانیزم قانون اساسی، عقل مدرن و اجماع و … مطرح است. مدرن ترین انقلاب جهان، انقلاب اسلامی است که می خواهد دو جهان را نجات دهد و مردم را ارتقا دهد. اما چرا به یک باره مشکلات مردم را فراموش می کنیم؟ وقتی ذهن را به گذشته تاریخی و ساحت ایده آلیستی می بریم نمی خواهیم به واقعیت توجه کنیم و در متن آن را ببینیم. اگر به محتوای انقلاب توجه نکنیم دچار تحجر می شویم و به دام دشمنان انقلاب می افتیم.  

موسی نجفی در انتها گفت: انقلاب اسلامی یک انقلاب هویتی است ولی در ایستگاهی این هویت انقلابی شد چون رژیم پهلوی با ذات این هویت مشکل پیدا کرد و آن را دچار مشکل کرد. اما این همه ماجرا نبود. انقلاب آرام آرام هویت خود را نشان داد و نسبت به جهان مدرن دارد واکنش های خودش را نشان می دهد که می تواند علاوه بر حالت سلبی حالت ایجابی نیز داشته باشد.