استفاده از آب های ژرف راه نجات سیستان/ امید مردم زنده شد

سایت «تاریخ ما»، گروه استان‌ها: مردم سیستان و بلوچستان این روزها و پس از تحمل ۲ دهه خشکسالی با مشکلات فراوانی روبه رو هستند و با توجه به اینکه عمده فعالیت اقتصادی و معیشتی مردم این استان در طول تاریخ برمبنای فعالیت های کشاورزی و دامداری استوار بوده است از همین رو استمرار بیش از ۲ دهه خشکسالی سبب شده که وضعیت معیشتی مردم مرزنشین این استان شرقی کشور درحد بحرانی قرار بگیرد و بسیاری از کشاورزان در نقاط روستایی سیستان و بلوچستان به دلیل خشکسالی‌ زمین‌ها و احشام خود را رها کنند و به شهرها مهاجرت کنند.

با توجه به آخرین آمار در حال حاضر حدود ۵۰۰ هزار نفر از مردم سیستان و بلوچستان در سکونت‌های غیررسمی و حاشیه شهرهای‌ زاهدان، چابهار، کنارک، ایرانشهر و زابل با کمترین امکانات و در فقر زندگی می‌کنند.

البته موضوع در منطقه سیستان بسیار پیچیده تر است زیرا با توجه به اینکه ورودی آب رودخانه هیرمند در سال ۹۶ حدود ۹۸ درصد کاهش داشته است و همینطور عدم آبگیری هامون به عنوان کانون اصلی شن های روان و ریزگردها، بیماری های تنفسی و چشمی نیز طی چند سال اخیر در این منطقه افزایش چشمگیری داشته است.

از سوی دیگر با توجه به اینکه آب مورد نیاز حدود ۵۰ درصد از جمعیت استان سیستان و بلوچستان از طریق رودخانه هیرمند و چاه نیمه ها تامین می‌شود این عدم دریافت حق آبه قطعا موجب بروز مشکلات عدیده ای در آینده می شود.

طبق آمار ارائه شده ۷۰ هزار متر مکعب از نیاز آبی شهر زاهدان از طریق خط نخست انتقال آب از چاه نیمه های سیستان تامین می شود از همین رو تامین آب شهر زاهدان با جمعیتی افزون بر یک میلیون نفر به شدت به خط انتقال آب از چاه نیمه ها وابسته است و از سوی دیگر آب چاه نیمه ها هم به ورود حق آبه هیرمند از کشور افغانستان وابسته است که همانطور که پیش از این نیز گفته شد با توجه به اینکه امسال و سال گذشته تقریبا هیچ آبی از خارج کشور به این رودخانه وارد نشده است مشکلات این منطقه بسیار پیچیده تر شده است.

بر اساس آخرین آمارها ۱۰۰ درصد مساحت سیستان و بلوچستان امسال دچار خشکسالی همه‌جانبه شده استهمینطور کاهش نزولات جوی موجب شده خشکسالی و بی‌آبی امسال در سیستان و بلوچستان به اوج خود برسد به گونه ای که به گفته مدیرکل دفتر مدیریت بحران استانداری سیستان و بلوچستان، بر اساس آخرین آمارها ۱۰۰ درصد مساحت سیستان و بلوچستان امسال دچار خشکسالی همه‌جانبه شده است.

رضا اربابی می‌گوید: امسال ۷۳.۲ درصد مساحت استان گرفتار خشکسالی شدید، ۰.۹ درصد خشکسالی بسیار شدید و ۲۵ درصد نیز دچار خشکسالی متوسط شده؛ که با این تفاسیر همه مساحت استان دچار خشکسالی شده است که در دوره‌ خشکسالی اخیر سیستان و بلوچستان بی‌سابقه است.

البته اگر چه وجود اقلیم گرم و خشک و کم آبی در بسیاری از مناطق ایران مقوله تازه ای به شمار نمی رود، اما قطعا مدیریت بهینه منابع و همچنین پیدا کردن راه های جایگزین برای تامین آب می تواند کمک شایانی به بهبود اوضاع موجود کند.

از همین رو مدتی است که در بین مسئولان و کارشناسان حوزه آب استفاده از راه های جایگزین همچون انتقال آب بین حوضه‌ای، باروری ابرها، بهره‌برداری از آب‌های ژرف و مواردی از این دست برای رفع بخشی از مشکل کم آبی مطرح شده است.

البته به نظر بسیاری از کارشناسان برای مقابله با هر بحرانی باید سه راه حل کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت را مدنظر داشت تا به بهترین نحو هر موضوعی را حل کرد.

از همین رو سال گذشته وزارت نیرو به دلیل مواجهه با بحران کم آبی در ایران در پروژه ای جدید، موضوع اکتشاف آب در ذخایر ژرف زمین را با همکاری کشور روسیه شروع کرد و بالاخره هیئت دولت با صدور بخشنامه ای مقرر کرد مبلغ ۲۵۰ میلیارد ریال اعتبار از محل منابع قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور، برای تامین آب شرب اضطراری استان سیستان و بلوچستان در قالب انجام حفاری آب ژرف در اختیار وزارت نیرو قرار بگیرد.

استفاده از آب‌های دریا و آب‌های ژرف تنها راه نجات از بی‌آبی

رئیس سازمان مدیریت بحران کشور در سفری که دی‌ماه سال گذشته به چابهار داشت در جمع مدیران شورای هماهنگی بحران سیستان و بلوچستان زمانی که مدیران استانی مهم‌ترین دغدغه این استان را بی‌آبی عنوان کردند، گفت: استفاده از آب‌های دریا و آب‌های ژرف تنها راه نجات از بی‌آبی در این استان و کشور است که می‌تواند بسیاری از مشکلات را در بلندمدت حل کند.

اسماعیل نجار شیرین سازی آب دریا و استحصال آب از دریا را به‌عنوان مطمئن‌ترین، بهترین و کم‌هزینه‌ترین راه برای رفع مشکلات بی‌آبی و تأمین آب کشاورزی و صنعت به شمار آورد.

وی بر احداث آب‌شیرین‌کن در کنار دریا تأکید کرد و افزود: ۲۵ میلیارد تومان اعتبار برای استحصال آب‌های ژرف در استان سیستان و بلوچستان نیز پیش‌بینی‌شده است.

وی افزود: اکثر نقاط کشور با بی‌آبی مواجه هستند و آب چاه‌های شرب و کشاورزی به‌شدت افت کرده است.

اما بالاخره مطالعات شناسایی ذخایر جدید آب در مناطق ژرف و عمیق ایران آغاز شد تا بعد از شناسایی ظرفیت های آبی کشور، از طریق نقشه‌های سطحی زمین شناسی و مطالعات ژئوفیزیک عملیات حفاری در جست وجوی منابع تجدیدپذیر آب در مناطق اولویت‌بندی شده کشور انجام شود که طبق برآوردهای انجام شده مناطقی مانند سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و کرمان در اولویت حفاری برای رسیدن به آب ژرف قرار دارند.

ورود ایران به موضوع برداشت آب های ژرف برای نخستین بار در منطقه سیستان

حبیب الله دهمرده، نماینده مردم سیستان در مجلس شورای اسلامی در اسفند ۹۶ در گفت و گو با خبرگزاری خانه ملت، طرح حفاری از آب های ژرفی در سیستان و بلوچستان را رویدادی تاریخی در ایران و خاورمیانه دانست و گفت: برای نخستین بار موضوع حفاری آب های ژرف در تیرماه ۹۵ در نشست اعضای کمیسیون آموزش و تحقیقات با معاون علمی و فناوری رئیس جمهور را مطرح کردم و یادآور شدم باید به سمت اقدامات و پروژه های نوین گام برداشت.

نماینده مردم زابل، زهک، هیرمند، نیمروز و هیرمند در مجلس شورای اسلامی، افزود: بعد از طرح این موضوع چندین جلسه با معاون علمی و فناوری رئیس جمهور و همکاران ایشان در محل دفتر فناوری برگزار شد و حاصل و ثمره این نشست ها منجر به انعقاد صورت جلسه ای در ۲۸ تیرماه سال ۹۵ شد که یکی از موارد مهم این صورت جلسه موضوع حفاری و برداشت آب های ژرف در سیستان  بود.

وی ادامه داد: ستاری مطرح کرد که دانش حفاری آب های ژرف در ایران وجود ندارد و این دانش در اختیار کشورهای روسیه و فرانسه است که به حول و قوه الهی به مدت دو سال مطالعات علمی فراوانی بر روی این پروژه انجام که در نهایت این دانش و فناوری در کشور بومی شد.

این نماینده مردم در مجلس دهم، با یادآوری اینکه با تلاش های مداوم ردیفی در بودجه۹۶ برای مطالعه آب های ژرفی در سیستان پیش بینی شد، تصریح کرد: از رئیس کمیسیون تلفیق بودجه بابت پیش بینی این ردیف سپاسگزاری می کنم.

دهمرده ادامه داد: برای علمیاتی شدن این پروژه تفاهم نامه ای میان وزارت نیرو و بنیاد مستضعفان منعقد شده که بر اساس آن  به حفر چاه آب اقدام کنند، از سوی دیگر رئیس سازمان برنامه و بودجه نیز  ۲۵ میلیارد تومان به این موضوع اختصاص داده است.

مردم سیستان سال ها است با خشکسالی و کمبود آب دست و پنجه نرم می کنند و حفر این چاه امید را در دل آنها شکوفا می کند و امیدوار هستیم حفر چاه بعدی در بلوچستان باشداین نماینده مردم در مجلس دهم، با یادآوری اینکه حفر چاه استخراج آب های ژرف در سیستان به عمق ۲ هزار متر در حال انجام است، تصریح کرد: مردم سیستان سال ها است با خشکسالی و کمبود آب دست و پنجه نرم می کنند و حفر این چاه امید را در دل آنها شکوفا می کند و امیدوار هستیم حفر چاه بعدی در بلوچستان باشد.

نماینده مردم زابل، زهک،  هیرمند، نیمروز و هامون در مجلس شورای اسلامی، در توضیح آب های ژرف، گفت: آب های ژرفی آب های جوان در عمق۵۰۰ تا ۳ هزار متری زمین است و بر اساس مطالعات انجام شده مشخص شد در سیستان امکان استخراج از آب های ژرف وجود دارد.

اما موضوع به این جا ختم نشد و به نظر تعدادی از کارشناسان دراینکه جزئیات و اهداف این پروژه چیست و تا چه حد راهگشای تامین منابع آبی است ابهاماتی وجود دارد همچنین در خصوص مسائل زیست محیطی این پروزه نیز نگرانی هایی مطرح شد.

محیط زیست با بهره برداری از آب های ژرف مخالف است

عیسی کلانتری، معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست نیز در این خصوص گفت: با توجه به ناکافی بودن دانسته ها و نادانسته های علمی و محدودیت تجربیات علمی ملی و بین المللی در مورد آب ژرف، همچنین تجربیات منفی کشور از تبعات دراز مدت محیط زیستی رویکردهای صرفا فنی نظیر برداشت از آب های زیرزمینی، سدسازی، انتقال آب و شیرین سازی آب دریا، سازمان حفاظت محیط زیست در حال حاضر و تا اطلاع ثانوی با هرگونه استحصال و بهره برداری از منابع آب ژرف تجدیدپذیر و غیرتجدیدپذیر مخالف است.

معاون رئیس جمهور خاطر نشان کرد: کشور در حال حاضر به تمرکز جدی بر مقوله کاهش مصارف و تقاضای آب در مقابل افزایش عرضه آب از طریق اکتشاف و بهره برداری از منابع جدید نیاز دارد.

رئیس سازمان حفاظت محیط زیست با تاکید بر ضرورت تقویت رویکرد علمی در کشور، تصریح کرد: مطالعات علمی و امکان سنجی بهره برداری از منابع آب ژرف تجدیدپذیر با در نظر گرفتن و بررسی جدی پیامدهای زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی استفاده از این منابع در صورت وجود، تحت نظارت جدی سازمان حفاظت محیط زیست و سایر نهادهای ذیربط بلامانع است.

وی گفت: بدیهی است، آن دسته از مطالعات علمی و اکتشافی آب های ژرف که شامل هرگونه حفاری و دخل و تصرف در طبیعت باشند، نیاز به ارزیابی اثرات زیست محیطی دارند و در مورد امکان و مجوز انجام آن ها به صورت موردی توسط این سازمان تصمیم گیری می شود.

البته این اظهارات در حالی از سوی مسئولان سازمان محیط زیست مطرح می شود که هامون و هیرمند سال هاست که دچار خشکسالی شده اند و عملا هیچ اثری از دریاچه هامون در منطقه سیستان باقی نمانده است و اثرات سوء زیست محیطی آن موجب شده که در حال حاضر منطقه سیستان رتبه اول بیماری های تنفسی از جمله سل در کشور را به خود اختصاص بدهد.

اطلاعات علمی در مورد آبهای ژرف در دست نیست

همچنین غلام عباس کاظمی، استادیار سابق دانشگاه صنعتی شاهرود و متخصص ایزوتوپ و شیمی آب زیرزمینی نیز در مورد  بهره برداری از آبهای ژرف و اینکه چقدر این پروژه عملیاتی است، اظهار داشت: این پروژه از حدود ۳ سال پیش سر زبانها افتاده و حتی اول برخی شرکت های خصوصی می خواستند در مورد آن اقدام کنند اما نتوانستند از وزارت نیرو مجوز بگیرند. در ابتدا برخی دانشگاه ها نیز درگیر این پروژه بودند.

وی با بیان اینکه البته واقعیت آن است که اطلاعات، دانش و تخصص مربوط به آبهای ژرف در ایران بسیار کم است و در مورد اینکه چقدر آب ژرف در زیر زمین وجود دارد و یا کدام مناطق دارای آب ژرف هستند، اطلاعات کافی در دسترس نیست، ادامه می دهد: اینکه در این پروژه روس ها چه پیشنهادی داده اند و می خواهند چه تخصص ها، تکنولوژیها و ابزارهایی را وارد کار کنند، اطلاعات زیادی در دست نیست و اما به طور کل در سطح دنیا هم تخصص و اطلاعات زیادی راجع به این روش وجود ندارد و تنها چند کشور روی آن کار کرده اند که البته با خطا هم همراه بوده است.

کاظمی با اشاره به کشور لیبی که تجربه حفر آب های ژرف را دارد، می گوید: ۵۰ سال پیش لیبی به دنبال نفت بود که به صورت تصادفی به چاه آب رسید. به همین دلیل بزرگترین سفره آب زیرزمینی فسیلی در کشورهای لیبی، چاد، مصر و الجزایر بوده که با هم حدود ۱.۵ برابر مساحت ایران مساحت دارد.

وی با بیان اینکه این پروژه اگر بخواهد در ایران اجرایی شود باید به صورت یک پروژه ملی تعریف و از همه ظرفیت ها استفاده شود، می افزاید: اگر بخواهند این پروژه را به یک گروه کوچک بسپارند، امکان موفقیت آن کم است. با وجودی که قرار است برای اولین بار پروژه ای در این سطح انجام شود که در دنیا نیز تجارب زیادی از آن وجود ندارد، باید از تمام اطلاعات و دانش متخصصان این بخش برای آن استفاده کرد.

در صورتی که از همه ظرفیت ها استفاده شود تضمین به آب رسیدن وجود دارداین متخصص ایزوتوپ و شیمی آب زیرزمینی، با تاکید براینکه این پروژه، پروژه ای بسیار پیچیده است و اطلاعات علمی زیادی از آن در دست نیست، در مورد امکان عملیاتی شدن آن در کویر، تاکید می کند: بله امکان آن وجود دارد. به هرحال در این پروژه مکان هایی دراولویت قرار گرفته که آب کم است. البته باید توجه داشت که این پروژه در حد مطالعه است اما در صورتی که از همه ظرفیت ها استفاده شود تضمین به آب رسیدن وجود دارد.

وی افزود: در اغلب مناطق امکان وجود آب در اعماق زمین وجود دارد اما کیفیت آن مناسب نیست. به همین دلیل حتی اگر سفره های آب زیرزمینی ژرف کشف شوند و کیفیت شان مناسب نباشد، املاح آنها ارزش بیشتری نسبت به آب خواهد داشت و ما می توانیم از املاح آن استفاده کنیم. چرا که این املاح با توجه به اینکه با لایه های مختلف زمین درتماس هستند با املاح آب دریا متفاوتند.

این استادیار سابق دانشگاه با تاکید براینکه از نظر اقتصادی ضرری در این پروژه دیده نمی شود، در خصوص موفقیت اجرای این طرح ادامه می دهد: در اجرای این پروژه برای پیدا کردن منابع آب شیرین تضمین ۱۰۰ درصدی وجود ندارد. اگرچه امکان پیدا کردن آب وجود دارد اما تضمین آب شیرین نیست. البته اگر آب شیرین هم نباشد باز هم به صرفه است.

کاظمی با بیان اینکه از این حیث که بدانی زیر سطح زمین چه خبر است و اکتشاف کنیم ما موافق این پروژه هستیم و روی آن حدود ۳ سال هم کار کرده ایم، تصریح کرد: مطالعه در این مرحله ضرری ندارد و حتی ضروری است اما بحث بهره برداری و استفاده از این اکتشافات در مراحل بعدی است. باید در مراحل بعدی کنترل و مقررات‌گذاری شود تا یک نقشه راه داشته باشیم که بدانیم از کجا شروع کنیم و این پروژه به کجا ختم می شود.

این اظهار نظرهای ضد و نقیض در حالی از سوی مسئولان و کارشناسان ادامه داشت که کارحفاری اولین چاه آب ژرف در دشت سیستان در فروردین 97 اجرایی شد.

کار حفاری چاه آب ژرف در منطقه سیستان شروع شد

فرماندار زابل در گفت و گو با خبرنگار «تاریخ ما»، اظهار داشت: کار حفاری این چاه از مدتی قبل و پس از تصویب آغاز شد و اعتبار لازم نیز برای آن در نظر گرفته شده است که امیدواریم هرچه زودتر به سرانجام برسد.

هوشنگ ناظری با اشاره به اینکه اعتبار این طرح از سوی دولت تصویب و اختصاص یافته است، افزود: سیستان و بلوچستان اولین استانی است که طرح حفاری آب‌های ژرف در آن اجرا می‌شود.

وی با اشاره به اینکه آب مورد نیاز ۵۰ درصد از جمعیت استان سیستان و بلوچستان از طریق رودخانه هیرمند تامین می‌شود، خاطرنشان کرد: این موضوع در حالی است که متاسفانه امسال هیچ آبی از خارج کشور به این رودخانه وارد نشده است.

فرماندار زابل ادامه داد: پیش از خشکسالی بین  ۷۰ تا ۹۰ درصد مردم منطقه سیستان به کشاورزی اشتغال داشتند که متاسفانه در سال های اخیر به دلیل نبود آب آمار بیکاری در منطقه به شدت بالا رفته است.

پس از مطرح شدن موضوع استفاده از آب های ژرف این خبر به مهمترین خبر در منطقه سیستان تبدیل شد زیرا مردم این منطقه به عنوان تنها امید باقی مانده شان به آن نگاه می کردند و در این میان خبرهای ضد و نقیضی نیز مطرح می شد تا اینکه عبدالرضا رحمانی فضلی، وزیر کشور در سفر ماه گذشته خود از نزدیک از پروژه چاه آب ژرف منطقه سیستان بازدید کرد.

چاه آب ژرف در منطقه سیستان به آب رسید

وزیرکشور در نشست شورای اداری منطقه سیستان در فرمانداری زابل با اشاره به آب رسیدن چاه ژرف در سیستان گفت: در حال حاضر ۳۵ لیتر آب بدون پمپاژ از عمق ۲ هزار و ۵۰۰ متری از طریق این چاه به سطح زمین می‌آید که امیدواریم نتایج بسیار خوبی نیز به همراه داشته باشد.

عبدالرضا رحمانی فضلی با تاکید بر اینکه تحقیقات در این خصوص همچنان ادامه دارد، گفت: به گفته مجری طرح، این میزان آب در چند روز آینده به ۱۰۰ لیتر در ثانیه نیز افزایش می‌یابد.

در مجموع نکته ای که در این میان بسیار حائز اهمیت است این است که با توجه به وجود بحران آب در کشور و استان سیستان و بلوچستان استفاده از روش های جدید برای تامین و همچنین استفاده بهینه از آب یک ضرورت است از همین رو با توجه به اینکه دستیابی به آب های ژرف در دستور کار دولت قرار گرفته امیدواریم این مهم موجب تامین منابع آبی پایدار برای این خطه از کشور شود و صد البته در این میان باید به نظرات کارشناسان نیز توجه شود تا خدای نکرده تنها امید مردم سیستان به ناامیدی تبدیل نشود زیرا هنوز هیچ اطلاع دقیقی از کیفیت و همچنین میزان آب این چاه در دست نیست و قطعا نیاز به بررسی های بیشتری دارد.