مورخان و نویسندگان رومی، ارمنی و سُریانی تاریخ ساسانیان-بخش دوم

    -بخش دوم

ج ) الیزه وارداپت[۱] :

    این مورخ که اصلاً از اهالی ارمنستان است توسط کریستن سن[۲] مؤلف کتاب ایران در زمان ساسانیان الیزه وارداپت نامیده شده است. نام درست وی در منابع تاریخی «الیزه وارتابذ»[۳] است.[۴] وی در آغاز سده پنجم میلادی به دنیا آمده و تا ربع آخر همان قرن می زیسته است. زمان به دنیا آمدن و از دنیا آمدن و از دنیا رفتن وی به درستی معلوم نیست. نام اصلی وی نیز گویا چنین بوده است. وارتابذ نام یا لقبی است که به او داده اند و به معنای «دارنده فضل و کمال» است. این لقب همطراز با عنوان یا تیتر «دکتر»[۵] می باشد که در حقیقت به معنای «معلم» می باشد. دکتر در واقع یک مقام کلیسایی بوده و برابر با «پدر کلیسا» یا «پدر روحانی» است.[۶] دربارۀ روند زندگانی وی تا آن اندازه معلوم است که گویا او در جوانی در سلک سربازان متعلق به سپاه وارتان مامیگونی[۷] بوده و به عنوان منشی شرح جنگهای او را ثبت و یادداشت می کرده است و در پایان زندگی اش در کتابی به نام «تاریخ وارتانیان» یا «تاریخ وارطانیان» گنجانده است. این جنگها عمدتاً بین ارامنه و ایرانیان صورت می گرفت و در حقیقت انگیزه فرهنگی و دینی دارد و ناشی از اختلاف میان مسیحیان و پیروان زرتشت و عصر ساسانیان دانسته شده است.

یزدگرد دوم پادشاه ساسانی که پس از بهرام پنجم ملقّب به گور (۴۲۰ تا ۴۳۸ میلادی) به تخت سلطنت نشست از ۴۳۸ تا ۴۵۷ میلادی قریب به بیست سال زمام دار بود. وی با مسیحی شدن ارامنه در ارمنستان سخت مخالفت می ورزید و اصرار داشت که مردم ارمنستان به دین ایرانیان ساسانی باقی بمانند. در این مقطع زمانی الیزه وارداپت در اوج فعالیت علمی و نگارش رویدادها بود و در ثبت این گونه وقایع همت می کرد. نویسندگان تاریخ ساسانیان از جمله آرتور امانوئل کریستن سن در تألیف اثر ارزشمند خود تحت عنوان «ایران در زمان ساسانیان» که کتابی متعلق به افزون بر سه ربع قرن پیش است و هنوز هم مورد توجه مورخان بوده و پژوهشگران و نویسندگان تاریخ ایران عصر ساسانی به اطمینان و اشتیاق از آن استفاده می کنند، از تحقیقات و گزارشات مورخ ارمنی نامبرده به وفور و کمال استفاده کرده و به خوبی از وی یاد نموده است. هر چند محتوای نوشته های الیزه وارداپت به میزان هفتاد درصد دربرگیرنده رویدادهای نظامی و شرح جنگهای «وارتان مامیگونی» است، معذلک با توجه به اینکه ایران عمدتاً یکی از طرفهای تقریباً پایدار جنگ با ارامنه بوده است، نوشته های این مورخ در مورد ایران و اطلاعاتی که دربارۀ ایرانیان به دست می دهد،.

به خوبی قابل استفاده است. محققان و صاحب نظرانی که منابع و مآخذ تاریخی را مورد بررسی و نقد قرار داده اند، آثار مکتوب به جای مانده و گزارش شده و حتی نسبت داده شده به الیزه وارداپت را پیوسته جزو مآخذی به شمار آورده اند که نویسنده آن در ثبت اعمال خشونت آمیز زمام دارن ساسانی نسبت به مردم ارمنستان، چیزی را از قلم نینداخته است. او عملکرد آمیخته با تعصّبات دینی روحانیان ساسانی با مسیحیان در عصر شاپور دوم (ذوالاکتاف) که از ۳۰۹ تا ۳۷۹ میلادی پادشاه ساسانی بود را به تفصیل و دقت به رشتۀ تحریر درآورده است. مورخان و پژوهشگران پس از وی نیز روایات، گزارشات و اظهارات وی را به میزان قابل توجهی مورد تأیید قرار داده اند. بخشهایی از کتاب اعمال شهدای مسیحی با محتوای نوشته های «الیزه وارداپت» هماهنگی و سازگاری چشم گیری دارد.