عباس اقبال آشتیانی، استاد فقید دارالمعلّمین عالی و دانشگاه تهران، درتاریخ مفصل ایران از استیلای مغول تا اعلان مشروطیّت می نویسد: « یاسانامه ی چنگیزی در میان مغول فوق العاده محترم و مقدّس بوده و هیچکس جرأت تخطّی از مضامین آن را نداشته و مغول به درجه ای که مسلمین به قرآن مجید احترام می گذارند آنرا عزیز می دانسته اند.»
مجموعه ی کامل یاسا به دست این خاورشناس نرسیده و آنچه گردآورده است مُقتبس از کتاب پتیس دولاکروا و مستخرج از تواریخ ایران و سیاحت نامه های بیگانگان است که با تجدیدنظر در ترجمه ی یادشده در اینجا نقل می شود:
۱- همه بخدای یکتا ایمان داشته باشند.یگانه ای که بمشیّت و اراده ی خود زندگی می بخشد و می گیرد.
۲- پیشوایان دین، واعظان، راهبان و آنانکه خود را وقف اعمال مذهبی کرده اند و موذنان مساجد و پزشکان و غسّالان از خراج باید معاف باشند.
۳- قدغن است که هیچکس بعنوان امپراطور اعلام نشود، مگر آنکه قبلاً از طرف شاهزادگان و خوانین و افسران و سایر اعیان در مجلس مشاوره ی عمومی به این مقام انتخاب شده باشد. متخلّف مستوجب اعدام خواهد بود.
۴- روساء ملل و طوایف تابعه ی مغول از داشتن عناوین و القاب افتخاری ممنوعند.
۵- صلح کردن با پادشاه یا شاهزاده ی قوی که مطیع نشده باشد ممنوع است.
۶- حکمی که افراد قشون را به دسته های ده و صد و هزار و ده هزار نفری تقسیم می کند باید حفظ و رعایت شود. این ترتیب را فایده آنست که تجهیز لشکر در مدّتی کوتاه صورت می گیرد و واحدهای فرماندهی ایجاد می گردد.
۷- بمحض آغاز جنگ هر یک از سپاهیان باید اسلحه ی خود را از دست افسری که مستحفظ آنست بگیرد و سلاح را بخوبی نگاهدارد و پیش از نبرد افسر معاینه کند.
۸- غارت کردن دشمن پیش از صدور اجازه از مقام فرمانده لشکر قدغن و متخلّف مستوجب اعدام است، و لکن پس از آنکه این رخصت داده شود افراد با افسران در فرصت تفاوتی نخواهند داشت، و سرباز حق دارد هرچه به چنگ آورد برای خود نگاهدارد، بشرط آنکه سهم معیّن را به تحصیلدار امپراطور بپردازد.
۹- برای تمرین افراد سپاه در هر زمستان شکار بزرگی ترتیب داده خواهد شد. به این سبب از فروردین تا آبانماه ( مارس تا اکتوبر ) کشتن گوزن و غزال و آهو و بز کوهی و خرگوش و گورخر و بعضی طیور برای همه ی افراد امپراطوری ممنوع است.
۱۰-بریدن گردن حیواناتی که برای خوردن کشته می شوند ممنوع است. صیّاد باید حیوان را ببندد و سینه اش را بشکافد و قلبش را به دست خود بیرون آورد.
۱۱- خوردن خون و احشاء حیوانات که سابقاً ممنوع بود از این پس مجاز است.
۱۲-صورتیست از امتیازات و مصونیّتهای روساء و مأموران و فرماندهان امپراطوری جدید ).
۱۳- هر کس به میدان جنگ نرود باید تا مدّتی برای امپراطوری کار کند.
۱۴-مرتکبین سرقت یک اسب یا یک نر گاو اخته یا اشیائی که همین قیمت را داشته باشند محکوم به مرگ می شوند و اجساد آنانرا باید دو پاره کرد. سارقین اشیائی که این ارزش را ندارد به تناسب قیمت مال دزدی مستوجب هفت یا هفده یا بیست و هفت یا هفتصد ضربه چوب خواهند بود، و لیکن ممکن است با پرداخت نه برابر بهای اموال مسروقه از این کیفر رهائی یابند.
هیچکس از امپراطوری نمی تواند مغولی را به نوکری یا غلامی خود درآورد. به استثنای مواردی که بنُدرت پیش آید همه ی مردان باید در خدمت نظام باشند.
۱۶- برای جلوگیری از فرار بردگان بیگانه دادن پناه و غذا و لباس به آنان قدغن و تخلّف کننده مستوجب اعدام است. هر کس برده ی گریخته را ببیند و او را نزد صاحبش نیاورد به همین مجازات خواهد رسید.
۱۷- مطابق قانون ازدواج هر مردی باید زن خود را بخرد و مواصلت میان اقوام در درجه ی اوّل و دوّم قرابت ممنوع است. گرفتن دو خواهر یا داشتن چندین صیغه حلال است. زنان باید به نگاهداری و مراقبت اموال و اثاثه ی خانه بپردازند و به میل خود خرید و فروش نمایند. شغل مردان فقط شکار و جنگ است. اولاد نخستین زن بر اولاد دیگر رجحان دارد و وارث تمام دارائی می شوند.
۱۸- زنا مستلزم قتل است و زانی را می توان بیدرنگ کشت.
۱۹- اگر دو خانواده بخواهند مواصلت کنند و اطفالشان صغیر باشند عقد مزاوجت را می توان میان کودکان جاری کرد مشروط بر اینکه یکی از اطفال پسر و دیگری دختر باشد. اگر اولاد آنها مرده باشند باز هم می توان عقد زناشوئی را بست.
۲۰- هنگام رعد و برق آب تنی و رختشوئی در آب جاری ممنوع است.
۲۱- جاسوسان و کسانی که به دروغ شهادت دهند و مرتکبین اعمال زشت و جادوگران محکوم به مرگ هستند.
۲۲- افسران و رؤسای قبایل که به وظایف خود عمل نکنند یا از طرف خان احضار شوند و سرپیچی کنند باید بقتل برسند، علی الخصوص در ولایات دورست. اگر خطای آنها سنگین نباشد باید شخصاً به حضور خان بیایند.
منبع مقاله:
صالح، علی پاشا؛ (۱۳۹۰)، سرگذشت قانون ( مباحثی از تاریخ حقوق، دورنمایی از روزگاران پیشین تا امروز )، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران
