بهرام یکم و رویدادهای زمان او

پس از درگذشت هرمز یکم در سال ۲۷۳ میلادی برادر ناتنی او بهرام در سن ۵۸ سالگی بر تخت نشست. مهمترین رویداد دورۀ فرمانروایی بهرام یکم را باید کشته شدن مانی و آغاز قدرت مذهبی کرتیر ( کردِر ) دانست، که منجر به زرتشتیگری و حکومت مطلق العنان و افراط گری مذهبی ساسانیان شد. کرتیر خود دربارۀ جایگاه خویش در نزد بهرام یکم مینویسد:

و پس از آن که هرمزد شاهنشاه به گاه بَغان شد

و بهرام شاهنشاه، پسر شاهپور شاهنشاه، و برادر هرمزد شاهنشاه به شهریاری رسید، مرا بهرام شاهنشاه نیز ارجمند و فرمانروا داشت. و مرا در دربار و شهر به شهر، جای به جای، از برای کردگان یزدان همه گونه کامکار و توانا کرد. و در آن زمان نیز شهر به شهر، جای به جای، بس کردگان یزدان افزایش گرفت و بس آذر ورهرام ( بهرام ) نهاده شد، و بس مُغمردان خوشبخت.

و آبادان بودند. و بس آذران و مغان را پادخشـیر آوشت ( وقف نامه صادر کرد ). و در وصیت نامه ها و پادخشیر و گزارش هایی نیز که در زمان بهرام شاهنشاه کرده شد، چنین برنبشته است: کردِر هرمزد – موبذ. و پس از آنکه بهرام شاهنشاه، پسر شاهپور به گاه بَغان شد…

در سال ۲۷۶ پس از گفتمانی دراز که میان او و روحانیان درباری روی داد سرانجام مانی دچار تناقض شد و سرانجام در زندان کرتیر، به گناه زندیق بودن، پس از ۲۶ روز، با شکنجه ای بسیار دردآور کشته شد. در این مدت هر روز زنجیرهای او را تنگ تر کردند تا جان سپرد. رفتار با جسد مانی نیز بسیار خشن بود: سر او را بریدند و تن او را با کاه انباشتند و از دروازۀ گندی شاهپور آویختند. بعدها این دروازه به دروازۀ مانی معروف شد.

در سال ۲۴۰ میلادی، مانی ۲۴ سال بیش نداشت، در زمان اردشیر پاپگان، مدعی پیامبری شد. نخستین پشتیبان او پیروز پسر اردشیر بود. پس از درگذشت اردشیر مدتی نیز شاهپور از او پشتیبانی کرد، ولی سرانجام او را به خارج از ایران تبعید کرد. مانی در سال های تبعید در هند و تبت و چین به تبلیغ و مطالعه پرداخت و با درگذشت شاهپور به خیال اینکه فرصت مناسب شده است به ایران بازگشت و از پشتیبانی هرمز یکم برخوردار شد. او برای تفهیم تعالیم خود از نگارگری بهره میبرد و کتابهای بسیاری را که نوشت به تصویر آراست. از همین روی است که مانی را نقاش نیز مینامند.

آئین مانی که آمیخته ای بود از دین های موجود در روزگار او، مانند دین زرتشتی، مسیحی، بودایی، و همچنین یونانی، پس از او شاید یه خاطر همین چندگانگی از تبت تا اروپا گسترش یافت. ساختمان بینش یا دین مانی بر دو عنصر تاریکی و روشنایی استوار بود و از لذت های دنیوی مانند ازدواج و خوردن گوشت و نوشیدن شراب رویگردان است. مانی تزکیۀ نفس را تنها راه رستگاری میدانست.

از کارهای برون مرزی بهرام یکم چیزی نمیدانیم. بجز کمک ناچیز او در سال ۲۷۳ میلادی به زنوبیا ( زینب؟ ) فرمانروای پالمیرا، در رویارویی با رومیان. ظاهراً زنوبیا پس از شکست از امپراتور روم به ایران پناهنده شد. خود بهرام، با کشته شدن امپراتور در شورش سپاهیان روم در سال ۲۷۵ میلادی، از درگیری جنگ با سپاه روم در امان ماند.

در نقش رجب نگاره ای از بهرام یکم و ایزد بهرام، در حالی که رو به روی یکدیگر ایستاده اند، برجای مانده است. به گمان نگاره ای در نقش رجب بهرام را در سن ۱۵ سالگی در پشت سر شاهپور ( نفر سوم ) و نگاره ای دیگر اورا در داراب، در ۴۷ سالگی در کنار شاه نشان میدهد. حکومت کوتاه بهرام یکم را از سه سال تا سه سال و سه ماه و سه روز نوشته اند. بهرام را مردی بردبار و خوش سیرت دانسته اند.

نگارۀ بی نظیر دیهیم ستانی بهرام یکم، که آن را باید اوج کار تندیس تراشان دورۀ ساسانی به شمار آورد، در تنگ چوگان بیشاپور قرار دارد. این نگاره که ۹/۵ متر پهنا دارد و بلندی آن بیش از چهار متر است، از نظر ظرافت های هنری تقلیدی است از نگارۀ دیهیم ستانی اردشیر پاپگان در نقش رجب که شاه را فقط با یکی از ایزدان ( شاید هم اهورامزدا ) نشان میدهد. تناسب اندام ها و همچنین هماهنگی شیوۀ ایستادن اسپ های شاه و ایزد غافلگیر کننده است.(

• برچیده شده از تاریخ ایران در زمان ساسانیان – نوشته دکتر پرویز رجبی
• بازنشر: گروه تاریخ ما