مورّخان و نویسندگان تاریخ ساسانیان در نخستین سده های اسلامی-بخش دوم

       -بخش دوم

د ) بلاذری :

    این مورخ و نویسنده مشهور از چهره های برجسته در میان تاریخ نگاران مسلمان به ویژه در سدۀ سوم هجری – قمری است. نام وی آن گونه که در منابع تاریخی و در فهارس مشاهیر عرصه تاریخ نگاری آمده است: ابوالعبّاس احمد بن یحیی بن جابرین داود البلاذری البغدادی است. برخی نیز روایت کرده اند که کُنیه وی ابوالحسن و ابوبکر و ابوجعفر بوده است. محل نشوونمای او را بغداد نوشته اند. بلاذری در بغداد که در آن زمان کانون پژوهش و تتّبع در عرصه بسیاری از دانشها بود به مرتبه والایی از رشد فکری و تحقیقی نائل شد. او شاعر نیز بود و بسیاری از کتابهایی که به زبان پارسی بوده توسط وی به عربی ترجمه گردید و مورد استفاده اهل فضل و کمال قرار گرفت. زمان تولد وی را حتی با اختلاف اندک و تقریبی نیز به درستی گزارش نکرده اند، ولی با مطالعه زندگینامه وی و بنا به اظهارات پژوهشگران اروپایی می توان به دنیا آمدن بلاذری را در سالهای نخستین سدۀ سوم میلادی و یا واپسین سالهای سدۀ دوم میلادی یعنی حدود ۱۹۸ تا ۲۰۲ هجری – قمری تخمین زد. سال وفات او را ۲۷۹ هجری – قمری نوشته اند که مورخان و کرونیستهای[۱] عرب در زمینۀ آن اتفاق نظر دارند.

    یاقوت حموی مؤلف اثر برجسته «معجم البلدان» شایستگی بلاذری را مورد تأیید و تأکید قرار داده و هنرمندی و فضیلت او را ستوده است. برجسته ترین آثار منتسب به بلاذری «النّساب الاشراف و اخبارهم» و «فتوح البلدان» را می توان در کنار دیگر آثار ارزشمند وی نام برد. نویسنده کتاب «کشف الظنون» نام «فتوح البلدان» اثر بلاذری را تحت عنوان «کتاب البلاد و فتوحها» است. گفتنی است کتاب «فتوح البلدان» دربرگیرندۀ اطلاعات گسترده ای دربارۀ خراج، عطایا (بخششها)، نقود (محتوای گنجینه ها و خزاین). خطوط و دیگر امور می باشد. این کتاب دارای اطلاعات و آمارهای قابل توجهی مربوط به دوره های ساسانی است.  ابوالفرج محمد بن اسحق بن ابی یعقوب الندیم الوراق صاحب کتاب الفهرست که بیشتر از او نام بردیم آورده است که جدّ بلاذری، بلاذر آشامید که عصاره ای از میوه درخت بلاذر است، به امید آنکه بر فهم و حافظه او افزوده شود، ولی چون خاصیت آن شربت را به درستی نمی دانست، بیمار شد و از اینرو به بلاذری معروف شد. ناگفته نماند که درخت بلاذر از درختان تنومندی است که در هند می رویییده است. این درخت دارای میوه ای بوده که عربها به آن «حبّ الفهم» می گفتند و خود این مضمون جدّ بلاذری را فریفت و اقدام به نوشیدن عصاره بلاذر نمود و نتیجه مطلوب حاصل نشد. این میوه بنا به روایات کهن در عرصه پزشکی مورد استفاده قرار می گرفته است، درخت بلاذر در زبان لاتین به «آناکاردیا»[۲] معروف است. پژوهشگران در قلمرو علم پزشکی در ادوار قدیم بر این باورند که عصاره میوۀ درخت آناکاردیا در مواردی توسط پزشکان و گیاه شناسان برای درمان بیماریهای قلبی از جمله جهت برطرف کردن و تسکین طپش قلب تجویز می شده است.[۳]

ذ ) مسعودی :

    مسعودی را می توان یکی از پرکارترین، دقیق ترین و برجسته ترین مورخان مسلمان در سدۀ سوم میلادی دانست. نام وی بنا به روایات تاریخی و براساس گزارشات خود او و سایر مورخان ابوالحسن علی بن الحسین المسعودی الشافعی بوده. برخی از گزارشگران بر این باور بوده اند که زمان به دنیا آمدن مسعودی به درستی معلوم نیست. برخی نیز گمان می کنند که او در آغاز سدۀ سوم هجری- قمری چشم به جهان گشوده و همانند  بسیاری از مورخان، دانشمندان، نویسندگان و پژوهشگران مسلمان در شهر بغداد که از مراکز بزرگ علمی در صدر اسلام بوده است، بزرگ شده و دانش آموخته است. مسعودی به خاطر علاقه وافری که به پژوهش و گردآوری آمار و اطلاعات دقیق و درست و مطمئن تاریخی داشت، به سرزمینهای گوناگون سفر کرد. سفرهای وی آن گونه که گزارش شده است گهگاه با مخاطرات، سختیها و مشقّات جدّی همراه بوده است. ولی این شخصیت پرتلاش و چیره دست از پیش آمدها، سختیها و خطرها نهراسیده و به دنبال رسیدن به هدفهای علمی- تحقیقی خود بوده است. وی به دمشق[۴]، قسطنطنیه[۵] (استانبول)، هند، مصر و کشورهای غربی سفر کرد و سپس به پارس درآمد و در استخر (اصطخر) رحل اقامت افکند و در سرزمینهای نامبرده به دنبال اسناد، مدارک و مآخذ علمی و پژوهشی بود تا آثار خود را با اطمینان خاطر به رشتۀ تحریر درآورده، منتشر ساخته و برای آیندگان به یادگار بگذارد و چنین نیز کرد. بنا به همین روایات مسعودی از هندوستان به چین رفت و از آنجا تا جزیره ماداگاسکار[۶] به سفر خود ادامه داد. سرانجام به آذربایجان، گرگان، شام و فلسطین[۷] سفر کرد و توشه های علمی و تحقیقی در عرصه دانشهای گوناگون از جمله علم تاریخ اندوخت.

    او در سال ۳۴۵ یا ۳۴۶ هجری- قمری در حالی که کمتر از نیم قرن از عمر او گذشته بود، بدرود حیات گفت. از برجسته ترین آثار علمی و تألیفات وی می توان از کتابهای «التنبیه و الاشراف» و «مروج الذّهب و معادن الجوهر» نام برد. در این دو اثر مهم از مسعودی اطلاعات دقیق و گزارشاتی از رویدادهای تاریخی در زمینۀ تاریخ داستانی و تاریخ مدون ایران باستان و جهان اسلام و سرزمینها و فرهنگهای دیگر را می توان مطالعه کرد و به صحت این اطلاعات و گزارشات اطمینان نمود. در آثار مسعودی به ویژه در دو اثر فوق الذکر نیز اطلاعات سودمندی متعلق در دورۀ زمام داری ساسانیان را می توان به دست آورد. شیوۀ پژوهش و نگارش مسعودی در نوع خود کم نظیر است، زیرا هر چند فاصله زمانی مسعودی با عصر حاضر افزون بر دوازده قرن است، ولی روش تحقیق، گردآوری منابع و مطالب و بهره برداری از مآخذ تاریخی توسط وی تحسین برانگیز بوده در اظهارات و روایات و گزارشات وی تردید ورزیدن جایز نیست، حال آن که در مورد برخی از مورخان اختلافات جدی در اظهارنظرها، ارزیابیها و ترسیم رویدادهای تاریخی به گونه ای گسترده و گاهی تردید برانگیز به چشم می خورد که پژوهشگران را وادار به تکیه بر اسناد و مآخذ دیگر تاریخی می کند. گفتنی است که مسعودی افزون بر علم تاریخ در زمینه دیگر علوم عقلی و انسانی نیز تحقیق می کرده است. ولی شیوۀ پژوهش، نگارش و عرضه دستاورد وی در این زمینه ستایش برانگیز و کم نظیر ارزیابی شده و اکثر محقّقان دیدگاههای او را پذیرفته اند.

منابع نوشته:
کتاب تاریخ ایران در دوره ساسانیان، اثر دکتر اردشیر خدادادیان
وبسایت تاریخ ما، اِنی کاظمی