کیهان شناسی اقوام مختلف
کیهان شناسی آناتولیایی/ Anatolian cosmogony/
اشارات کیهان‌شناختی کمی دربارۀ آناتولی وجود دارد. اندیشه های هوریانی موجود در کوماربی kumarbi ، به نظر می‌رسد که تحت تأثیر افکار بین‌النهرینی قرارگرفته باشد، آسمان و زمین مجموعه‌ای را تشکیل می‌داد که به‌وسیلۀ ابزاری در دست بعضی از خدایان کهن، از یکدیگر جدا شدند.
آناتولیا
کیهان شناسی بابلی/ Babylonian cosmogony
دعاها وردهای معبدی گوناگون در بابلی متأخر، از بخش‌های کیهان‌شناختی گونه‌های سومری کهن پیروی می‌کند. مثلاً یک سلسله دعا چنین آغاز می‌شود: « هنگامی‌که آنو آسمان را آفرید، نودی مود Nudimmud ( انکی)، آپسو یعنی اقامتگاه خود را آفرید. ِااَ در آپسو با گل کولا kulla ( آجر _ خدا) را شکل بخشید و معابد را با آن، مرمت کرد. متن مفصل تر دیگر ی که هدف از آن، تطهیر یک عبادتگاه در بورسیپا بود به مردوک اقدام آفریننده ای را نسبت می‌دهد که تا این زمان، مربوط به انکی و درواقع، متکی بر نظام اریدو بود:« خانۀ مقدس، خانۀ خدایان در محلی مقدس ساخته نشده بود، هیچ نی، هیچ آجر، هیچ قالب آجر و هیچ خانه و هیچ شهر و هیچ موجود زنده ای وجود نداشت…» تنها دریا موجود بود و در وسط آن، مخزنی بود. در آنجا اریدو، ساخته شد و معبد آن به شکل معبد ِا_ سگیل E- sagil در بابل ساخته شد. مردوک در آپسو، تپۀ کوچکی با محوطه ای از نی ساخت و آن را پر از انسان و حیوان کرد و زمین خشک را با آب‌های دجله و فرات حاصلخیز ساخت و این دو رود را به‌ویژه‌برای همین منظور ایجاد کرد. طولانی ترین و مفصل ترین سرگذشت آفرینش در انوماالیش یافت می‌شود. در اینجا باز مردوک است که نقش قاطع را در فرایند آفرینش بازی می‌کند و تجسم اصل فعال نظم در مقابل نیروهای هرج‌ومرج است که تیامات، مومو mummu و آپسو، مظهر آن‌ها هستند. این شعر نیز دو بخش متناقض میان« نسل های» کهن و نو خدایان را نشان می‌دهد. مردوک، فرایند آفرینش و نظم جهان را به شیوه‌ای به حرکت درمی‌آورد که بشر آن را تجربه کرده است،( یعنی جدایی آسمان و زمین از بدن تیامات کشته شده، تعریف مکان و زمان آفرینش بشر را برای خدمت به خدایان و مانند آن‌ها).
کیهان شناسی سومری/ sumerian cosmogony/
اشارات به این موضوع در شماری از دعاها، متون جدلی، اسطوره‌ها، مراسم دینی و فهرست نام‌های خدایان یافت می‌شود. در آنچه «خداشناسی اریدو Eridu- theology» نامیده می‌شود. « مادۀ اولیه» مرکب از آب‌های شیرین و شور یعنی آپسو Apsu و تیامات Tiamat است. این دو باهم، یک عنصر آفرینندۀ سومی به نام مومو Mummu را ایجاد می‌کنند که آن An و کی Ki ، یعنی آسمان و زمین از آن‌ها به وجود می آیند. آن‌ها به‌نوبۀ خود، خدای بزرگ را به وجود می‌آورند.
« خداشناسی نیپور Nippur theology » یک کیهان جنینی و مذکر و مؤنث را در مقابل می‌آورد که آن An (an. en.ne) . با یک جهان کاملاً متمدنی بر آن ریاست می‌کند و رهبری آن با انلیل است که با جدا شدن آن An و کی Ki( آسمان و زمین) از یکدیگر آغاز شد و به دنبال آن، موجودات آسمانی مانند آنوناکی ها Anunnaki و دیگران، آفریده شدند.
نقش « آفریننده»که براثر نیروی فرماندهی خود پدیده‌های جهان را به وجود آورد، به خدایان متفاوت، به‌ویژه در متون باقی ماند و به آن An انلیل و انکی ( اریدو)، منسوب است. به مادر_الهه mother- goddess گاهی آفرینش انسان و حیوانات نسبت داده می‌شود. متون معمولاً به توصیف تشکیلات تمدن سومری می‌پردازد_ انکی و نظم جهانی، انکی و نین خورساگ، انکی و نین ماخ، لاها Lahar و اشنان.
یک مجسمه از سومر
