جای خالی مرکزی مناسب برای پاسخگویی به نیاز پژوهشگران در گیلان
به گزارش خبرنگار «تاریخ ما»، به مناسبت ۱۲دی «روز رشت» بعداظهر چهارشنبه نشست تخصصی رشت پژوهی در تالار گفتمان شهرداری (عمارت بلدیه) برگزار شد. در این نشست مفاخر و پژوهشگران گیلان همچون شکوهی راد، مرادیان گروسی، محمد بشرا، احمد اداره‌چی، مهندس شگفت، مهندس الطافی، دکتر صفری (رئیس انجمن مفاخر)، فرامرز طالبی و برخی از اعضای شورای شهر رشت حضور داشتند.
متاسفانه در ابتدای این نشست صحبت سیدهاشم موسوی رئیس پژوهشکده گیلان شناسی سبب نگرانی فرهنگ دوستان گیلانی شد. وی با اشاره به اینکه خانه هوشنگ ابتهاج در حال تخریب است، گفت: تلاش‌هایی انجام شد اما خانه این شاعر بزرگ در معرض تخریب است و اقدام عملی از سوی مسئولان دیده نمی شود.
رئیس پژوهشکده گیلان شناسی، حضور اعضای شورای شهر رشت در این مراسم مغتنم شمرد و دغدغه شهروندان رشتی اعم از ترافیک و کمبود فضای سبز بیان کرد و افزود: انتظار ما از مسئولان رشت این است که همچون تهران اعضای شورا و مدیران شهرداری از کمپینگ سه‌شنبه‌های سبز استقبال کرده و یک روز را با دوچرخه در شهر تردد کنند.
ایجاد نخستین نهادهای مدنی در رشت
اوضاع رشت از مشروطه تا جنگل عنوان سخنرانی دکتر فریدون شایسته مورخ گیلانی در این نشست تخصصی بود.
فریدون شایسته در این نشست در مورد موقعیت رشت در آستانه انقلاب مشروطه گفت: گیلان بزرگترین مرکز تولید ابریشم و رشت محور اروپایی از زمان صفوی بود ولی در دوره قاجار اهمیت ویژه اقتصادی یافت و در این دوران تجارتخانه‌های زیادی حتی برای ملیت‌های مختلف ساخته شد. ایجاد مدارس جدید و فعالتر شدن مکتب خانه‌ها در رشت موجب شد، در دوره مشروطه رشت، قشر متوسط و تحصیلکرده زیادی در مقایسه با دیگر نقاط گیلان و کشور داشته باشد.
مورخ گیلانی گسترش نهادهای مدنی در رشت را از پیامدهای انقلاب مشروطه عنوان کرد و افزود: مشروطه چند اقدام منحصربه‌فرد داشت؛ نخستین اتحادیه‌های کارگری در رشت توسط قایقرانان و کارگران خانگی تشکیل شد که با اعتصاب کارگری همراه بود.
شایسته در ادامه واقعه «مدیریه» را نقطه عطفی در تلاش‌های انجمن ستار برشمرد و بیان‌کرد: این واقعه منجر به قتل سردار افخم شد ولی هیچ جانمایی از باغ افخم در رشت نمی بینیم.
وی با اشاره به نقش برحسته میرزا حسین خان کسمایی در حوادث مشروطه و جنگل، تصریح کرد: متاسفانه حتی اسمی از وی در گنجینه رشت که خانه میرزا حسین خان است، دیده نمی شود. سنگ مزار این فرهیخته هرسال نِشست می کند.
شایسته به استناد خاطرات ابوالقاسم کسمایی تاکید کرد: در خاطرات وی ورق به ورق میرزاحسین خان تحسین شده است. او در دو نهضت جنگل و مشروطه نقش موثر داشته، شاعر نقاش و روزنامه نگاری مطرح بود.
وی به اقدامات دیگر گیلانیان و به‌ویژه مردم رشت اشاره و تصریح کرد: نخستین بار نهادهای مدنی توسط رشتی‌ها شکل گرفت و این اقدامات به دنبال امنیت گیلان در برابر نیروهای مستبد داخلی و روس و انگلیس انجام شد. در این دوران همچنین، نهاد بلدیه و ۴ کلانتری در رشت دایر شد. تاسیس عدلیه، پست، تلگراف و انجمن حفظ و صحه از دیگر موارد است.
شایسته حوادث پس از مشروطه و جنبش جنگل را نیز تشریح و اظهارکرد: بمباران رشت و غارت منازل رهبران نهضت جنگل، انحلال نهادهای مدنی، مهاجرت دسته جمعی مردم رشت به‌سمت قزوین و تهران حوادث تلخ این شهر است.
نبودی مرکزی که پاسخگوی نیاز پژوهشگران باشد
در ادامه این نشست «محمود نیکوییه» که آثار ماندگاری در تاریخ رشت و تاریخچه بلدیه و استاد پورداود دارد از پیشینه رشت در متون تاریخی سخن گفت. نیکوییه کتاب‌هایی که در حوزه گیلان شناسی در سال‌های اخیر و دوره‌های قبل از انقلاب منتشر شده است را معرفی کرد و افزود: با این وجود جای کتاب جامعی درباره شناخت رشت و تاریخچه بلدیه خالی است.
نویسنده کتاب «رشت شهرباران» ضمن تقدیر از شورای نخست شهر رشت گفت: با حمایت‌های شورای شهر کتاب «رشت شهرباران» و جلد نخست «تاریخچه بلدیه» منتشر شد ولی فقدان حمایت‌های بعدی سبب شد، نتوانم جلد دوم «تاریخچه بلدیه» را منتشر کنم.
نیکوییه تاکیدکرد: وجود مرکزی که پاسخگوی نیازهای پژوهشگران در استان باشد خالی است. سال‌هاست پژوهشگران و نویسندگان چشم به افتتاح مرکز اسناد گیلان دارند اما ساختمان این مرکز نیمه کاره رها شده و امور پژوهشگران معطل مانده است.
وی افزود: وجود مرکزی که بتواند همه کتاب‌های گیلان شناسی را یکجا نگهداری کرده و آرشیو جراید و اسناد گیلان در آن نگهداری و ساماندهی شود در مرکز استان گیلان خالی است تا پژوهشگران به منابع درستی دسترسی داشته باشند.
پیشینه تاریخی محلات رشت
مهندس روبرت واهانیان که عضو کارگروه انتخاب روز رشت بود نیز در این نشست با اشاره به اینکه ۱۲ دی بهانه‌ای برای صحبت در زمینه فرهنگ و تاریخ رشت است، اظهارکرد: تاریخ‌هایی که اعضای کارگروه پیشنهاد داده بودند عمدتا رنگ و بوی جنگ، سیاست و یا مختص همه گیلان بود. در این کارگروه تصمیم گرفته شد که روزی انتخاب شود که ویژه رشت باشد.
واهانیان افزود: اگرچه در منابع شاه عباس، کل گیلان را یکپارچه و تحت حکومت دولت مرکزی کرد، اما ۱۲ دی ۹۳۶ شامل انتخاب همین پهنه از سوی شاه تهماسب است. در همه کتاب‌ها گفته شده بعد از فتح شاه عباس، الحاق گیلان به دولت مرکزی رخ داد. انتخاب ۱۲دی صرفا مربوط به پهنه رشت و بیه پس است.
پژوهشگر گیلانی در ادامه با اشاره به نقشه رشت در زمان ناصری، تصریح کرد: رشت، باغ شهری بود که اهالی در آن سکونت داشتند. سبزه میدان امروزی باقیمانده منتهی الیه شرقی شهر است که بسیار پر درخت بود. اولین داعیان به اسلام یعنی استاد ابوجعفر صومی سنی مذهب در منتهی الیه باغ شهر مرکز شهر دفن می شود. ابوجعفر و خواهر امام رضا (ع) مدفن‌های معروف در شهر رشت است که شیعی مذهب بودند. مرقد ابوجعفر قدیمی‌تر از خواهر امام رضا (ع) است.
وی تصریح کرد: از زمانیکه رشت مرکز می شود و به‌ویژه از زمان شاه عباس، حلقه بازار رشت شکل می گیرد. رکن اصلی تجارت در این بازار، ابریشم بود. قشر کارگری در محله زاهدان ساکن می‌شود به تدریج ۷محله دیگر رشد می کند و این ۷محله اواسط عهد ناصری به صورت کامل شکل می گیرد.
نبود مخزن مناسب برای آرشیو روزنامه و نشریات گیلان
نویسنده تاریخچه مطبوعات گیلان، تاریخی از انتشار نخستین روزنامه‌ها در کشور و گیلان را نام برد و رویکرد نخستین روزنامه‌های منتشر شده را بیان کرد.
رضا نوزاد افزود: گیلان با تاخیر ۷۳ساله نسبت به کاغذ اخبار (نخستین جریده در کشور) توانست در اول مرداد ۱۲۸۶ خورشیدی نخستین روزنامه را در رشت منتشر کند که به مدیر مسئولی، افصح المتکلمین و با نام «خیرالکلام» بود.
وی ادامه داد: پس از خیرالکلام، موجی براه افتاد و طی شش ماه در گیلان، نشریات انجمن ملی ولایتی گیلان، نسیم شمال، گلستان، رئیس التجار، سروش، مجاهد، کاشف الحقایق وسایر نشریات منتشر شد.
نوزاد با بیان اینکه در نخستین سال انتشار نشریه، گیلان ۱۲ نشریه داشت، که عمدتا نقطه نظرات مشروطه خواهان را منتشر می کرد، گفت: در خفقان پهلوی اول تنها ۱۶ شماره نشریه در رشت منتشر شد و تا انقلاب ۵۷ نشریات به تعداد انگشتان دست هم نمی رسید.
وی با اشاره به برخی از مطالبات مردمی در جراید آن دوران به‌ویژه پس از شکل‌گیری انجمن‌های شهر، افزود: روزنامه‌ها از ابتدای شکل‌گیری همواره پیگیر مطالبات مردم بودند.
نوزاد با بیان اینکه متاسفانه مخزن مناسبی برای آرشیو این نشریات نداریم و اگر هم هست، به راحتی در دسترس علاقمندان قرار نمی گیرد، تأکید کرد: کتابخانه بزرگی که غنی از گنجینه روزنامه‌هاست به پژوهشگران خدمات نمی دهد.
رشت و اسناد تاریخی
علی امیری دیگر سخنران این نشست تخصصی بود که پیرامون رشت و اسناد تاریخی آن سخن گفت. وی اظهارکرد: رشت در زمره شهرهای دوره اسلامی است و بر اساس منابع مکتوب، قدیمی‌ترین نسخه خطی کتاب حدودالعالم ۱۳۱۴ تصحیح و چاپ شده و نام رشت اولین بار در این کتاب آمده است.
معاون سازمان اسناد گیلان افزود: یکی از نکات جالب در این باره این بوده که ۳ سال بعد کتاب دیگری منتشر شد ولی در کتاب «احسن التقاسیم مقدسی» نامی از رشت که دارالامان خوانده میشد نیامده بود.
وی دوره‌های تاریخی اسلامی را به لحاظ منبع شناسی تشریح کرد و گفت: منابع تاریخی را می توان به ۳ دوره تقسیم کرد که در ۲ دوره نخست یا فقر منابع داریم و یا در دسترس پژوهشگران نبوده است. در دوره دوم مورخان دولتی که ماموریت داشتند به ۴ نقطه کشور رفته و مشاهدات خود را از جغرافیای ایران بنویسند. سرآمد این مورخان «حمدالله مستوفی» است و این روند تا بعد از صفویه ادامه داشته است.
امیری با اشاره به حوادث مخرب در رشت، ذکر مورد به مورد آن سخت دانست و افزود: بعد صفویه می توان تعداد حوادث ویرانگر رشت و گیلان را ذکر کرد. وقوع ۴ زمین لرزه ویرانگر در رشت طی ۱۴۰سال، این شهر را بیش از ۸۰ درصد ویران کرد.
وی ادامه داد: به نوشته سفرنامه نویسان دول خارجی، رشت غیرقابل سکونت شد. در یک فقره از آتش سوزی‌ها، ۱۲۰۰ دکان و ۱۶ کاروانسرا و ۱۲ حمام در آتش سوخت.
امیری میراث به‌جامانده از رشت را عمدتا مربوط به قاجار دانست و تصریح کرد: رشت برای ادامه حیات مهاجر خیز شد. تجاری از اصفهان و یزد در رشت تجارتخانه داشتند و رجال سیاسی نیز آمده و رشت را دوباره احیا کردند.
امیری با اشاره به کارگروه انتخاب روز رشت، یادآور شد: ۱۲ربیع الاول ۹۶۵ه. ق روزی که سلطان محمود از خاندان آل اسحاق فردی را برای حکمرانی گیلان برگزید. البته تا به امروز تصویری از این فرمان در دسترس پژوهشگران نیست تا فرجام آن را به درستی تحلیل کنیم. در چنین روزی رشت توسط شاه تهماسب مرکزی برای «بیه پس» بود.
وی افزود: تا بعد از فروپاشی خاندان آل کیا، گیلان یکپارچه نداریم. بعد از بی احترامی خان احمدخان کیایی و کشتن نماینده شاه عباس و لشکرکشی شاه عباس و تسخیر لاهیجان به سال ۱۰۰۱ گیلان یک واحد و زیر نظر دولت مرکزی شد.