فرشی که پهن است در دالان تاریخ/کردستان؛ آوردگاه هنرهای دستی

سایت «تاریخ ما» ، گروه استان‌ها – زیبا امیدی فر: صنایع دستی؛ ویترین ماندگاری است برای هنرمندانی که گاهی آثارشان در پستوهای قدیمی خاک می خورد و به فراموشی می نشیند و گاهی به رنگ مدرن امروزی چشمک می زند برای توسعه. زن و مرد، پیر و جوان هرکدام در گوشه ای، آوردگاه هنر هستند و به زندگی زینت می بخشند. این روایتی است از ذوق و شوق مردمان کردستان. سرزمینی که به رنگ و طراوت شهرت دارد و البته که تاریخ این استان هم یادگارهای بسیاری از صنایع دستی اصیل و ارزشمند در خود جای داده است.

اگر آلبوم دست سازهای مردمان کُرد را ورق بزنی نمی توانی از لباس های سنتی و زیورآلات خاص به سادگی چشم برداری. کردستان را با نام دیار هنرهای دستی ویژه ای همچون «فرش دستبافت، گلیم، نازک کاری، کلاش، شال، خراطی و ارغوان» می شناسند و اینجاست که می فهمی سرانگشتان هنرمندان کُرد نقش خاطره می زند.

۳۳ رشته صنایع دستی در کردستان

از ۳۳ رشته صنایع دستی فعال در کردستان ۲۱ رشته بومی و ۱۲ رشته دیگر غیربومی است. مطابق اظهارات مسئول روابط عمومی میراث فرهنگی کردستان هنرهایی چون «نازک کاری، کردی دوزی، گلیم بافی، قالیبافی، سازسازی سنتی، دف سازی و کلاش بافی» در بخش بومی قرار دارند.

دیگر هنرهای بومی منطقه به گفته «تیمور خالدی» شامل «شالبافی، نساجی سنتی، زیورآلات سنتی، خراطی، معرق چوب، منبت، رودوزیهای سنتی، سفالگری چرخ گردان، سفالگری سنتی فتیله ای، رنگرزی گیاهی، بافتنیهای سنتی، مصنوعات چرمی، ارغوان بافی و مصنوعات سنگی» هستند.  

تمامی این صنایع دستی باتوجه به وضعیت منطقه و فرهنگ مردم کردستان ساخته و نقش و رنگ می گیرند. بر همین مبنا ریشه این گونه صنایع دستی برگرفته از دل این استان است. اما هنرهایی همچون «مشبک چوب، قلم زنی، سرمه دوزی، خوس دوزی، صحافی ‌سنتی، طراحی سنتی، قالی گل برجسته، نقاشی روی سفال، سفال نقش برجسته، ترکه بافی، تراش سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی، نگارگری و تذهیب» به دلیل اینکه از جایی دیگر وارد استان شده اند غیربومی شناخته می شوند.  

تیمور خالدی با اشاره به صنایع دستی شاخص استان، از ۷ رشته «فرش دستباف، گلیم بافی، نازک کاری، کلاش بافی، شالبافی، خراطی و ارغوان بافی» در این زمینه نام برد.

بنابر اطلاعات داده شده و صدور مجوز صنایع دستی در سامانه، تعداد ۱۶ هزار و ۲۵۰ نفر هنرمند و صنعت گر در استان به صورت رسمی شناسایی شده اند. در این میان تعداد هنرمندانی که به صورت غیررسمی در حال شناسایی هستند، پیش بینی می شود به ۴۰ هزار نفر برسند.

وی شهرستان های «سنندج، بیجار، مریوان، سروآباد، بانه، سقز، قروه، دیواندره، دهگلان و کامیاران» را از جمله مناطق دارای صنایع دستی به ترتیب اهمیت رشته ها، مطرح دانست.  

هنری به قدمت تاریخ

فرشبافی از جمله هنرهای قدیمی و سنتی کشور است که قدیمی ترین نمونه بافته شده آن قالیچه ای است با نقوش اصیل هخامنشی که آن را از دستبافت های پارت ها و مادها می دانند. این هنر شاید کمرنگ شده اما هنوز هم در برخی از مناطق با نقشه های خاص در حرکت است و چله کشی می شود.

یکی از این مناطق کردستان است. جایی که میان رقص رنگ ها به زیر پاهایت که بنگری فرش این دیار را با طرح های «کلاه فرنگ، لچک ترنج، گل میرزا علی، گل و بلبل، عروس و داماد، گل فرنگ، زرافشان، گل وکیلی، گل مینا، جقه چارکی، جقه توپی، جقه گره ای، جقه یحیی چلمه، جقه شاخ گوزنی، جقه و قندیل، محرمات، قاپ قاپی، طرح اژدر، طرح سوزنی و…» می شناسی که گستره آن تا سفره زندگی بافندگان می رسد.

فرش این استان بیشترین شهرت خود را مدیون بافندگان سنندجی و بیجاری بوده و در سه سبک متفاوت «سنه، بیجار و افشار» پای در رکاب رقابت بازار نهاده است. این هنر قدمتی به بلندای تاریخ دارد و این روزها غریب و مهجور مانده و روبه خاموشی می رود.

ویژگی های فرش کردستان

سابقه دار بودن در بافت و تولید، گستردگی بافت و همچنین گستردگی در طرح و نقش از جمله ویژگی های بارز فرش کردستان است که از نظر یکی از کارشناسان فرش بیش از ۱۲۰ طرح و نقش متفاوت و خاص در استان وجود دارد.

«سعید نظری کارشناس صنایع فرش» از دیگر مزیت های فرش کردستان به استفاده از رنگرزی گیاهی، استفاده از بهترین خامه مصرفی، مقاوم بودن آن در برابر نور خورشید، سایش، رنگ پذیری و جعد پذیری در کنار تعداد بالای بافندگان این صنعت اشاره کرد.  

گره در کار فرشبافان

با وجود این ویژگی ها بافندگان فرش درگیر مشکلاتی هستند که گره در کارشان انداخته است. مشکلاتی که به گفته کارشناسان فرش باید دیده و رفع شوند.

«سعید نظری» وجود تولیدات جایگزین و ارزان از قبیل فرش های ماشینی، ضعف در بازار فروش و صادرات، نبود تاجران متعهد و اختصاصی، افزایش قیمت مواد اولیه، وجود پشم دباغی ارزان بی کیفیت، دخالت واسطه ها و دلالان در بازار، نبود مرکز فرش فعال و متخصص را از جمله این مشکلات می داند.

همچنین نبود مرکز راهنمایی فرش، برخورد نکردن قاطع با متخلفان، نبود بازارچه تولید و عرضه جهت گردشگران و تجار، نبود وجود برنامه ریزی جهت جلوگیری از خروج مواد اولیه از قبیل پشم مرغوب استان و فرآوری آن، نبود مراکز فروش استانی در پایتخت، نبود وجود سهمیه های عادلانه استفاده از نمایشگاه های خارجی با کمک های دولتی و سهمیه برای استان ها از دیگر مشکلاتی هستند که به آن ها اشاره شد.  

راهکارهایی برای حمایت از فرش کردستان

این مشکلات می تواند صنعت فرشبافی کردستان را که اعتبار خاصی در جهان دارد، بر زمین بزند. لذا باید به دنبال راهکارهایی برای تقویت این صنعت در استان و حمایت از فرش بافان بود. در همین رابطه این کارشناس فرش معتقد است این مسایل از دو بعد استانی و کشوری قابل پیگیری هستند.

این کارشناس حوزه فرش مشکل اصلی را در حوزه مدیریتی دانست. به گفته او رفع تحریم های فرش، برنامه ریزی برای حضور در نمایشگاه های خارجی، الزام مدارک تخصصی با تجربه کافی برای مدیران اتحادیه ها، تهیه کاتالوگ و بروشور، بستن قرارداد همکاری با آژانس های گردشگری، راه اندازی سایت تلویزیونی ماهواره ای تبلیغی از جمله راهکارهایی است که می تواند مؤثر باشد.

همچنین اجرای بسته عملیاتی کارشناسی شده، برگزاری دوره های آموزشی لازم برای تیم فرشبافی و اجبار در حضور این دوره ها، ایجاد بازار معرفی و فروش فرش در کشورهای خارجی از دیگر راهکارهایی هستند که از نظر او تأثیرگذار خواهند بود.        

پاپوشی به قدمت ۸ قرن

از فرش و فرشبافان که بگذری یکی دیگر از صنایع دستی شاخص در کردستان نمایان می شود. «کلاش»؛ که قدمتی نزدیک به هشت قرن دارد و در این سال ها هنوز طرح اولیه آن بین مردم مناطق کردنشین داخل و خارج از کشور طرفداران زیادی دارد و مدتی است نوع زنانه آن هم تولید می شود.

بیشترین تولید «کلاش» مربوط به شهر مریوان بوده و سالیان سال است مریوان را شهر «کلاش» می شناسند و اخیراً هم به عنوان شهر جهانی این صنعت و هنر زیبا معرفی و ثبت گردید.   

«کلاش» یا پای افزار از الیاف طبیعی ساخته می شود. ساخت این پاپوش نیازمند دقت، ظرافت و تنظیم هماهنگی نخ با شیوه قالب گیری دارد.  این گیوه محلی علاوه بر استفاده در داخل به کشورهای همجوار صادر می‌شود.

نقش هایی برجسته در ذهن

دیگر هنر دستی شاخص کردستان «نازک کاری» است. که نام و نشانی بلند دارد در این منطقه. این هنر در شهر سنندج یک قرن و نیم قدمت دارد و بانی آن «نعمت الله نعمتیان» بوده است. پایه و اساس «نازک کاری» روکش کردن طرح ها و نقش های آماده شده از چوب های جنگلی و خوش نقش براساس طرح از قبل تعیین شده است.

این هنر در حال حاضر جنبه بازاری پیدا کرده و اکثر صنعتگران به ساختن «تخت نرد» مشغولند و چون صنعتگران منبع درآمدی به جز این کار ندارند و مواد و مصالح مصرفی هم بسیار گران و نایاب است، به همین دلیل وقت ساختن دیگر محصولات را نداشته و کسی به ساختن سایر محصولات هنری نمی پردازد که از لحاظ مالی تأمین باشد.

در حال حاضر «منبت و معرق» هم با هنر «نازک کاری» آمیخته و همراه شده و در اکثر کارها گوشه ای از «منبت و معرق» دیده می شود و دلیل آن سفارش خریداران محصولات است. اما خوشبختانه هنرمندان قدیمی و اصیل «نازک کار» همان روش قبلی را ادامه داده و کارهای بسیار زیبا و با ارزش انجام می دهند و بیشتر از گره چوب مخصوصا گردو و سنجد استفاده می کنند.

جدای از این ها، هنر نقش برجسته دیگر «خراطی» است. نوعی ساخت اشیاء از چوب. این هنر سالیان سال است در دیار کردستان نفس های پنهانی می کشد و خودنمایی می کند. درست همانند هنرمندان حوزه «ارغوان» یا «سبد بافی». هنری که با شاخه های درختان نقش می گیرد و بر دستان زنان کُرد با لباس های محلی می رقصد.   

شالی گرمابخش

دیگر هنر بومی و خاص کردستان «شال» است. نوعی پوشش مردانه که در مناطق کردنشین به ویژه کردستان از قدیم رواج داشته. «شالبافی» هنر اصیل و سنتی کُردها و ییلاق نشینان بوده و یکی از اجزای پوشینه کُردی به حساب می آید. این هنر به دلیل نفوذناپذیر بودن در برابر سرما و رطوبت، بسیار مورد علاقه مردم قرار دارد.

هنر «شالبافی: بیشتر در شهرستان های «بانه، مریوان و سقز» رایج است. گرچه ظرافت این هنر را نمی توان نادیده گرفت اما به دلیل اینکه مواد اولیه برای تهیه آن گران بوده و دامپروری هم در حال کمرنگ شدن، صنعت گران این هنر با مشکلات بسیاری مواجه هستند.

گلیم هایی منحصر به فرد

هنر دیگری که کردستان به آن شهرت دارد «گلیم» است. «گلیم» بافته های کردستان به نام «بیجار» شناخته می شوند. ویژگی قابل تمایز «گلیم بیجار» مربوط به نقش «حیوانات دوسر و ترنج های کلونی» شکل است که ویژگی خاص کُردها در کار تزئینی به خصوص در کیف را نمایان می سازد.

مطابق گفته های «تیمور خالدی»؛ مسئول روابط عمومی میراث فرهنگی کردستان در حال حاضر تعداد بیش از ۳ هزار نفر در این هنر دستی دارای شناسنامه هستند، که تقریباً پیش بینی می شود بیش از ۱۲ تا ۱۵ هزار نفر «گلیم باف» در سطح استان مشغول فعالیت باشند.

در گذشته از «گلیم» به جای روانداز، زیرانداز، جانمازی، رختخواب پیچ، خورجین، پشتی، کناره، تودری، روزینی، و جل اسب، استفاده می شده است.   

رنگ فراموشی

جدای از صنایع دستی و هنرهایی که تریبون زیبایی کردستان شده، هستند کسانی که هنوز هم «ارسی» می سازند، بر تار و پور زندگی «گره چینی» می زنند. هنوز اثر استادکاران «قواره بر» در پنجره های چوبی با شیشه های رنگی در بناهای تاریخی سنندج دیده می شود اما به سختی.

آن طور که مسئول روابط عمومی میراث فرهنگی کردستان می گوید هنرهایی چون «چاقو سازی، سفیدگری، موج بافی، جاجیم بافی، نمد مالی، حجاری سنگ، چلنگری و …» با وجود اینکه تقلا می زنند برای ماندن اما در سرازیری فراموشی قرار دارند.

در این میان نمی توان از غبار فراموشی نشسته بر چهره هنرهای اصیل منطقه به سادگی گذشت. به گفته «تیمور خالدی» هنرهایی همچون «مسگری، اسلحه سازی، پلاس بافی، جّل دوزی، قفل سازی و سکه دوزی» گرچه پشت نقاب ظاهری می درخشند اما دیگر دستانی نیست تا جانی دوباره به آن ها برساند.      

تدابیری برای نجات صنایع دستی

صنایع دستی مجموعه هنرهایی است که به طور عمده با استفاده از مواد اولیه بومی و انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید به کمک دست و ابزار دستی، محصولاتی ساخته می شود که در هر واحد آن ذوق هنری و خلاقیت فکری سازنده به نحوی تجلی یافته و همین عامل، وجه تمایز اصلی این گونه محصولات از مصنوعات مشابه ماشینی و کارخانه ای است.

حال برای اینکه این هنر به دنیای فراموشی سپرده نشود نیازمند تدابیر اساسی برای حمایت و رونق است. در این میان استان کردستان که خود میراثی ماندگار از هنرهای دستی دارد می تواند با توسعه در این حرفه مشکلات پیش روی خود را بردارد.

در همین راستا مسئول روابط عمومی میراث فرهنگی کردستان از برگزاری کلاس های آموزشی به صورت مقدماتی و آموزش شاغلین صنایع دستی خبر می دهد.

«تیمور خالدی» همچنین شناسایی و معرفی صنایع دستی در قالب چاپ کاتالوگ، بروشور، کتابچه و…، برگزاری نمایشگاه های عرضه و معرفی صنایع دستی به صورت ملی- منطقه ای – استانی، مستند نگاری و مستند سازی رشته های بومی صنایع دستی کردستان را مؤثر خواند.

تهیه اطلس جامع صنایع دستی استان، ارائه مشاوره رایگان به فعالان و صنعتگران در زمینه های مختلف طراحی، مواد اولیه، ابزار، بسته بندی، برند سازی، استاندارد سازی کارگاه ها و رشته های صنایع دستی در کنار تهیه پرونده های ثبتی و حفظ حقوق مالکیت معنوی از دیگر برنامه هایی است که به گفته او در دست کار قرار دارد.