نگینی فیروزه‌ای در دل مزارع چای/ بقعه‌ای با گنبد پلکانی
سایت «تاریخ ما»، گروه استان‌ها- پالیز پارسا: لاهیجان سرزمین زیباترین چشم‌اندازهای بدیع گردشگری است که همه‌ساله پذیرایی خیل زیادی از مسافران و گردشگران از اقصی نقاط کشور و حتی جهان است.
این شهرستان از شمال به دریای خزر، از شرق به لنگرود، از جنوب به دیلمان، از جنوب غربی به سیاهکل و از غرب به آستانه اشرفیه محدود می‌شود. موقعیت جغرافیایی شهر لاهیجان در ناحیه کوهپایه‌ای قرار دارد و تپه‌ماهورهای آن را بوته‌های چای پوشانده است.
لاهیجان معروف به عروس شهرهای گیلان دارای چشم‌اندازها و جاذبه‌های طبیعی بسیار زیبا است که هم‌جواری شهر با یکی از زیباترین کوه‌های منطقه و دسترسی آسان به آن با چشم‌اندازهای کوهپایه‌ای شامل باغ‌های سرسبز چای، مزارع برنج و چشمه‌های متعدد در سطح ملی در بخش گردشگری سرآمد است.
جذابیت‌های گردشگری لاهیجان
شمالی‌ترین نقطه شهرستان لاهیجان، به دریای خزر و سواحل امیرآباد منتهی می‌شود که از جذابیت‌های زیادی برخوردار است.
لاهیجان شهرستان نمونه گردشگری طبیعی و تاریخی ایران با جاذبه‌های فراوان تاریخی، مذهبی و گردشگری هرساله میزبان هزاران مسافری است که برای بهره بردن از دیدنی‌های لاهیجان از این شهر بازدید می‌کنند.
استان گیلان و به‌ویژه شهرستان لاهیجان از طبیعت بسیار زیبا و بکری برخوردار است که به یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های توریسی تفریحی کشور ایران، تبدیل‌شده که دارای توانمندی‌های گردشگری با کارکردهای توریستی طبیعی و فرهنگی- تاریخی ارزشمند در سطح ملی و بین‌المللی است.
«بقعه شیخ زاهد گیلانی» با تمام زیبایی معماری و مسیری پر از جاذبه طبیعت‌گردی، نشان دیگری از زیبایی‌های گردشگری گیلان است. این بنای تاریخی در بیرون شهر لاهیجان و در روستای شیخانه ور، بر سر راه لاهیجان به لنگرود و بر دامنه کوه واقع شده است.
«یاسنت لوئی رابینو» وقتی برای نخستین بار این بنا را دید، نوع معماری این بنا نظرش را جلب کرد. برای کنسول انگلیس در رشت که اوایل قرن بیستم مشاهداتش را از وجب‌به‌وجب خاک گیلان گزارش داده، بقعه شیخ زاهد اعجاب‌آور بود: «مقبره که در سه کیلومتری لاهیجان است بنای جالبی است که گنبد باریک و بلند آن با کاشی آبی‌رنگ پوشیده شده است.»
اگرچه وی مأمور بود تا درآمد و مالیات‌های شهرها و روستاهای گیلان را به کنسولگری گزارش دهد، اما نگاه فرهنگی و دید تاریخی وی در توصیف بناهای تاریخی و آداب‌ورسوم مردم گیلان در کتاب «ولایت دارالمرز» قابل‌تأمل است.
وی در یادداشت‌هایش پیرامون بقعه‌ای که بالای کوهی در مسیر لاهیجان به لنگرود و در روستای شیخانور دیده بود، این‌گونه می‌نویسد: «این بنا در میان درختان پنهان‌شده و مقبره شیخ زاهد پیشوای روحانی شیخ صفی‌الدین در آن قرار دارد.»
اگرچه روایت‌های متفاوتی در محل تولد و دفن شیخ زاهد وجود دارد، اما آنچه مهم است جایگاه و تأثیر شیخ زاهد به‌عنوان یکی از مشایخ صوفیه در میان ترکان سلجوقی و مردم از یک‌سو و تربیت «شیخ صفی‌الدین اردبیلی» از سوی دیگر است که یک سلسله طولانی‌مدت را در ایران پایه‌گذاری کرد و به لحاظ فکری نیز تا قرن‌ها تأثیرات عمیق خود را بر جای گذاشت.
آن‌گونه که یکی از اساتید پژوهشکده گیلان‌شناسی در مقاله‌ای نوشته، «تاج‌الدین ابراهیم» ملقب به شیخ زاهد، از مشایخ معروف نیمه اول قرن هفتم هجری قمری بود.
سید مجتبی میرمیران با اشاره به رنسانس فکری و فرهنگی در جامعه پیش از صفویه و تساهل و تسامح میان مردم و سیاستمداران در این مقاله می‌نویسد: «در این دوره شیخ زاهد ازجمله شیوخ با نفوذ و مورداحترام حاکمان بود و حوزه نفوذش تا آناتولی پیش رفت.»
میرمیران همچنین درباره دلایل نزدیک شدن نیای صفویه به شیخ زاهد می‌نویسد: «شیخ صفی‌الدین پس از جانشینی، طریقت صفوی را جایگزین طریقت زاهدی کرد و به‌نظر می‌رسد مهم‌ترین انگیزه شیخ صفی سیاسی بوده و با متمایل کردن تصوف سنی به تصوف شیعی و ایجاد انقلاب فکری زمینه را برای دگرگونی سیاسی فراهم کرد.»
معماری زیبای بنای بقعه شیخ زاهد
بنای نخست شیخ زاهد در اواخر تیموری و اوایل صفویه بناشده و در طول زمان تغییراتی یافته است، ولی گنبد هرمی هشت‌ضلعی، کاشی‌های آبی‌رنگ و گل‌بوته‌های آن هنوز این بقعه را با دیگر مزارهای عرفا و شخصیت‌های قابل‌احترام متفاوت می‌کند.
بالا رفتن از پله‌های منتهی به بقعه در روستای شیخانور، حالتی توأم با احترام برای زائران ایجاد می‌کند. بر اساس تابلوی نصب‌شده در ورودی بقعه که اداره کل میراث فرهنگی نصب کرده است تبار شیخ زاهد به امام علی (ع) می‌رسد. شیخ زاهد دختری بنام بی‌بی فاطمه داشته که بعدها همسر شیخ صفی‌الدین اردبیلی می‌شود.
گنبد شیخ زاهد، نمادی آشناست. مخروط پلکانی لاجوردی این بقعه یادآور کلاه درویشی و صوفیانه است و اگر با صاحب بنا هم بسنجیم، این نوع طراحی گنبد به زیبایی بر سقف سفالی و شیب‌دار معماری بومی گیلان جانمایی شده است.
میرمیران دراین‌باره می‌نویسد: معماران این بنا را از شیروان یا همان شروان در جمهوری آذربایجان امروز به لاهیجان آوردند. جدایی بقعه و بر بلندی قرار گرفتن از یک‌سو و گنبدی با مثلث نوک‌تیز یادآور اندیشه عرفانی اتصال به مبدأ یعنی خداوند است.
ثبت در فهرست آثار ملی در سال ۴۷
کارشناس میراث فرهنگی گیلان با اشاره به تعدد روایات درباره زادگاه و محل دفن شیخ زاهد به خبرنگار «تاریخ ما» می‌گوید: شیخ زاهد در اصل به سال ۶۱۵ هجری قمری در روستای سیاه‌کله‌رود گیلان (حوالی چابکسر) متولد و به استناد کتیبه صندوق چوبی که اکنون از بین رفته، ۲۴ ربیع‌الثانی سال ۷۱۱ قمری چشم از جهان فرو بست.
سید مهدی میرصالحی با بیان اینکه این بقعه چندین بار مرمت شده است، ادامه می‌دهد: اصل بنا در دوره ایلخانی ساخته‌شده و قدمت بنا به قرن ۹ خورشیدی می‌رسد.
وی با اشاره به سنت معماری دوره ایلخانی و گنبدهای آجری مخروطی شکل، می‌افزاید: مقبره در ابتدا تنها یک برج مخروطی آجری ساده بوده و در زمان صفویه الحاقاتی به آن اضافه‌شده است. سقف دور گنبد شیب‌دار و سفال پوش شده و کاشی‌کاری‌های دوره قاجار هم نشان می‌دهد در این دوران مرمت شده است.
این بنای فاخر پیش از انقلاب و در پنجم دی‌ماه ۱۳۴۷ به شماره ۸۲۴ در فهرست آثار ملی ثبت می‌شود و اداره کل میراث فرهنگی گیلان نیز در سال ۱۳۹۱ این بقعه را مرمت اساسی می‌کند.
میرصالحی ادامه می‌دهد: گنبد مخروطی در ابتدا آجرهای ساده داشت ولی بعدها از آجرهای لعاب‌دار استفاده کردند که در اصطلاح به آن «آجر معقلی» می‌گویند.
مزار شیخ زاهد از سه طرف دارای ایوان بوده و اطاقی متصل به مقبره اصلی در جوار آن قرار دارد وی با اشاره به ویژگی‌های معماری بومی این بنا، بیان می‌کند: مزار شیخ زاهد از سه طرف دارای ایوان بوده و اتاقی متصل به مقبره اصلی در جوار آن قرار دارد که توسط دری به هم مرتبط است. در اتاق مذکور دو گور وجود دارد که به‌وسیله کاشی روی آن تزیین شده است.
کارشناس میراث فرهنگی گیلان در ادامه با بیان اینکه به زیر گنبد به‌صورت کلاه درویشی ساخته‌شده و دارای سه پوشش زیرین جهت استحکام‌بخشی و کم‌کردن ارتفاع است و پوشش میانی نیز برای نگهداری پوشش سوم مسقف کردن گنبد زده شده است، ادامه می‌دهد: در این بنا تزئینات از کاشی لعاب‌دار، رنگ‌های آبی، زرد، سیاه‌وسفید استفاده‌شده و شیب تند آن با محیط پرباران گیلان تناسب دارد. یکی از دلایل سرپا بودن این بنا به‌کارگیری اصول معماری با توجه به طبیعت گیلان است. بکار بردن این اصول سبب شده این بنای زیبا و مستحکم برای آیندگان به یادگار بماند.
تربیت بنیان‌گذار دودمان صفوی
اگرچه این بقعه به سنت بقعه‌های میراثی گیلان، دارای صندوق چوبی نیست، اما به استناد نوشته‌های رابینو می‌توان فهمید این بقعه، صندوق چوبی منقش و کنده‌کاری نفیسی داشته که در آتش‌سوزی‌های سال ۱۳۳۱ قمری طعمه حریق شده است. رابینو که در قرن ۱۳ از بقعه دیدن کرده، می‌نویسد: «روی قبر با ضریح چوبی پوشیده شده و درهای چوبی حجاری‌شده‌ای مقبره را محفوظ نگه می‌دارد.»
میرصالحی نیز این گفته را تأیید کرده و به خبرنگار «تاریخ ما» می‌گوید: طبق گزارش‌های مرحوم سعید نفیسی، صندوق چوبی در حریق سال ۱۲۸۲ یا ۱۲۹۲ قمری و یا بین آن‌ها ازمیان‌رفته است.
وی در ادامه به نقل از کتاب سفرنامه مازندران و استرآباد لوئی رابینو یادآور می‌شود: متن کتیبه‌های این مزار در کتاب استرآباد رابینو گزارش‌شده و این اطلاعات ازاین‌قرار است «نجاری صندوق کار استاد عبدالله درودگر بوده و در ورودی را «سید رضی ابن مهد باشکجانی» در سال ۸۲۲ تقدیم کرده و نجار آن استاد «احمد یادگار» بوده است. بر این کتیبه نوشته‌شده؛ «هذاالباب الفقیر سید رضی بن مهدی الحسینی الباشکجانی سنه اثنی اثنی عشرین و ثما نمائه؛ بر این درگاه این در یادگار است/ ز استاد احمد ازو یادگار است»
میرصالحی همچنین می‌گوید: شیخ زاهد با نام سلطان المحققین، مرشد الاقطاب فی الارضین، تاج المله و الدین ابراهیم زاهد گیلانی مشهور است. این بقعه از این جهت مهم بوده که علاوه بر اینکه وی یکی از صوفیان بزرگ ایران بود، شیخ صفی الدین اردبیلی نیای بنیان‌گذاران دودمان صفوی را به مدت ۲۵ سال نزد خود تربیت کرد و شیخ صفی‌الدین دختر شیخ زاهد را به زنی گرفت و شیخ زاهد، شیخ صفی را به خلافت و جانشینی خود در طریقت برگزید و پس از مرگ وی و به روایتی در همان دوران زندگی، شیخ صفی به اردبیل بازمی‌گردد و طریقتی به نام صفویه در اردبیل بنیان می‌گذارد.
لازم به ذکر است شیخ زاهد در سال ۷۰۰ هجری بعد از ۸۵ سال زندگی دیده از این جهان فرو بست. اگرچه سه روایت متفاوت پیرامون محل دفن شیخ زاهد (در سیاه ورد در غرب گیلان، لنکران آذربایجان و شیخانبر لاهیجان) گزارش شده است، اما فراگیرترین روایت، مزاری است که در جاده لاهیجان به لنگرود، در روستایی به نام شیخانبر واقع شده است. روستایی که نام خود را برگرفته از مدفن دو تن یاد شده(شیخ زاهد و سید رضی باشکجانی) گرفته است.