تلاقی فرهنگ وتاریخ درحمامی که موزه شد/ فرصتی برای آشنایی با دزفول
سایت «تاریخ ما» – گروه استان‌ها- رؤیا رجبی: از بدو ورود به حمام تاریخی کرناسیان با نیم‌نگاهی به طاق‌های چوبی در ورودی، می‌توان رنگ و بوی تاریخ را دید و استشمام کرد.
آجرکاری‌های ورودی حمام گواهی است بر ادعای شهر آجر بودن دزفول که یکی از پایتخت‌های معماری و شکوه هنر ایرانی – اسلامی به شمار می‌رود، است. معماری در دزفول آدم را با دنیایی از ظرافت‌ها و زیبایی‌ها آشنا می‌کند که شاید همانند آن در کمتر جایی از این مرز و بوم وجود داشته باشد و حمام کرناسیان نیز که در گویش محلی به آن کرناسیون گفته می‌شود با معماری کم نظیر خود این ظرافت‌های معماری را به خوبی به رخ بیننده می‌کشد.
قدم که در حمام گذاشته شود، راهروی ورودی گویی تونل تاریخ است که فرد را به یک باره از زمان حال به گذشته سوق می‌دهد. اجزای حمام و آثار به نمایش گذاشته شده از آداب و رسوم، صنایع‌دستی و نمایش نمادین مشاغل اصیل در دزفول، گنجینه ارزشمندی را پیش روی بیننده می‌گذارد که می‌تواند با چرخشی چند دقیقه‌ای خود را در فراسوی تاریخ گذشتگان ببیند و بخشی از تاریخ و فرهنگ مردمان دزفول را لمس کند.
حمام تاریخی کرناسیان یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی دزفول است و فرصت ارزشمندی برای آشنایی عموم مردم و گردشگران با تاریخ، فرهنگ و آداب و رسوم این شهر پرآوازه در عرصه تاریخ و تمدن به شمار می‌رود.
قدمت اولیه این حمام تاریخی که به موزه مردم‌شناسی دزفول نیز شهره است به دوران زندیه برمی گردد. این حمام تا اواخر جنگ هشت ساله تحمیلی مورد استفاده قرار می گرفته اما پس از جنگ و با تغییرات رخ داده در شیوه زندگی مردم و عدم استقبال از حمام‌های عمومی، به مکانی متروکه تبدیل شد.
نوسازی حمام
در سال ۱۳۸۲ اداره میراث فرهنگی دزفول با همکاری سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری در مدت سه سال اقدام به بهسازی و مرمت این مکان کردند تا اینکه از سال ۱۳۸۵ حمام کرناسیان، به عنوان موزه مردم‌شناسی دزفول مورد استفاده و بازدید گردشگران قرار گرفت.
حمام کرناسیان (کرناسیون) که در تاریخ ۹ اردیبهشت ۱۳۸۲ با شماره ۸۳۷۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، در مرکز محله کرناسیان در شمالی‌ترین قسمت بافت قدیم این شهر قرار دارد و مجموعه‌ای از بناهای باارزش همچون خانه‌ها و مساجد تاریخی و مقبره یکی از شعرا و عرفای بزرگ دزفول به نام سید عبدالله داعی اطراف این حمام را احاطه کرده و زیبایی آن را دو چندان کرده‌اند.
نام‌گذاری حمام نیز به این دلیل بوده که محله کرناسیان در ابتدا محل اسکان عشایری بوده که از کوه‌های کرناس در شمال شهرستان دزفول به این منطقه کوچ می‌کردند که با گسترش شهر و توسعه شهرنشینی به محلی برای اسکان ثابت آنها مبدل شده و همین امر، دلیل نام‌گذاری این محله است.
این حمام تاریخی با مساحت حدود ۸۸۰ مترمربع دارای سردری کوچک و زیبا با تزئینات ساده آجرکاری است که دارای دو قسمت زنانه و مردانه قابل تفکیک بوده و هر کدام از قسمت‌ها از فضاهایی به نام‌های دالان ورودی، سربینه و گرمخانه تشکیل شده است.
میاندر، راهروی ارتباطی بین فضای سرد (سربینه) و فضای گرم (گرمخانه) است که هم باعث جلوگیری از به هدر رفتن گرمای موجود در گرمخانه شده و هم از ورود مستقیم افراد به فضای بیرون و مواجه‌شدن با هوای سرد جلوگیری کرده است.
عبور و مرور در قسمت زنانه (به منظور ایجاد محرمیت) از پشت‌بام و از طریق پلکانی صورت می گرفته است که ورودی آن در کوچه مجاور بوده است.
سر بی نه‌های این حمام به صورت ۶ ضلعی بوده و حجره‌هایی به صورت عمود بر هر یک از اضلاع آن برای تعویض لباس قرار گرفته است در حجره‌ای که پس از دالان ورودی قرار گرفته یکی از آجرهای کف به صورت توخالی رها شده و از آن به عنوان قلک و محل انداختن پول استفاده شده است.
در وسط سربینه برای شستشوی پاها قبل و بعد از حمام حوضی ساخته شده است. سقف سربینه ها و گرمخانه‌ها به صورت گنبدی شکل بوده و در بالای آنها دریچه‌ای برای استفاده از نور طبیعی و یا تهویه شدن فضاها ساخته شده که به وسیله درپوشی به نام گلجام به منظور کنترل عبور و مرور هوا مسدود شده است.
در کنار دو بخش مردانه و زنانه آتشدان‌ها و مخازن آب سرد و گرم قرار دارد که آتشدان‌ها از طریق گربه روها موجب گرم شدن کف فضاهای داخلی نیز می شده است.
گربه رو، کانالی است که در زیر گرمخانه و به منظور گرم کردن فضای داخلی ایجاد شده و عرض آنها در مقیاس انسانی به اندازه عرض شانه یک انسان و ارتفاع آنها به اندازه یک نفر در حالت نشسته است و این نحوه طراحی و ساخت تمیز کردن و زدودن دوده از این مجراها را به صورت یک یا دو بار در سال میسر می کرده است.
در دیوارهای تمامی فضاهای داخلی حمام مشعلدان هایی برای ایجاد روشنایی طراحی شده است. برای تأمین آب مصرفی حمام، چاهی در کنار بنا وجود داشته که به وسیله حفره‌های قنات مانندی به آب رودخانه متصل شده و پس از آن به وسیله چرخ چاهی که با حرکت یک چهارپا (گاو) به گردش در می آمده آب را بالا می‌کشیدند؛ سپس آب از راه کانال‌هایی تن بوش‌های (سفالی) به مخازن آب حمام هدایت شده است.
گاو چاه حمام نیز شامل دو دهلیز با شیب حدود ۳۰ درجه و طول تقریبی هشت متر و با پوشش طاق آجری بوده که کارگر و چهارپا را از تابش آفتاب و بارش باران ایمن نگه می داشته است تا برای تأمین آب مصرفی حمام در بیشتر ساعات روز به کار بپردازد.
فضاهای بخش مردانه این حمام نسبت به بخش زنانه در ابعاد بزرگ‌تری ساخته شده به گونه‌ای که قسمت مردانه ۶۶۰ متر و قسمت زنانه ۲۲۰ مترمربع است.
بازدید عمومی
این حمام در تمام طول سال در دو نوبت صبح و عصر قابلیت بازدید عمومی دارد و یکی از پر بازدیدترین مکان‌های گردشگری شهر دزفول در ایام نوروز به شمار می‌رود به گونه‌ای که به گفته رئیس اداره میراث فرهنگی دزفول در طول ایام نوروز بین هفت تا ۱۰ هزار گردشگر از این مکان بازدید به عمل می‌آورند به همین دلیل در ایام نوروز، افرادی در قالب راهنمای گردشگری برای ارائه توضیحات به بازدیدکنندگان پیرامون تاریخچه و آثار و وسایل موجود در این موزه مردم‌شناسی در آن حضور دارند.
در این حمام تاریخی به صورت نمادین در قالب ماکت‌هایی با پوشش اصیل و سنتی مردم دزفول و با استفاده از ابزار و وسایل قدیمی، آداب و رسوم مردم دزفول در مراسم جشن ازدواج، نمایی از یک منزل سنتی دزفولی، برخی مشاغل قدیمی و اصیل دزفولی همچون نمدمالی، آهنگری، مسگری، جاجیم‌بافی، کلاه مالی و دلوری به نمایش گذاشته شده است.
در این موزه همچنین نمونه‌هایی از اسناد و مدارک قدیمی و صنایع‌دستی دزفول، وسایل استحمام همچون شانه و برس، ابزارآلات سنتی و قدیمی مورد استفاده کشاورزان و صنعتگران دزفولی، انواع قفل و اسکناس‌های قدیمی به نمایش گذاشته شده است. بر روی برخی از این اسکناس‌ها که مربوط به سال ۱۳۲۵ است، تصویری از پل باستانی و ۱۸۰۰ ساله دزفول وجود دارد.
ساعات بازدید این حمام در طول سال ۹ صبح تا ۱۳ ظهر و ۱۶ عصر تا ۲۰ شب است اما در ایام نوروز این مکان تاریخی از صبح تا شب برای بازدید گردشگران و مسافران فعال است.
این مکان که در طول سال برنامه‌های فرهنگی متعددی نیز در آن برگزار می‌شود فرصت مناسبی برای برپایی جشن‌های فرهنگی و هنری نیز به شمار می‌رود؛ ضمن اینکه در برخی ایام سال همچون نوروز، تعدادی از هنرمندان دزفول آثار خود را در قالب نمایشگاه در این حمام برای فروش به عرضه می‌گذارند.
حمامی در دل بافت تاریخی
هر چند شهرستان دزفول در زمینه گردشگری طبیعی، تاریخی و مذهبی دارای آثار و مکان‌های ارزشمند متعددی است که هر کدام به تنهایی می‌تواند باعث جذب گردشگر و ثبت خاطرات به‌یادماندنی شود اما این حمام تاریخی به سبب تبدیل شدنش به یک موزه مردم‌شناسی و موقعیت قرارگیری‌اش در بافت تاریخی دزفول و نزدیکی‌اش به رودخانه دز، می‌تواند پیشنهاد مناسبی برای گردشگران و مسافرانی باشد که دزفول را مقصد و یا یکی از مقصدهای گردش خود در ایام نوروز ۹۸ انتخاب کرده‌اند چرا که راه رسیدن به این حمام برای گردشگران سخت نخواهد بود و آنها می‌توانند به سادگی از این حمام تاریخی که در دل بافت کهن قرار دارد بازدید کنند و پس از آن در کمترین زمان از ده‌ها خانه، مسجد، گذر و ساباط تاریخی دیگر که در محدوده جغرافیایی این حمام تاریخی در نقاط مختلف بافت کهن دزفول قرار دارند نیز دیدن به عمل آورند.
در دزفول حمام‌های تاریخی دیگری همچون حمام شاه رکن‌الدین، حمام میاندره، حمام خان و حمام وزیر نیز وجود دارد که دو حمام خان و وزیر طی سال‌های گذشته به دلیل عدم توجه متولیان به صورت کامل تخریب شده‌اند و حمام شاه رکن‌الدین نیز تبدیل به کتابخانه شده که با توجه به تعطیل بودنش در نوروز و بسیاری از ایام، کاربری مناسبی برای یک حمام تاریخی نیست.
شایسته است اداره میراث فرهنگی و سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری دزفول نسبت به تغییر کاربری و مرمت و بهسازی دو حمام میاندره و شاه رکن‌الدین اقدام کنند تا این دو حمام تاریخی نیز مورد بازدید عموم قرار بگیرد.