همه‌چیز درباره چهل‌و‌دومین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو
کنوانسیون حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان در تاریخ 16 نوامبر 1972 برابر با 25 آبان ماه 1351 به تصویب هفدهمین نشست کنفرانس عمومی یونسکو رسیده است. این کنوانسیون دارای یک مقدمه و 38 ماده در قالب هشت بخش است. متن کنوانسیون یاد شده در جلسه روز دوشنبه مورخ 27 آبان ماه 1353 به تصویب مجلس سنا و متعاقب آن در روز یکشنبه مورخ 8 دی ماه همان سال به تأئید مجلس شورای ملی می رسد. در حال حاضر 139 کشور عضو این کنوانسیون هستند.
مهمترین ویژگی کنوانسیون میراث جهانی 1972 در این است که مفاهیم حفاظت از میراث فرهنگی و حفاظت از میراث طبیعی هر دو با هم در یک سند آورده شده اند. این کنوانسیون نحوه تعامل مردم با طبیعت و نیاز اساسی برای حفظ تعادل بین آثار میراث فرهنگی و طبیعی را به رسمیت می شناسد. حفظ این اموال منحصر به فرد و جایگزین ناپذیر به هر ملتی که تعلق داشته باشد، برای کلیه ملل جهان نیز از اهمیت وصف ناپذیری برخوردار است از این روی برخی از آنها دارای مزایایی اند که باید به عنوان میراث جهانی بشریت ثبت و حفظ شوند.
حسب تعاریف بعمل آمده در این کنوانسیون، میراث فرهنگی شامل آثار، مجموعه ها و محوطه ها می‌باشد. منظور از هر یک به شرح زیر است:
– آثار : آثارمعماری، مجسمه سازی یا نقاشی از بناها، عوامل و بناهایی که جنبه باستانی دارند، کتیبه ها، غارها و مجموع عواملی که از نظر تاریخی، هنری و علمی دارای ارزش برجسته جهانی اند،
– مجموعه ها: مجموعه بناهای مجزا یا مجتمع که از نظر معماری، منحصر به فرد بوده یا بستگی و موقعیت آنها در یک منظره طبیعی، به لحاظ تاریخی، هنری و علمی دارای ارزش برجسته جهانی اند،
-محوطه ها: آثار انسان یا آثاری که توأمان بوسیله انسان و طبیعت ایجاد شده اند و نیز مناطق شامل محوطه های باستانی که به لحاظ تاریخی، زیبایی شناسی، نژاد شناسی دارای ارزش برجسته جهانی اند.
بر همین اساس میراث طبیعی شامل موارد ذیل می‌شود:
– آثار طبیعی متشکل از ترکیبات فیزیکی و زیست شناسی یا مجموعه ای از این نوع ترکیبات که از نظر زیباشناسی یا عملی حائز ارزش برجسته جهانی اند،
– ترکیبات ارضی و جغرافیایی طبیعی و مناطق کاملاً مشخص که زیستگاه حیوانات و منطقه رشد گیاهان مورد تهدید بوده از نظر علمی و حفاظت حائز ارزش جهانی اند،
– محوطه طبیعی یا مناطق طبیعی که دقیقاً مشخص شده و به لحاظ علمی، حفاظت یا زیبایی طبیعی دارای ارزش برجسته جهانی اند.
از جمله وظایف کشورهای عضو این کنوانسیون این است که تعهد، تشخیص، حمایت، حفاظت و شناساندن میراث فرهنگی و طبیعی واقع در قلمرو خود و انتقال به نسل های آینده را که همان وظیفه دولت ها است می پذیرند. دولت های عضو با توسل به حداکثر امکانات موجود در کشور خود و در صورت نیاز از طریق جلب مساعدت و همکاری های بین المللی بویژه کمک های مالی، هنری، علمی و فنی، برای دست یافت به چنین اهدافی سعی می نمایند. (ماده 4)
هر یک از دولت های کشورهای عضو موظف به حمایت و حفاظت و شناساندن مؤثر میراث فرهنگی و طبیعی واقع در قلمرو خود در حدود امکانات و مقتضیات کشور خویش می باشند (ماده 5)، قوانین ملی حاکم بر کشورها می پذیرند که میراث یاد شده در حیطه میراث جهانی به شمار می رود و برعهده جامعه بین المللی است که در حمایت از این میراث همکاری های لازم را بعمل آورند (ماده 1-6) و …
در این راستا، برای حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان که دارای ارزش برجسته جهانی اند، کمیته بین الدولی به نام “کمیته میراث جهانی” در یونسکو (سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد) تشکیل گردیده است. این کمیته مرکب از پانزده دولت عضو این کنوانسیون می‌باشد که از سوی کشورهای عضو کنوانسیون در یک جلسه عمومی با فراخوانی که از قبل داده شده است، انتخاب می شوند. تعداد دولت های عضو این کمیته با رعایت موارد فوق برای حداقل 40 دولت به 21 عضو خواهد رسید. در جلسه‌ها این کمیته نمایندگی از سازمان های بین المللی و در صورت لزوم از سایر سازمان های بین الدولی یا غیر دولتی که دارای مقاصد مشابه هستند دعوت بعمل می آید. این سازمان های بین المللی عبارتند از: ایکروم (مرکز بین المللی مطالعات، حفاظت و مرمت اموال فرهنگی)، ایکوموس (شورای بین المللی بناها و محوطه ها)، اتحادیه بین المللی حفظ طبیعت و منابع (IUCN).
هر یک از دولت های متعاهد کنوانسیون میراث جهانی هر ساله پرونده هایی ( شامل مدارک درباره محل، موقع و اهمیت اثر) از آثار میراث فرهنگی و طبیعی کشورهای خود را که در خور ثبت در فهرست یاد شده می باشند (یعنی دارای ارزش برجسته جهانی اند) به کمیته میراث جهانی تسلیم می نماید. کمیته فوق طبق معیارهایی که قبلاً در نظر گرفته شده (10 معیار که در ذیل به آنها پرداخته خواهد شد) و اعزام کارشناسانی از سازمان های یاد شده در بالا، نسبت به تأئید پرونده های ارسالی اقدام می کند.
پرونده های نهایی شده در جلسه‌ها سالیانه این کمیته به رأی گذاشته می‌شود و با کسب آرای دو سوم اعضای حاضر در جلسه در فهرست میراث جهانی و طبیعی جهانی یونسکو قرار می گیرند.
کمیته فوق در صورت لزوم فهرستی از “میراث جهانی در خطر” که شامل آثار فهرست میراث جهانی هستند که نجات آنها عملیات عظیمی را ایجاب می کند، اقدام می کند.
در فهرست مذکور فقط قسمتی از میراث فرهنگی و طبیعی که بر اثر خطرات شدید و مشخص در معرض تهدید، قرار گرفته اند، منظور می شوند از آن جمله می توان موارد ذیل را نام برد: خطر انهدام ناشی از زوال سریع، طرح های عملیاتی وسیع عمومی یا خصوصی، توسعه سریع شهری و گردشگری، خطر انهدام به علت تغییرات حاصل از بهره برداری یا تملک زمین، ویرانی عمیق ناشی از عوامل ناشناخته، متروک ماندن به هر دلیل، برخوردهای مسلحانه یا خطر وقوع این گونه عوامل، مصائب و سوانح طبیعی، آتش سوزی های دامنه دار، زلزله، ریزش زمین، فوران های آتشفشانی، تغییرات سطح آب سیلاب ها، تلاطم امواج. کمیته مذکور در صورت لزوم می‌تواند در هر زمانی و در صورت فوریت موارد جدیدی را به این فهرست اضافه نماید. (ماده 4-11)
به موجب کنوانسیون 1972 و نیز بمنظور حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان، “صندوق میراث جهانی” تأسیس شده است. این صندوق بر طبق مقررات آئین نامه مالی یونسکو از وجوه سپرده شده، تشکیل می‌شود. (ماده 15)
حسب ماده 19 کنوانسیون 1972، کشورهای عضو از “کمک های بین المللی” برای حفظ قسمتی از میراث فرهنگی و طبیعی واقع در قلمرو خود که با معیارهای جهانی مطابقت دارند، برخوردارند. پرونده های تهیه شده در این خصوص برای اخذ تصمیم نهایی به کمیته میراث جهانی ارجاع می شوند. کمک های بین المللی در قالب موارد مطالعاتی نظیر مسائل هنری، علمی و فنی برای حمایت، حفاظت، شناساندن و اجرای میراث فرهنگی و طبیعی؛ در اختیار گذاشتن کارشناسان، متخصصان و نیروی های انسانی واجد صلاحیت به منظور مراقبت در حسن اجرای طرح مصوب؛ تربیت کارشناسان در کلیه سطوح در زمینه تشخیص، حمایت، حفاظت، شناساندن و احیای میراث فرهنگی و طبیعی؛ تهیه تجهیزاتی که دولت مربوطه در اختیار ندارد و تهیه آنها نیز برای آن دولت مقدور نیست، انجام می گیرد.
در ماده 27 این کنوانسیون، “برنامه های آموزشی” بمنظور تقویت حس احترام و پیوند ملت ها نسبت به میراث فرهنگی و طبیعی در نظر گرفته شده است. در این راستا، دولت های عضو کنوانسیون متعهد می شوند عامه مردم را از خطراتی که متوجه این میراث است و فعالیت هایی که می‌تواند در قالب کنوانسیون انجام گیرد، مطلع کنند.
دولت های عضو کنوانسیون فوق، گزارش هایی را به کنفرانس عمومی یونسکو ارائه می‌کنند. این گزارش ها به اطلاع کمیته میراث جهانی خواهد رسید. (ماده 29)
در سال 1994، کمیته میراث جهانی یونسکو، برنامه “راهبرد جهانی” فهرست میراث جهانی را با هدف متعادل سازی و اعتماد سازی راه اندازی می کند. هدف از این برنامه، حصول اطمینان از این امر است که ارزش جهانی تنوع فرهنگی و طبیعی دنیا به صورت برجسته ای نشان داده شود. بیست و دو سال پس از تصویب کنوانسیون 1972 (حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهانی)، فرض بر این بود که فهرست میراث جهانی، تعادلی در زمینه نوع آثار ثبت شده و مناطق جغرافیایی جهان ندارد. این بدان معنی است که از میان 410 اثر ثبت شده تا آن تاریخ : 304 سایت میراث فرهنگی، 90 اثر طبیعی و 16 اثر به صورت توأمان (فرهنگی- طبیعی) بودند، این در حالی است که اکثریت قریب به اتفاق ثبت های جهانی در مناطق توسعه یافته جهان، به ویژه در اروپا قرار دارند. هدف از راه اندازی برنامه راهبرد جهانی، تهیه چارچوب جامع و روش عملی برای اجرای کنوانسیون میراث جهانی است.
بر اساس تحلیل بعمل آمده از سوی ایکوموس، مشخص شده است که قاره اروپا از بیشترین میزان ثبت آثار میراث فرهنگی و طبیعی برخوردار است. این در حالی است که آثار “جوامعی با فرهنگ های سنتی” کمتر به ثبت جهانی درآمده اند. لذا از زمان راه اندازی برنامه راهبرد جهانی، 39 کشور جدید از جمله کشورهای کوچک جزایر اقیانوس آرام، اروپای شرقی، آفریقا و کشورهای عربی به عضویت این کنوانسیون درآمده اند. در این راستا نشست های کارشناسی و مطالعاتی با هدف اجرایی نمودن برنامه راهبرد جهانی در آفریقا، منطقه اقیانوس آرام، کشورهای عربی، جزایر کارائیب، آسیای مرکزی و جنوب شرقی آسیا برگزار شده است.
همان‌گونه که پیشتر به آن اشاره شد، سایت هایی در فهرست میراث جهانی قرار می گیرند که حداقل یکی از معیارهای 10 گانه ثبت جهانی را برخوردار باشند. این معیارها عبارتند از:
1- نشانه شاهکاری از نبوغ خلاقانه بشری باشد،
2-نشان دهنده تبادل ارزش‌های بشری در یک بازه زمانی یا در یک منطقه فرهنگی از جهان که بلحاظ پیشرفت در زمینه های معماری یا فناوری، هنرهای یاد بودی، برنامه‌ریزی شهری یا طراحی منظر فرهنگی باشد،
3-نمونه وگواه منحصر به فرد و یا حداقل استثنایی از یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده و یا نابود شده باشد،
4-نمونه‌ای بارز از گونه ای منحصر به فرد در معماری یا فناوری، که نشان دهنده مرحله مهمی از تاریخ بشری باشد،
5-نمونه بارزی از سنت سکونت بشر و یا کاربری اراضی یا کاربری دریایی باشد که نماینده یک یا چند فرهنگ و یا تعامل بین انسان و محیط زیست و بویژه هنگامی که محیط تحت تأثیر شدید تغییرات جبران ناپذیر، آسیب پذیر شده باشد،
6-بصورت مستقیم یا ملموس با رویدادها و یا سنت های زیستی، عقاید، باورها، و یا آثار هنری و ادبی با اهمیت برجسته جهانی مرتبط باشد ( از نظر کمیته این معیار می بایست ترجیحاً همراه با سایر معیارها مورد استفاده قرار گیرد)،
7-شامل پدیده های شگرف طبیعی یا مناطقی با طبیعت زیبای استثنایی و اهمیت زیباشناختی باشد،
8-نمونه ای بارز از مراحل مهم تاریخ کره زمین شامل آثار حیات، فرآیندهای مهم زمین شناسی که به شکل گیری پوسته زمین و یا جلوه های بارز زمین ریختی و ریخت شناسی زمین می انجامد،
9-نمونه ای برجسته از فرآیندهای در جریان زیست بومی یا زیستی طبیعی باشد که به تکامل و شکل گیری زیست بوم های زمینی، آبهای شیرین، ساحلی و دریایی و مجموعه های گیاهی و جانوری می انجامد،
10-دربرگیرنده مهمترین و برجسته ترین زیستگاه های طبیعی برای حفاظت از تنوع زیستی، و شامل گونه های در خطر و دارای ارزش برجسته جهانی در محل از لحاظ علمی و حفاظتی باشد.
این معیارها در دستورالعمل عملیاتی اجرای کنوانسیون میراث جهانی توضیح داده شده اند. بر این اساس علاوه بر متن کنوانسیون که ابزار اصلی کار در حوزه میراث جهانی است، معیارهای یاد شده به طور منظم از سوی کمیته میراث جهانی به روز می شوند تا مفهم کاملی از میراث جهانی را در هر برهه ای از زمان منعکس نمایند. یاد آوری می کند که تا پایان سال 2004، سایت های میراث جهانی بر اساس شش معیار فرهنگی و چهار معیار طبیعی انتخاب می شدند. اما با تصویب دستورالعمل های عملیاتی جدید، در حال حاضر10 معیاری که به آن اشاره شد ملاک انتخاب سایت های میراث جهانی اند. طبق مصوبات کمیته میراث جهانی در سال 2006، دو اثر از سوی هر کشور عضو کنوانسیون جهت ثبت مورد بررسی قرار می گیرند: یکی میراث فرهنگی و دیگری طبیعی، و یا به جای آن تنها دو اثر میراث فرهنگی یا فقط دو اثر طبیعی بطور همزمان.
از سال 2010 همزمان با افزایش تعداد درخواست ثبت پرونده های ثبت آثار و بمنظور کاهش چالش های بحث برانگیز پیش آمده در طول فرآیند ارزیابی آثار، فرآيندهای بالادستی مورد توجه کمیته میراث جهانی قرار گرفته است. روند تهیه فهرست نامزدی آثار میراث جهانی که به آن روند نامزدی اطلاق می‌شود، شامل مراحل پنج گانه زیر است:
1- تهیه فهرست احتمالی آثار
2-پرونده نامزدی آثار ( کلیه پرونده های ثبت باید تا تاریخ اول فوریه هر سال به دبیرخانه کمیته میراث جهانی ارسال شود)
3-نهادهای مشورتی (ایکوموس، ایکروم و اتحادیه بین المللی حفظ طبیعت و منابع)
4-کمیته میراث جهانی(سالی یکبار در فواصل ماههای ژوئن و ژوئیه برای انتخاب آثار منتخب تشکیل جلسه می‌دهد)
5- معیار انتخاب (10 معیار)
از سال 1979 میلادی تا کنون 21 اثر میراث فرهنگی و یک اثر طبیعی (کویر لوت در سال 2016) کشورمان به ثبت جهانی یونسکو رسیده است.
در نشست امسال 30 پرونده ثبت جهانی به رقابت می پردازند که از میان آنها 22 پرونده مربوط به آثار میراث فرهنگی، 4 پرونده مربوط به آثار طبیعی، سه اثر مشترک (میراث فرهنگی – طبیعی) و یک اثر میان مرزی است.
در نشست امسال این کمیته دو اثر از کشورمان یکی میراث فرهنگی و دیگری طبیعی در میان پرونده های یاد شده هستند. این دو اثر عبارتند از:
1- منظر باستان‌شناسی ساسانی استان فارس (شامل محوطه تاریخی بیشابور، محوطه تاریخی فیروز آباد و سروستان) و
2- منطقه حفاظت شده (جنگل های) ارسباران.
* مینا روحانی، کارشناس دفتر امور بین الملل