آذری ها با«قاباخلاما»به استقبال رمضان می روند

سایت «تاریخ ما»– گروه استان‌ها- سکینه اسمی: کلمه «اروج» یا «اروش» به زبان ترکی عبارتی است به مفهوم روزه و روزه داری و برای اسامی مردانه نیز استفاده می شود.

این روزها مناطق مختلف کشور به خصوص آذربایجان غربی حال و هوای خاص خود را دارد، مهمانان ضیافت الهی سرمست از برکات این ماه، می روند تا در جشن بندگی شان، دل از زنگار گناهان بزدایند.

هر چند بسیاری از آداب و رسوم کهن رفته رفته با توسعه زندگی ماشینی کم رنگ می شود اما آیین های سنتی و کهن رمضان به دلیل پیوند عمیق آنها با عشق و بندگی مردم به درگاه خداوند متعال هنوز همچنان پابرجا هستند.

آیین‌های مردم شمالغرب کشور به خصوص آذربایجان غربی ریشه در عقاید دینی و ملی آنان دارد، بدون شک این آداب و رسوم که بخشی از فرهنگ بومی را شامل می‌شود، بارزترین عنصر هویت بخشی مردمان یک منطقه به شمار می‌آید.

«قاباخلاما» و نگاه کردن به آیینه رسم کهنی که هنوز بجا آورده می شود

پژوهشگر و مدیر حوزه مطالعات مردم‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی در خصوص آداب و رسوم مردم آذربایجان غربی در ماه میهمانی خدا به خبرنگار «تاریخ ما» گفت: ماه مبارک رمضان همانند سایر مردم استانهای کشور از احترام و جایگاه ویژه ای بین مردم مرزنشین آذربایجان غربی برخوردار است و بسیاری از رسوم در این دیار با اهالی مناطق شمالغرب کشور مشترک به شمار می رود.

با گذشت قرن ها هنوز مردم منطقه شمالغرب کشور با آیینی تحت عنوان «قاباخلاما» یعنی روزه داری ۱۰ تا سه روز مانده به ماه مبارک رمضان به پیشواز ماه مهمانی خداوند می رودحسن سپهرفر با بیان اینکه با گذشت قرن ها هنوز مردم این منطقه با آیینی تحت عنوان «قاباخلاما» یعنی روزه داری ۱۰ تا سه روز مانده به ماه مبارک رمضان به پیشواز ماه مهمانی خداوند می روند افزود: یکی از رسوم کهن که در منطقه شمالغرب کشور به خصوص روستاهای آذربایجان غربی بجا آورده می شود آیین نگاه کردن به‌ آیینه و فرستادن صلوات بر محمد و آل محمد(ص) بعد از رویت هلال ماه هنوز هم به عنوان یک رسم در بین پیرمردان مناطق روستایی مرسوم است.

وی با اشاره به اینکه این عادت بر این اعتقاد مبتنی است که باید در ماه رمضان دل مومن همچون آیینه صاف و روشن باشد و از ناپاکی‌ها صیقل یابد خاطرنشان کرد:هنوز هستند پیرمردانی در روستاهای شمالغرب کشور و آذربایجان غربی که برای این منظور آیینه کوچکی در درون جیب خود دارند و بعد از اینکه خود به رویت آیینه می پردازند با فرستادن صلوات چندین بار آئینه را به دور خود و اهل خانواده می ‌چرخاندند.

سپهرفر ادامه داد: استقبال از ماه رمضان، امروزه نیز در بین شیعیان و اهل تسنن این منطقه مرسوم است به طوری که برخی از مومنین از چند روز مانده به شروع ماه رمضان، روزه داری را آغاز می‌کنند، حتی هنوز هم می‌توان مومنانی را دید که با قصد و نیت قرب به خدا، سه ماه متوالی رجب، شعبان و رمضان را روزه‌دار هستند.

استقبال زنان آذری از ماه رمضان با «تره حالواسی»

وی گفت: اما آنچه مربوط به آداب و رسوم خاص ماه رمضان است، با شروع این ماه پر برکت و اعلام روز ورود به ماه ضیافت‌الله شروع می‌شود، در شب آغاز ماه رمضان در گذشته‌های نه چندان دور، رویت هلال ماه در شهرها و روستاهای استان با آیین خاص و آداب ویژه‌ای همراه بوده است،اکثر اهالی آذربایجان غربی در گذشته، برای این منظور، در روزهای پایانی ماه شعبان، برای رویت هلال ماه به پشت بامهای منازل می‌رفتند و با مشاهده هلال ماه با ذکر صلوات و دعاخوانی ورود به این ماه را به همدیگر تبریک می‌گفتند.

سرپرست معاونت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی با اشاره به اینکه آذری‌ها که به صبغه مذهبی و فرهنگی در ایران شناخته شده‌اند همواره آیین‌ها و سنت‌های ماه مبارک رمضان را با احترام و با آداب و رسوم‌ محلی خاصی برگزار می‌کنند افزود: در روستاهای شمالغرب کشور به خصوص آذربایجان غربی زنان روستایی در ماه رمضان مانند عید نوروز اقدام به غبارگیری از منازل می‌کردند زنان مومنه بر این اعتقاد بودند خانه‌ای که برای شروع ماه رمضان پاک و تمیز نباشد، خیر و برکت ماه مهمانی خدا، از آن گریزان می‌شود.

سپهرفر خاطرنشان کرد: همچنین زنان روستایی در آستانه ماه رمضان، انواع خوراکی‌ها و حلوا و شیرینی‌ها را برای اهل خانه و مهمانان خود آماده می‌کردند یکی از خوراکی هایی که هنوز هم در آستانه ماه رمضان در این دیار زینت بخش سفره هاست حلوای ماه رمضان است که در بین مردم روستایی به «ترَه حالواسی» مشهور است.

وی اضافه کرد: پختن نوعی نان محلی با عنوان «یاغلی فتیر» یا (ارده) نیز در ماه رمضان در بین خانواده‌های روستایی آذربایجان غربی رواج دارد، این نان علاوه بر مصرف در سر سفره خانواده‌ها، به نیت نذری و هدیه به همدیگر داده می‌شد و معتقد بودند کسی که از این نان بخورد در طول روز گرسنه نمی‌شود.

«اوباش دان» رسم ویژه به قدمت تاریخ ایران اسلامی

آیین‌های مردم شمالغرب کشور به خصوص آذربایجان غربی ریشه در عقاید دینی و ملی آنان دارد، بدون شک این آداب و رسوم که بخشی از فرهنگ بومی یک منطقه را شامل می‌شود، بارزترین عنصر هویت بخشی مردمان یک منطقه به شمار می‌آید، سحری خوردن و بیدار شدن در سحر که در اصطلاح محلی به آن «اوباش دان» هم برای خود در آذربایجان غربی و به ویژه در روستاهای آن آدابی دارد.

سپهرفر در خصوص این آیین اظهارداشت: در روستاهای استان در ماه رمضان، وسیله آگاه شدن مردم از اوقات شرعی، عمدتا به وسیله موذن‌های روستایی، حرکت ستارگان و بالاخره بانگ صبحگاهی خروسهای محلی بوده است. در بین عامه مردم، زمان سحری خوردن در بین مردم منطقه به “اوباش دان لیق ” مشهور است که در ایام گذشته موذن روستایی بر پشت بامهای منازل یا مساجد روستایی، با صدایی بلند و گفتن مناجات وقت سحری را اعلام می‌داشتند.

سحری خوردن که در اصطلاح محلی به آن «اوباش دان» می گویند، هم برای خود در شمالغرب کشور و آذربایجان غربی و به ویژه در روستاهای آن آدابی داردوی با تاکید بر اینکه هنوز هم که هنوز است روستائیان و عشایر آذربایجان غربی با صدای ضربه همسایه بر دیوار خانه و یا درب منزل شان از خواب بیدار می شوند ادامه داد: اگر سحرگاهان در روستاهای دور افتاده آذربایجان غربی بر روی پشت بام خانه ای قرار بگیری می بینی که چه شور و نشاطی در روستاها حاکم است، چراغ خانه ها یکی یکی روشن می شوند همسایه‌های دیوار به دیوار زنجیروار یکدیگر را به فریضه الهی فرا می خوانند و حسن ختام این شعر منظوم، سحری خوردن به شیواترین موسیقی آسمانی یعنی اذان صبح ختم می شود.

مدیر حوزه مطالعات مردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی با بیان این که برخی از خانواده ها بر اساس عادت وعده سحر غذای گرم می‌خورند، اظهار کرد: البته اغلب مردم برای وعده سحری از پنیر، کره، مربا، عسل، نان و چای شیرین استفاده می‌کنند.

سپهرفر با اشاره به اینکه در گذشته رسم بود که اغلب شهروندان تا سحر بیدار مانده و در مساجد حاضر می‌شدند و به دعا و نماز می‌پرداختند در ادامه غذای سحری غذای پرچربی انتخاب می‌شد که کمی مدت گرسنگی را به تأخیر بیندازد، افزود: به گفته کهنسالان بیشترین غذای متداول در سحر آبگوشت و کوفته بود و در برخی مواقع کباب و انواع خورشت با برنج از جمله قورمه‌سبزی مصرف می‌شد.

تعیین اذان صبح از روی حرکت ستاره هایی بنام «اولکرلر»

مدیر واحد آفرینش های ادبی و هنری حوزه هنری آذربایجان غربی نیز در خصوص آیین کهن اوباش دان به خبرنگار «تاریخ ما» گفت: در قدیم، راهها و سوراخ هایی که در زبان محلی «پاجا» نامیده می شد بین خانه‌ها وجود داشت و مردم از راه این منافذ، همسایه‌ها را برای «اوباشدان» بیدار می کردند، اگر نور یا صدایی از خانه ای نمی آمد، همسایه‌ها فکر می کردند که افراد آن خانه روزه نمی گیرند و گاه آنها را با اصطلاح «دمیر بؤرک» خطاب می کردند.

مصطفی قلیزاده با بیان اینکه پیرمردان در روستاها، هنوز هم با حسرت زیادی خاطراتی از شیوه بیان، گیرایی و زیبایی صدای مناجات خوانان قدیمی روستا نقل می‌کنند، گفت: همچنین در گذشته‌های نه چندان دور در مناطق روستایی وقت سحر و اذان صبح از روی حرکت ستاره‌هایی که اصطلاحا به آنها « اولکرلر» می‌گفتند تعیین می‌شد.

ماه رمضان در آذربایجان غربی، هنوز هم ماه احسان، اطعام و تجدید دوستی‌هاست و اکثر خانواده‌ها، سعی می‌کنند حداقل برای یکبار در طول این ماه برای افراد فامیل و نزدیکان، افطاری بدهند، آنچه که در اولین گام در آستانه رمضان و یا در روزهای روزه در بین مردم آذربایجان غربی می توان مشاهده کرد، مهمان نوازی و دعوت نزدیکان به افطار است. دادن افطاری‌های جمعی، برای مستمندان، هنوز هم، در سطح برخی از مساجد شهری و روستایی استان در شب های ماه رمضان مرسوم است.

آش دوغ و آش رشته افطاری مرسوم مردم آذربایجان غربی

افطاردهی در بین مردم آذربایجان غربی از هفته دوم ماه رمضان آغاز می شود و معمولا فقرا را به مراسم افطاری دعوت می‌کنند و البته از افراد فامیل نیز وعده گرفته می‌شود.

اما آنچه که اغلب بر سر سفره افطاری آذربایجانی ها دیده می شود از نان های روغنی گرفته تا سوپ و خرماهای تزئین شده با گردو، پودر گردو، پنیر، سبزی، ماست، مربا، شیر برنج و انواع حلیم‌ها است، در گذشته آبگوشت از غذاهای مرسوم افطاری بوده است اما امروز افطاری‌ها تفاوت چندانی با دیگر نقاط کشور ندارد فقط آش دوغ و آش رشته مرسوم است.

پژوهشگر و مدیر حوزه مطالعات مردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی در این خصوص اظهارداشت: در این دیدار مرزی همانند سایر استانهای کشور امروزه نان روغنی پزهای بازاری کار را راحت کرده اند اما در زمان گذشته کدبانوی خانه، لذیذترین و خوشمزه ترین کلوچه ها، نان ها، کیک ها و شیرینی ها را برای مهمانان روزه دار خود تدارک می دیدند.

وی با بیان اینکه مردم با نزدیک شدن به زمان افطاری منتظر شنیدن صدای اذان مؤذن می‌شوند و برخی از مؤمنان پیش از صرف افطار برای ادای نماز مغرب و عشا به مساجد محل می‌روند و ممکن است فردی افطار نذری در مسجد تقسیم کند، افزود: سفره افطاری که پهن شود معمولا سؤت آشی (شیر برنج)، نان روغنی، خرما و در مواردی فرنی از محتویات آن است. معمول‌ترین غذا برای افطاری در ایام گذشته آبگوشت بود و امروز برنج و خورش یا مرغ همراه با سوپ و بیشتر آش محلی به نام قاتیق آشی و نان و پنیر است.

وی ادامه داد: در این ایام مؤمنان پس از صرف افطاری در مساجد محل حاضر می‌شوند و علاوه بر گوش سپردن به سخنان روحانی مشغول تلاوت آیاتی از قرآن مجید به ویژه سوره‌های قدر، یس، عنکبوت، نمازهای مستحبی یا خواندن دعاهای مخصوص می‌شوند و با قرار دادن قرآن بر بالای سر از درگاه خداوند برای خود و خویشان آرزوی سلامتی و بخشش می‌کنند.

«طاباغ اوروجی» و «دوختن کیسه مراد» آیین هایی که همچنان پابرجا هستند

مدیر واحد آفرینش های ادبی و هنری حوزه هنری آذربایجان غربی در خصوص رسم دیرین«طاباغ اوروجی» در مناطق شمالغرب کشور به خصوص آذربایجان غربی گفت: روزه‌خواری امری منفور در این دیار است آذربایجان غربی و شمالغرب کشور به دلیل اینکه مهد تشیع محسوب می‌شود و اگر فردی از سر اضطرار مجبور بوده روزه‌خواری کند، درملاعام از این کار خودداری می‌کند.

در مقابل تشویق کودکان به روزه‌داری و ممارست از سنین کوچکی مشاهده می‌شود. پژوهشگر فرهنگ عامیانه آذربایجان غربی در کتاب خود از این رسم تحت عنوان «طاباغ اوروجی» یا همان روزه کله گنجشکی یاد می‌کند.

همچنین بر اساس رسم کهن در ماه رمضان همزمان با ولادت امام حسن (ع)به مناسبت فرا رسیدن ماه رمضان خانواده تازه دامادها به تازه عروس هدایایی می‌فرستند که شامل لباس و انواع شال و روسری و همچنین میوه و شیرینی است.

رسم کیسه ‌دوزی ۲۷ ماه رمضان هم در برخی مناطق منطقه شمالغرب کشور زنده و معروف است که روز ۲۷ ماه رمضان شب قصاص ابن ملجم است سپهرفر در خصوص رسم کیسه دوزی مراد یا دوختن کیسه برای ابن ملجم در این استان نیز گفت: یکی از آیین‌هایی که در مساجد انجام می‌گرفت و هم‌اکنون نیز در برخی از مناطق به عنوان یک رسم باقی مانده است دوختن کیسه‌های پول است. در آخرین جمعه ماه رمضان، هر یک از زنان و دختران یک تکه پارچه نو و پاک را با خود به مسجد می‌برند  کیسه کوچکی را برای خود می دوزند  و تعدادی سکه پول  به عنوان ” کیسه دیبی” (ته‌کیسه) داخل آن می اندازند که مایه برکت است.

وی با اشاره به اینکه رسم کیسه ‌دوزی ۲۷ ماه رمضان هم در برخی مناطق این استان زنده و معروف است که روز ۲۷ ماه رمضان شب قصاص ابن ملجم است، گفت: در این روز زنان برخی مناطق کیسه‌ای می‌دوزند که به کیسه لعن ابن ملجم معروف است. در شب بیست و هفتم ماه رمضان با هر سوزنی که به این کیسه می‌زنند، یک بار به ابن ملجم لعنت می‌فرستند.

شبهای احیا،«عارافات آخشامی»،«قره بایرام» وپرداخت فطریه اوج عشق و بندگی مردم آذربایجان غربی

شب‌های احیا در آذربایجان غربی هم از جایگاه ویژه ای برخوردار است، مساجد، حسینه‌ها و مصلی‌ها همه از خیل مشتاقان وصال دوست و خریداران معرفت و تشنگان محبت و رحمت دوست آکنده و لبریز است، سبحانک یا لا اله الا انت، الغوث الغوث خلصنا من النار یارب و این آوای سوزناک هر آذربایجانی است که در شب های قدر از سینه های مالامال از امید به رحمت و مغفرت پروردگار جاری می شود.

قلی زاده در این خصوص گفت: در این روزها و شب ها، محبت، مهربانی، احسان و نیکوکاری مردم آذربایجان غربی و خانواده های آنان به اوج خود می رسد و خوشحال و با نشاط از آن جهت که رمضان این ماه پرفیض و برکت را دریافته اند و به این توفیق بزرگ نائل شده‌اند.

وی یاد آور شد: آخرین روز ماه رمضان که در بین مردم آذربایجان غربی به “عارافات آخشامی” مشهور است. روز زیارت اهل قبور و تهیه لوازم عید فطر است، مردم روستاهای ارومیه و شهرهای دیگر آذربایجان غربی در این روز به طور دسته جمعی به زیارت اهل قبور می‌روند و حلوا یا خرما و نقلی که با خود آورده‌اند در بین مردم احسان می‌کنند. قبر ها را می شویند و برای آمرزش روح مردگان خود قرآن تلاوت می کنند و فاتحه ای می خوانند.

پژوهشگر و مدیر حوزه مطالعات مردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی نیز در این خصوص گفت: در این روز بزرگ خانواده با محاسبه میزان فطریه افراد آن را از قوت سالانه یا از درآمد خود جدا کرده و به مستمندان می دهند، اگر هم فردی توان ارائه فطریه را در همان روزها نداشته باشد جنس گرانبهایی را ضامن کرده و کنار می گذار تا پس از جبران فطریه آن را آزاد کند.

سپهرفر افزود: بعد از اعلام عید، مومنین برای بجا آوردن نماز عید در مساجد جمع می شوند و پس از آن به دیدار و فاتحه خوانی خانواده هایی می روند که به تازه گی عزیزی را از دست داده و به اصطلاح «قره بایرام» یا عید سیاه یا نو عیدشان است، پس این دیدار از بزرگان فامیل و تبریک عید و صرف نهار در منزل ایشان  از دیگر رسوم مردم آذربایجان غربی است.

 وی یاد آور شد: بر اساس عادت و رسم معمول، عید فطر کوچک‌ترها با پوشیدن لباس نو و آراسته برای ناهار به منزل بزرگان فامیل، پدر یا مادر یا پدربزرگ‌ها و مادر بزرگ ها دعوت می‌شوند و به امید این که توفیق روزه‌داری در سال دیگر را نیز داشته باشند، عید را به آنها تبریک می‌گویند.

اما هلال ماه شوال که به بام باختر آسمان نقش بست، حلول شوال و پایان رمضان حتمی است و فردایش عیدفطر است و شادی و نشاطی دیگر و به شکرانه توفیق یکماه روزه داری و منزلت در جوار پروردگار را جشن و سرور و شادمانی خانواده ها را در بر می گیرد.