«گسگر»جولانگاه حفاران غیرمجاز/سایت موزه گرفتار وعده هاست

سایت «تاریخ ما»– گروه استان ها، مهری شیرمحمدی: «هفتا خان» یا «هفت دغنان»، اگرچه نام جنگلی در غرب گیلان است، ولی این منطقه‌ بکر در شهرستان صومعه سرا راز و رمز زیادی در خود نهفته دارد که اگر نداشت، حفاران غیر مجاز از صدها سال پیش تاکنون، به دنبال دفینه های بزرگترین شهر باستانی شمال کشور پیش از دوره شاه عباس اول صفوی، با گنج یاب های خود به دل این جنگل نمی زدند.

شهر مدفون شده «گسگر» که معلوم نیست بخاطر شیوع بیماری «طاعون» و یا «وبا» یکباره خالی از سکنه شد، روزگاری شکوه و ابهتی بزرگتر از «رشت» داشت. گسگر از ۷ دهکده تشکیل شده بود که به گزارش «کوک» که در ۱۱۵۹ قمری از این منطقه بازدید کرد به سبب تولید ابریشم فراوان و پارچه های ابریشمین معروف بود.

نامی برگرفته از ۷ رودخانه و دهکده

شاید نام هفت، برگرفته از ۷ شعبه رودخانه در این محدوده بود که از کوه های «شاندرمن» سرچشمه می گیرد. رودخانه هایی که نامشان اکنون مصطلح نیست و بیشتر در منابع تاریخی می توان یافت «رودخانه کنگوله مازوجیه، دلیک، داروغه رووار، واویلا و اسکندرود» نام هایی که در جلد نخست، کتاب «از آستارا تا استرآباد» گزارش شده است.

گسگر آخرین نفس های خود را تا دوره قاجار کشید. قصبه گسگر که به گزارش «کلنل ترزل» (۱۲۲۴ قمری) چهارصد خانوار داشت، سالهاست نزد اهالی امروز این منطقه، شهر نفرین شده و ارواح خوانده می شود.

اگرچه شهر باستانی گسگر و یا به تعبیر صاحب کتاب حدود العالم (۳۲۷ قمری) «دولاب» و یا «تالش دولاب» در ۳۰کیلومتری غرب رشت واقع است، ولی دیدن بقایای این شهر باستانی بی مدد راهنمای خبره امکان پذیر نیست. برای دیدن شهر باستانی گسگر باید به روستای «بهمبر» در شهرستان صومعه سرا بروید. این محدوده ۳کیلومتر با روستا فاصله دارد و ۱۲۰ هکتار از این شهر باستانی در دهه ۱۳۸۰ توسط باستان شناسان شناسایی شده است.  

صبح روز جمعه ۲۹تیرماه، نزدیک به رودخانه ورودی گسگر، منتشر رسیدن راهنما بودیم. صدای گذر آب از پل بتنی دو دهانه، گذر عمر را به یاد می آورد که روزگاری این نقطه از گیلان، محل حکمرانان امیران بیه پس (آل اسحاق) بود. و شاید از همین نقطه بود که تجار ابریشم، امتعه گرانب های خود را به سمت بندر پیربازار می بردند. چیدن تمشک های وحشی و شمردن «تی تیل» های نزدیک آب (سنجاقک های) به پایان نرسیده بود که «علی استقامت»، از اهالی روستا برای راهنمایی به گروه پیوست.

وی که حدود شهر باستانی گسگر را به خوبی می داند، می گوید: وجود درختان صنوبر، کاج و تبریزی هوای دم کرده جلگه بهمبر را در تیرماه تشدید می کند و اگر در طی مسیر بیش از زمان ممکن در جنگل بمانیم، حتما گرما زده می شویم.

سرعت گام برداشتن علی استقامت ما را نیز به تعجیل وا می داشت در این میان من تلاش می کردم توضیحات جسته و گریخته وی را لابه لای خرد شدن برگ های خشک تبریزی زیر پا و صدای ممتد جیرجیرک های پنهان شده لای درختان به حافظه بسپارم.

طرح جنگل کاری شرکت شفارود چند دهه قبل در این منطقه آغاز شده و عمدتا درختان سرو، کاج و صنوبر کاشته اند و بعدها کاشت درختان تبریزی هم توسعه یافت. سرعت رشد درختان کاج و سرو ضعیف است به همین دلیل شاید کمتر به چشم می آید. چوب های تولید شده برای مصارف صنعتی و تولید خمیر کاغذ به کارخانه چوکای رضوانشهر فرستاده می شود. بی شک اگر حفاران غیر مجاز هم دست از کندو کاو بردارند، نفوذ ریشه های این درختان، رشد انجیر و تمشک های روییده بر خشت و سفال، باقی مانده آثار بناهای گسگر را هم درهم می شکند.

اگرچه درختان آلوچه جنگلی میوه های خود را پیشکش غریبه ها می کردند، ولی «علی استقامت» گرمای هوا را متذکر می شد و تاخیر را جایز نمی دانست و نوید می داد که نزدیک به قبر «سید خروسه»، درختان تنومند آزاد، خنکای مطبوعی را هدیه می دهند.

بعد از گذر از درختان سوزنی کاج و سرو، محوطه تپه مانندی نزدیک یکی دیگر از شعبات رودخانه گسگر، انتظار بازدیدکنندگان را می کشد و درختان تنومند آزادی که نشان می دهد زمانی اینجا قبرستان محله بوده است. به ویژه آنکه قبر حصارکشی شده بانوی خفته در وسط جنگل، این حدس را به یقین بدل می کرد.

به یادم آمد که وقتی دکتر «منوچهر ستوده» سال ۱۳۴۰ از همین قبر بازدید می کرد، نوشته است که پیش از ورود وی، حفاران غیر مجاز سنگ قبر مرمر «سید خروسه» را شکسته اند و با آمدن گروه پژوهشی پا به فرار گذاشتند. وی حتی تصاویری از ستون های سنگی منقشی که عمود بر قبر سید خروسه قرار داشته در کتابش منتشر کرده است.

اکنون اما نه از آن سنگ قبر قدیمی مثلثی خبری است نه از بقایای ستون های سنگی. از روی سنگ قبری که معلوم است از سوی اداره اوقاف شهرستان و در مرداد ماه سال ۱۳۸۱ تعویض شده، و از پارچه های سبز و اشک شمع های ریخته شده در اطراف سنگ قبر می توان حرمت صاحب قبر را نزد اهالی دانست. حتی اگر واژه هفت دغنان را با املایی غلط روی سنگ قبر نوشته باشد.

افسانه های ترسناک در شهر مدفون شده و جولان حفاران غیر مجاز

مزار «سیده کلثوم» معروف به سید خروسه، اگرچه خواهر امیر ساسان پادشاه گیلان، است اما به واسطه اینکه همسر سید شرفشاه، عارف و شاعر گیلک سرای قرن هشتم بود، نزد اهالی حرمت ویژه ای دارد. به همین دلیل وقتی اداره اوقاف شهرستان در سال ۱۳۸۱ قصد داشت بقعه و آرامگاه ویژه ای برای سید خروسه بسازد، ولی به دلیل قرار گرفتن قبر در یک محوطه میراثی و حریمی که در همان سال ثبت ملی شد، تنها به تعویض سنگ قبر بسنده کردند.

جای جای اطراف مزار و حتی پای درختان تنومند آزاد، آثار گودال های حفاران غیرمجاز دیده می شود. علی استقامت در این باره توضیح می دهد که تعداد این حفاری ها در سالهای اخیر زیادتر شده و یگان حفاظت میراث فرهنگی نیز کمتر از گذشته برای جلوگیری به محل سرکشی می کند.

دیدن بقایای مسجد و حمام های این شهرباستانی هم که به فاصله کمی از هم قرار گرفته، خالی از لطف نیست، اما افسوس که طاق های ضربی و بقایای سقف گنبدی حمام و پی های باقی مانده مسجد نیز بارها مورد دستبرد حفاران غیر مجاز قرار گرفته است. این را می توان از گودال های عمیق، دیوارهای فرو ریخته و تکه سفال های لعاب خورده حمام که روی تلی از خاک باقی مانده  دریافت. به ویژه آنکه از خیسی خاک اطراف حمام و دسته کلنگ به جامانده در گودال به نظر می رسید که پیش از رسیدن ما حفاران آنجا بوده اند.

تلاش برای ایجاد سایت موزه گسگر

اگرچه سال گذشته، معاون اداره کل میراث فرهنگی گیلان، نوید داده بود که به زودی سایت موزه شهر تاریخی گسکر احداث می شود و پل خشتی این شهر مدفون شده مرمت، مسجد و حمام نیز از دل خاک بیرون می آیند، اما پس از یکسال «ولی جهانی» از هماهنگی های لازم با استاندار جدید می گوید تا بتوانند برای این طرح مصوب اعتبار جذب کنند.

ولی جهانی که خود سرپرست کاوش های باستان شناسی در گسگر در ۱۳۸۲ بود به خبرنگار «تاریخ ما» می گوید: نام شهر تاریخی گسکر به عنوان شهر مهم «گیلانِ بیه پس» از قرن چهارم هجری قمری به تدریج با نام­ های متفاوتی چون دولاب، گسکر، گسکرات و گیل گسکر در کتب جغرافیایی دیده می شود. گسگر تا دوران قاجار نیز از رونق نسبی برخوردار بود ولی بعد از اینکه رشت مرکز استان شد، به تدریج از رونق این شهر کاسته شد.

معاون اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری گیلان می افزاید: گمانه زنی برای یافتن حریم گسگر نخستین بار در سال ۱۳۸۲ و به خاطر تجدید بنای بقعه سید خروسه آغاز شد. و بررسی های اولیه نشان داد، حدود ۱۲۰هکتار یعنی نیمی از جنگل هفت ­دغنان ویرانه­ های این شهر را در خود نهفته دارد.

وی خاطرنشان می کند: در حفاری های اولیه متوجه سفال­ های ساده و لعابدار از دوره صفویه و قبل از آن در مقیاس وسیع شدیم. بنابراین توانستیم محوطه تاریخی هفت دغنان را به شماره ۹۹۴۲ و در تاریخ ۱۱شهریور ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت برسانیم.

جهانی ادامه می دهد: میراث فرهنگی طی حفاری های همان سال توانست محدوده کهنه بازار گسگر، بخش مسکونی و بخش صنعتی این شهر تاریخی رو گمانه زنی کند و تعداد زیادی کارگاه های صنعتی و آهنگری را که از محدوده اصلی شهر فاصله داشت، شناسایی کند.

واگذاری بخش از منطقه هفت دغنان به بخش خصوصی

وی یادآور می شود: کشف دو حمام در نزدیکی بازار، ۳پل و شناسایی راه سنگ فرش شده در محدوده اصلی شهر روشن می کند این شهر جمعیت بالایی داشته است. کاوش ها در داخل یکی از حمام های گسگر و سیستم پیشرفته آبرسانی و کاشی هایی با نقوش انسانی در این حمام ها نشان می دهد این حمام ها را احتمالا در دوره تیموری وصفوی ساخته شده باشند.

جهانی تصریح می کند: از سال یاد شده موضوع تخصیص اعتبار از محل اعتبارات شهرستان صومعه سرا، برای تداوم کاوش ها و ایجاد سایت موزه گسگر مورد پیگیری سازمان میراث فرهنگی است و با وجود آنکه سال گذشته اعتبار لازم برای مرمت دو پل خشتی گسگر و از زیر خاک بیرون آوردن حمام و مسجد گسگر کددار شد، ولی به دلیل عدم تخصیص اعتبار عملا این پروژه اجرایی نشد.

وی ادامه می دهد: اخیرا طی نشست و مذاکره ای با استاندار گیلان، منابع طبیعی و فرمانداری شهرستان مقرر شده بخشی از جنگل های هفت دغنان به بخش خصوصی واگذار شود و بخشی که تعیین حریم شده، به میراث فرهنگی واگذار شود تا بتوانیم سایت موزه گسگر را راه اندازی کنیم.