یادگاری از سلاطین کیایی در شرق گیلان/ مرمت پل خشتی تمیجان

سایت «تاریخ ما»، گروه استان ها- مهری شیرمحمدی: «رودسر» اگرچه نام جدیدی نیست و از قرن هشتم به این سو شرقی‌ترین شهرستان گیلان رودسر خوانده می شود، اما پیش از روی کار آمدن سلاطین کیایی در شرق گیلان نامش «هوسم» بود. نامی که معنای جایگاه نیکو و نیک شهر می دهد.

با روی کار آمدن سلاطین کیایی و به‌ویژه حضور قدرتمند «میرزا علی کیا» این منطقه روزبه روز آبادتر شد و روستای کوچکی که امروز به عنوان «تمیجان» می شناسیم همانند یک آبادان شهر شد. به نحوی که ضرابخانه هوسم، در تمیجان راه اندازی شد و علاوه بر ضرب سکه در آن زمان، چندین پل خشتی بر روی رودخانه «پُلرود» احداث شد تا عبور تجار و کاروانیان به سمت مازندران تسهیل شود.

بزرگترین پل خشتی در مسیر تجار مازندران

بزرگترین پل، درست روبروی مسجد جامع تمیجان قرار دارد و همین همجواری اهمیت بزرگترین پل خشتی گیلان را نشان می دهد. پلی به طول ۶۰ متر که زمینه اتصال به سوی مازندران را ممکن می کرد.

از یادداشت های لوئی رابینو، (کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم) می توان فهمید که تمیجان که به گفته رابینو، «تیمجان» هم نامیده می شد، نه روستای کوچک فعلی بلکه منطقه ای وسیع و مرکز حکومت «رانکوه» بود. در سال ۱۸۳۹ میلادی که لنگرود ضمیمه رانکوه شد، مرکزیت رانکوه به لنگرود منتقل و از آن زمان تمیجان شکوه گذشته خود را از دست داد. البته ویرانی تمیجان در زلزله ۸۹۰ هجری و ویرانی رانکوه در اثر حمله سلطان «حسام الدین فومنی» در سال‌های ۹۰۸ و ۹۱۰ و ۹۱۴، عملا آبادانی تمیجان بزرگ را از بین برد و با سقوط سلاطین کیایی در سال ۱۰۰۰ هجری (۹۲-۱۵۹۱)، تمیجان رو به انحطاط رفت. با این حال آثار این شکوه و آبادانی را هنوز می توان در تمیجان یافت.  

ثبت ملی پل خشتی تمیجان

کارشناس مسئول ثبت بناهای میراثی اداره کل میراث فرهنگی گیلان درباره پل خشتی تمیجان در گفتگو با خبرنگار «تاریخ ما» می گوید: این پل خشتی در شش کیلومتری جنوب غربی رودسر قرار دارد.  طول پل ۶۰متر و عرض آن ۵ متر است. این پل، ۳دهنه اصلی و ۲دهنه کوچک دارد و بلندی دهانه اول از سطح آب ۶۲۰ سانتی متر و بلندی دهانه دوم که مقداری از کف آن از گل پر شده، ۴۵۰ سانتی متر و  و دهانه سوم ۳۸۰سانتی متر است.  

سید مهدی میرصالحی می افزاید: پرونده ثبتی این اثر تاریخی در بیستم آبان ماه ۱۳۵۳ توسط «ناصرالمعمار» به سازمان حفاظت از آثار باستانی وقت کشور گزارش شد و یک سال بعد در هشتم آذرماه سال ۱۳۵۴خورشیدی به شماره ۱۱۲۵ در فهرست بناهای میراثی کشور به ثبت رسید.

وی به ویژگی های این اثر اشاره و ادامه می دهد: این پل به سیاق دیگر پل های های خشتی گیلان از مصالح ساروج و آجرسرخ پخته ساخته شده، کف آن سنگفرش است. بدنه های شمالی و جنوبی پل دارای تزیینات آجری زیبایی است و در فضای زیر پل یک اطاقک ساخته اند که به دو محفظه خالی دیگر راه دارد.

تجدید بنای پل در دوره صفویه 

در گزارش ثبتی پل خشتی تمیجان آمده که این اثر تاریخی مربوط به اواخر دوره کیایی است. با این حال یک مورخ احتمال می دهد بنای اولیه آن مربوط به عصر کیایی بوده و پل در زمان شاه عباس اول صفوی تجدید بنا شده است.

عباس پناهی نیز با اشاره به اینکه سبک معماری پل فاقد طاق های تیز و جناغی و دهانه های پل خیز کمتری دارد بنابراین می توان گفت پل در دوره صفوی ساخته شده است در این باره به خبرنگار «تاریخ ما» می گوید: ممکن است بنای نخستین پل مربوط به دوره کیاییان بوده اما در دوره صفوی مقام سازی و تجدید بنا شده باشد. با این حال مدرک معتبر از تاریخ دقیق احداث پل در دست نیست.

کارشناس میراث فرهنگی می افزاید: شاه عباس اول صفوی طی ۴۲سال حکومت خود، برای گسترش تجارت و تسهیل سفر، راه ها، کاروانسراها و پل های زیادی ساخت. این پل نیز به احتمال زیاد به دستور شاه عباس اول صفوی و به همت وزیر وی در گیلان یعنی «بهزاد بیک» ساخته شده باشد.

پناهی با اشاره به اهمیت این پل توضیح می دهد: تا دوره قاجار این پل حلقه اتصال مواصلاتی و ارتباطی منطقه بود.

منوچهر ستوده (ایران شناس) نیز که دهه ۴۰ از پل تمیجان دیدن کرده بنای آن را به شاه عباس اول صفوی نسبت می دهد و می نویسد: «این پل بر سر راهی است که شاه عباس در سراسر مازندران و گیلان کشیده بود و به اردبیل متصل می شد» به گفته وی آبادانی دهکده تمیجان، مربوط به سال‌های ۸۲۰ هجری قمری بوده که به دست «سید محمد کیا» شروع شده است.  

مرمت دوباره پل خشتی تمیجان

اخیرا پل خشتی تمیجان با نظارت اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری گیلان مرمت شد.

معاون اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری گیلان درباره مرمت این پل خشتی به خبرنگار «تاریخ ما» می گوید: یکی از معضلات نگهداری پلهای خشتی رشد بیش از حد گیاهان در حریم و بدنه پل ها است. رشد درخت انجیر و نفوذ ریشه های این درخت تا داخل ساروج بیشترین آسیب را به بناهای تاریخی می رساند.

جهانی با بیان اینکه اداره کل میراث فرهنگی گیلان یک بار در اوایل دهه ۸۰ نسبت به گیاه زدایی از بدنه پل و مرمت این اثر تاریخی اقدام کرد، می افزاید: دو سال پیش نیز گیاه زدایی از بدنه و حریم پل تجدید شد.

وی با اشاره به کاهش سطح آب رودخانه و تجمع رسوابت در حریم این اثر تاریخی، ادامه می دهد: زمستان سال گذشته یک شرکت خصوصی بدون هماهنگی با اداره کل میراث فرهنگی اقدام به برداشت شن و ماسه از حریم این پل و رودخانه پلرود کرد که این موضوع سبب سست شدن پایه های پل شد و به موجب آن سازمان میراث فرهنگی از شرکت مذکور شکایت و عملیات برداشت شن و ماسه متوقفشد.

جهانی با اشاره به محکوم شدن شرکت مذکور تصریح کمی کند: براساس رای دادگاه، پیمانکار موظف شد با نظارت سازمان میراث فرهنگی وضعیت محدوده پیرامونی پل را به حالت اولیه برگرداند.

معاون میراث فرهنگی همچنین یادآور می شود: عملیات بهسازی این پل دوره کیاییان طی چند مرحله توسط کارشناسان میراث فرهنگی انجام شد.

تمیجانی که روزگاری محل عبور کاروانهای از گیلان و قزوین به سمت مازندران و استرآباد بود، امروز شکوهی ندارد. با این حال برخی از بناهای میراثی دوران آبادانی تیمجان در این روستا فرصتی برای توسعه گردشگری به منطقه است.  پل های متعدد، مسجد جامع، بقعه میراثی معین و بقایای ضرابخانه هوسم در نزدیکی رودخانه بناهایی است که با احیای هرکدام می توان یک مجموعه گردشگری بی نظیر راه اندازی کرد.

امروز تمیجان تنها با نان برنجی اش در گیلان شناخته می شود. ولی هیچ تابلوی معرفی از آبادان شهر هوسم در مسیر راه اصلی رودسر به سمت املش وجود ندارد.