اولین ربات تاریخ چه می‌کرد و ساخته کیست؟

در کتاب پایه ششم مدارس از او به‌عنوان معروف‌ترین مهندس مسلمان در قرن ششم هجری یاد شده است. البته گویا در کتاب فیزیک سال دوم دبیرستان نیز به شرح حال مختصری از او اشاره شده است؛ اما سؤال اصلی این است که چند نفر از فارغ‌التحصیلان رشته‌های مهندسی و به‌ویژه رشته مکانیک، این دانشمند را که غربی‌ها به او لقب پدر علم رباتیک داده‌اند، می‌شناسند و با کار‌های او آشنا هستند؟

فواره‌هایی که می‌توان روشن و خاموش شدن آن‌ها را برنامه‌ریزی کرد. مدلی از یک فیلبان هندی که هر نیم ساعت یک بار روی سر فیلش ضربه می‌زند. خدمتکارانی که می‌توانند به‌صورت اتوماتیک حوله‌ای را به میهمانان ارائه دهند.

این‌ها فقط برخی از اختراعات شگفت‌انگیز مخترع مسلمان قرن دوازدهم میلادی «اسماعیل جَزَری» (الجزری) است که زمینه‌ساز مهندسی مدرن، هیدرولیک و حتی رباتیک شد. درحالی‌که برخی از خلاقیت‌های پر‌زرق‌و‌برق و رنگارنگ او به‌عنوان بازی‌هایی جدید برای افراد ثروتمند ساخته شده بود، ولی «جزری» ماشین‌هایی کاربردی نیز ساخته بود که به افراد عادی کمک می‌کرد، از آن جمله دستگاه‌های کشیدن آب از چاه بود که قرن‌ها کشاورزان از آن استفاده می‌کردند.

اشتیاق برای اختراع

«بدیع‌الزمان ابوالعز اسماعیل‌بن‌الرزاز جزری» در سال ۱۱۳۶ میلادی در منطقه دیار بکر در ناحیه‌ای که درحال‌حاضر ناحیه مرکزی- جنوبی ترکیه است، متولد شد. او فرزند یک صنعتگر فروتن بود و در زمان آشفتگی سیاسی که ناشی از درگیری‌های بین قدرت‌های محلی و همچنین تأثیرات جنگ‌های صلیبی بود، به دنیا آمد. «جزری» به‌عنوان مهندس در خدمت حاکمان خاندان آرتقیان (Artuqids) بود.

این سلسله زمانی امپراتوری خود را در سوریه گسترش داده بود، با وجود این در دوره حیات «جزری»، قدرت آرتقیان تحت تأثیر همسایه خود یعنی سلسله زنگیان و نیز جانشینان «صلاح‌الدین ایوبی»، قهرمان مسلمانان قرار گرفت. با وجود تحولات جنگ‌های صلیبی و روابط آشفته بین قدرت‌های مختلف مسلمان، زندگی برای این مهندس برجسته در خدمت چندین پادشاه از خاندان آرتقیان با صلح و آرامش همراه بود که در نتیجه برای آن‌ها بیش از صد دستگاه ابتکاری طراحی کرد.

برخلاف سایر مخترعان هم‌دوره او که آثار کمی از آن‌ها بر جای مانده است، «جزری» اشتیاق فراوانی به مستندسازی کار‌های خود داشت و ازاین‌رو توضیح می‌داد که چگونه ماشین‌های باورنکردنی خود را ساخته است. او در سال ۱۲۰۶ میلادی، با ترسیم ابداعات شگرف خود در یک ربع قرن، فروشگاهی از «ماشین‌های بی‌همتای» خود را به جهانیان ارائه داد که امروزه به‌عنوان کتاب «دانش دستگاه‌های مبتکرانه مکانیکی» شناخته می‌شود.

کتاب «جزری» شامل نمودار‌های دقیق و تصاویر رنگی برای نشان‌دادن چگونگی قرارگیری همه قطعات در کنار یکدیگر بود. چندین نسخه ناقص از آثار او بر جای مانده است، از جمله یکی از آن‌ها که توسط موزه توپ قاپوسرای در استانبول ترکیه نگهداری می‌شود و این کتاب به‌دلیل جزئیات و زیبایی هنری‌اش جایزه نیز گرفته است.

نمودار‌های رنگارنگ از کتاب دانش نه‌تن‌ها چشم را می‌نوازد بلکه برای ذهن نیز کاربردی و مفید است. قابل ذکر است که هریک از این نمودار‌ها به‌عنوان یک دستورالعمل کامل برای ساخت ماشین‌آلات و مکانیسم‌های حرکت خود عمل می‌کنند.

میراث فکری
کتاب دانش تنها منبع اطلاعات زندگی‌نامه‌ای است که درباره «جزری» وجود دارد. این متن او را به‌عنوان بدیع‌الزمان (بی‌نظیر و منحصربه‌فرد) و الشیخ (آموخته و شایسته) تعالی می‌بخشد، اما وامداری او به «دانشمندان باستان و خردمندان» را نیز تصدیق می‌کند.

اختراعات «جزری» از قرن‌ها نوآوری و نبوغ به‌دست‌آمده از دوره‌های قبلی منتفع شده و به علم و خرد فرهنگ‌های یونان باستان، هند، ایران، چین و سایر فرهنگ‌ها متکی است. در طول گسترش سریع اسلام در قرن هفتم، حاکمان مسلمان علاقه زیادی به دانش سرزمین‌هایی که فتح می‌کردند، نشان دادند.

آن‌ها نسخه‌های خطی و کتاب‌ها را در بیت‌الحکمه (خانه حکمت) جمع‌آوری می‌کردند. این مؤسسه در دوره خلفای عباسی بغداد در قرن‌های هشتم و نهم به‌عنوان کتابخانه و آکادمی رونق گرفت و در کنار سایر مراکز، نقش اساسی در پیشرفت‌های علمی و دانشی دوران طلایی اسلام داشت.

در کنار فلسفه، پزشکی، نجوم، جانورشناسی و مهندسی مکانیک مسلمانان به دست چهره‌های برجسته‌ای از جمله مخترعان سه‌گانه ایرانی قرن نهم میلادی، یعنی برادران «بنو موسی» به قله‌های رفیعی رسید. آن‌ها آثار بسیاری منتشر کردند، اما «جزری» به احتمال زیاد تحت تأثیر اختراعات آن‌ها در کتاب دستگاه‌های مبتکرانه (همچنین به‌عنوان کتاب الحیل‌-‌ترفندها) بوده است.

«جزری» همچنین تحت تأثیر مخترعان غیرمسلمان اواخر قرن سوم قبل از میلاد یعنی «آپولونیوس» از پرگا بوده که یک هندسه‌دان اثرگذار است که «جزری» در کارهایش از روش‌های او استفاده کرده است.

دستاورد‌های جدید
هدف «جزری» نه‌تن‌ها ساختن بر پایه میراث این مخترعان بزرگ، بلکه تکمیل آن نیز بوده است. او در مقدمه کتاب دانش خود نوشته: «فهمیدم که برخی از دانشمندان و بزرگان پیشین دستگاه‌هایی ساخته‌اند و آنچه را که ساخته بودند، شرح داد‌ه‌اند.

آن‌ها آن دستگاه‌ها را به‌طورکامل در نظر نگرفته بودند و راه درست را برای همه آن‌ها دنبال نکرده بودند… و بین حق و باطل موج زده‌اند». دستگاه‌های موجود در کتاب «جزری» کاربردی و سرگرم‌کننده بودند، از ساعت‌ها گرفته تا جام‌هایی که به‌صورت اتوماتیک نوشیدنی‌ها را پخش می‌کردند.

او دستگاه‌های اندازه‌گیری خون هنگام رگ‌زنی، فواره، پخش اتوماتیک موسیقی به همراه دستگاه‌های جمع‌آوری آب و دستگاه‌های اندازه‌گیری را طراحی کرد. بارزترین اختراع «جزری» ساعت فیلی اوست که امروزه همچنان لذت‌بخش است.

ضمنا بازآفرینی‌های مدرن از دستگاه کشیدن آب او را می‌توان در چندین مکان از جهان، ازجمله بازار ابن‌بطوطه در دوبی و انستیتوی تاریخ علوم عربی و اسلامی در فرانکفورت آلمان و موزه هورولوژی در لولوک سوئیس یافت. یکی از معروف‌ترین دستگاه‌های او یک ساعت آبی عظیم است که در اصل یک فیل را نشان می‌دهد که فیلبان خود را در پشت دارد و یک برج پر از موجودات مختلف را حمل می‌کند.

قابل ذکر است که در مصر باستان و بابل از ساعت‌های آبی ساده استفاده شده بود، اما اختراع پیچیده «جزری» به‌روشنی آرزوی او را برای تکمیل آن‌ها بیان می‌دارد. باید توجه داشت که موجودات مختلفی که هر نیم ساعت یک بار متحرک می‌شوند، فرهنگ‌های مختلفی را نشان می‌دهند، مانند اژد‌ها از چین و فیل از هند.

نحوه کار به این صورت است که هر نیم ساعت، سازوکار‌های داخلی فعال می‌شوند: پرنده در بالای گنبد فعال می‌شود، یک مرد توپ را به دهان اژد‌ها می‌اندازد و راننده فیل ضربه‌ای به سر فیل می‌زند. «نمونه‌ای از این ابداعات یک قایق زیبا بود که از آن می‌توان گذشت یک ساعت را فهمید:

در قایق یک مرد است. در دست راست او لوله‌ای است. انتهای لوله در دهان او است. قایق در مدت یک ساعت پر و غوطه‌ور می‌شود و ملوان لوله فلوت‌مانند را می‌نوازد. من این وسیله را ساخته‌ام تا [فرد خوابیده]از صدای لوله دریابد که قایق غرق شده است و از آن صدا‌ها او بیدار شود».

اولین ربات تاریخ؟
دستگاه‌های جالب ساخته‌شده توسط «جزری»، از جنبه دیگری مورد توجه مورخان علم قرار گرفته‌اند، زیرا بسیاری از آن‌ها را می‌توان اولین ربات قابل برنامه‌ریزی تاریخ محسوب کرد. مانند اختراع جعبه موسیقی که در آن یک قایق با چهار «نوازنده»، یک نوازنده چنگ، یک فلوت‌زن و دو نوازنده سنج (درامر) برای پخش آهنگ و به‌منظور سرگرمی، طراحی شده بود.

مکانیسم‌های متحرک مخصوص نوازندگان سنج می‌توانستند برای نواختن ضربه‌های مختلف برنامه‌ریزی شوند. چنین دستگاه‌هایی به‌دلیل نبوغ به‌کاررفته در آن‌ها باعث سرگرمی ثروتمندان بودند. «جزری» به‌دلیل ملازمت با درباریان، نیاز به خیره‌کردن اطرافیان ثروتمند خود را درک کرده بود و با نبوغ خود آن افراد عالی‌مقام را متحیر می‌کرد.

ضمنا او به‌عنوان یک صنعتگر از طبقه متوسط، نیاز به اسباب‌هایی مفید برای امور روزمره را می‌شناخت که باعث می‌شدند سنگینی امور روزمره سبک‌تر شود. این کتاب با تفصیل حداقل پنج دستگاه را شرح داده است که کشیدن آب و آبیاری را در مزرعه و خانه تسهیل کرده است.

سایر ماشین‌های بسیار کاربردی نیز در کتاب او گنجانده شده‌اند: شفت لنگانی که حرکت خطی را به حرکت چرخشی تبدیل می‌کند و وسیله‌ای است برای کالیبراسیون دقیق قفل‌ها و دیگر دیافراگم‌ها که بین دیگر تجهیزات قرار دارد.

ماهیت فروتنانه کتاب دانش در زبان آن نیز منعکس است؛ یعنی درحالی‌که سایر مخترعان عمدا نثر خود را به زبانی مبهم برای محدودکردن آن در یک جمع کوچک نخبگان بیان کرده‌اند، «جزری» زحمت را به جان خریده تا اطلاعات به آسانی در دسترس عموم خوانندگان آن زمان باشد تا آن‌ها احتمالا بتوانند برخی از ماشین‌های کاربردی‌تر او را بسازند.

با توجه به اینکه «جزری» به همان اندازه که در تئوری‌ها و محاسبات دقیق بوده، به مراحل ساخت‌وساز نیز علاقه‌مند است، برخی از محققان حتی کتاب او را به‌عنوان نوعی «کتابچه راهنمای کاربر» توصیف کرده‌اند.

زندگی و میراث
«جزری» در سال ۱۲۰۶ درگذشت؛ یعنی سالی که کتاب دانش خود را به سلطان تقدیم کرد. او اساسا به خاطر این کتاب در یاد‌ها مانده، اما اختراعات تحقق‌یافته توسط او تا سال‌های زیادی نقش اساسی در زندگی اجتماعی آن دوران ایفا کرده است. ازجمله آن‌ها سیستم آب‌رسانی با استفاده از چرخ‌دنده‌ها و انرژی هیدرولیک بود که در مساجد و بیمارستان‌های دیاربکر و دمشق مورد استفاده قرار گرفته بود.

حتی در بعضی موارد سیستم‌هایی که بر پایه طرح‌های او ساخته شده بودند تا زمان‌های اخیر نیز مورد استفاده قرار داشته‌اند. بیشتر ابتکارات او قرن‌ها از دستاورد‌های علم اروپا جلوتر بود. کار او درمورد شیر‌های مخروطی که یک مؤلفه اصلی در مهندسی هیدرولیک است بیش از دو قرن بعد برای اولین‌بار در اروپا توسط «لئوناردو داوینچی» ذکر شد که گفته می‌شود مجذوب تجهیزات اتوماتیک «جزری» نیز بوده است.

امروزه نام «جزری» باعث نوعی هیبت آمیخته با احترام در بین مورخان علوم می‌شود. مهندس و مورخ فناوری «دونالد آر. هیل» که نگارش ترجمه برجسته کتاب دانش را در سال ۱۹۷۴ انجام داد، گفته اهمیت کار «جزری» به قدری است که «نیاز به تأکید بیش از حد ندارد».

از او به‌عنوان پدر علم رباتیک و نیز به‌عنوان «لئوناردو داوینچی» شرق یاد شده که از بسیاری جهات نادرست است، چون شاید دقیق‌تر این باشد که «لئوناردو داوینچی» را «جزری غرب» توصیف کنیم.

یک جوالدوز به خودمان
اگر در ویکی‌پدیای فارسی سری به بخش «اختراع‌های دوران طلایی اسلام» بزنید، می‌توانید مطلب زیر را ببینید: «دانش مکانیک نزد مسلمانان «علم‌الحیل» خوانده می‌شد. مهندسی اسلامی را می‌توان دنباله سنت خاورمیانه و مدیترانه و ترجمه آثاری چون: پنوماتیک (فیلون بوزنطی)، مکانیک (هرون اسکندرانی)، رساله ساعت‌های آبی (ارشمیدوس) دانست.

نخستین مهندسان دنیای اسلام فرزندان موسی بن شاکر خراسانی (احمد و محمد و حسن) معروف به بنوموسی بودند. کتاب‌الحیل نوشته بنو موسی نخستین اثر در علم مکانیک است که شرح صد دستگاه و از جمله استفاده از میل‌لنگ برای نخستین‌بار در دستگاه‌ها بود. (۵۰۰ سال قبل از اروپاییان) از مشهورترین مهندسان مکانیک مسلمان جزری دیاربکری (قرن ۶ و ۷ ق) بود که مقام رئیس‌الاعمال (رئیس‌مهندسین) را داشت.

کتاب وی با عنوان المعرفه الحیل الهندسیه الجامع بین العلم و العمل با کوچک‌ترین جزئیات و با رسم فنی دستگاه‌هایی، چون ساعت‌های آبی و شمعی، وسایل سرگرمی، وسایل شستن و وضوگرفتن، فواره‌ها، ماشین‌های کشیدن آب و… دارای اهمیت است».

البته در مرجع دیگری ذکر شده است که «جزری» را می‌توان از شاگردان معنوی بنو موسی شمرد. ولی تعداد نسبتا فراوان نسخه‌های به جامانده از کتاب «جزری» و تاریخ استنساخ آن‌ها که پس از وی از سده هفتم تا اواخر سده سیزدهم صورت گرفته است، از اهمیت این اثر حکایت دارد. گویا تاکنون ۱۹ نسخه از کتاب «جزری» در جهان شناخته شده است.

دو نسخه از سه نسخه موجود در مدرسه عالی شهید مطهری و یک نسخه از دو نسخه موجود در کتابخانه ملی پاریس ترجمه فارسی این کتاب است. در سایت olama-orafa.ir به نقل از دانشنامه جهان اسلام مطلب مفصلی درخصوص زندگی‌نامه این استاد مهندسی مکانیک آورده شده است.

در نشریه وقف میراث جاویدان شماره پاییز سال ۱۳۷۵ نیز مقاله جامع‌تر و کامل‌تری درخصوص این دانشمند مسلمان به قلم آقای «محمدجواد ناطق» آورده شده است که مطالعه آن‌ها برای همه و به‌خصوص مهندسان کشورمان توصیه می‌شود.

درخصوص نوشته‌های این دانشمند برجسته مسلمان دو کتاب فارسی مربوط به سال‌های اخیر در دسترس است که یکی از آن‌ها سنت مصورسازی سازه‌های مهندسی در هنر اسلامی نام دارد که توسط خانم‌ها «اسدی»، «کامیار» و آقای «ظفرمند» در نشر چهار درخت در سال ۱۳۹۷ به زیور طبع آراسته شده است و دیگری مبانی نظری و عملی مهندسی مکانیک در تمدن اسلامی (الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعه الحیل) در سال ۱۳۸۱ توسط مرکز نشر دانشگاهی منتشر شده است و مترجمان علاوه بر ترجمه روانی که از این اثر تهیه کرده‌اند، برخی از دستگاه‌های جزری را نیز بازسازی و مشاهده کرده‌اند که هنوز هم کار می‌کنند.

آنان دو نمونه از دستگاه‌ها، یکی مجموعه توربین و پمپ آب‌رسانی از نهر جاری و دیگر قفل رمزی را طی طرح اعطای کمک‌های فنی و تکنولوژی به صنایع و نمونه‌سازی ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی و با کمک وزارت صنایع و مدیریت صنایع و معادن سازمان برنامه و بودجه، ساختند که آزمایش و تأیید شد.

البته در سال ۱۳۹۲ به همت «یوسف بیک باباپور» و نشر مجمع ذخایر اسلامی نسخه عربی این کتاب نیز منتشر شده است. قابل ذکر است که در سال ۱۳۹۳ نشر اردهال نیز اقدام به چاپ کتاب این دانشمند کرده است. ضمنا در این بین می‌توان مطالعه کتاب ۵۰۰۰ سال مهندسی ایرانی به قلم «فرزین رضائیان» و پیشگفتاری از پروفسور «فضل‌الله رضا» را به اهل فن توصیه کرد.

کتاب تاریخ مهندسی در ایران به قلم «مهدی فرشاد» نیز از کتب قابل مراجعه است. در همین راستا به نظر می‌رسد که باید در مقاطع مختلف دانشگاهی بعضی از این دستگاه‌ها و فناوری‌ها ساخته شود و درس یا دروسی نیز تحت عنوان تاریخ مهندسی تدریس شود تا فارغ‌التحصیلان علاوه بر پایه تئوریک موضوعات، بر نحوه ساخت و کاربرد‌های آن نیز احاطه یابند، چون به نظر می‌رسد دانشجویان و فارغ‌التحصیلان ما بیشتر دانشمندان و فناوران غربی مثل «بیل گیتس» و «استیو جابز» را می‌شناسند و اعتقادی به افراد خودی ندارند که شاید این یکی از نقاط ضعف کل سیستم آموزشی و به‌خصوص سیستم آکادمیک ما باشد.

شاید اینجا محل مناسبی برای پیشنهاد انجام پژوهش‌های بیشتر و وسیع‌تر درخصوص فعالیت‌های علمی سه پسر «موسی بن شاکر» خراسانی معروف به «بنو موسی» باشد تا جامعه علمی کشور آشنایی بیشتری با این‌گونه فعالیت‌ها در قرون گذشته داشته باشد، چون به نظر می‌رسد بعضی بزرگان علمی قدیمی مورد غفلت و بی‌مهری قرار گرفته‌اند و فقط تلاش‌های بعضی از دانشمندان قدیمی پررنگ شده است.

پیشنهاد ساخت دوباره تجهیزات قدیمی برای موزه‌ها در سایت www.۱۰۰۱inventions.com اشاره شده است که در سال ۲۰۱۸ یک لگو بر پایه ساعت فیلی «جزری» در کوالالامپور مالزی ساخته شده که همان عملکرد را بازآفرینی کرده است. در حقیقت این پایگاه متعلق به موزه‌ای است که در حال جمع‌آوری و بازسازی ۱۰۰۱ اختراع مهم دانشمندان مسلمان است.

در این پایگاه، تصویر مینیاتوری هر دانشمند، همراه با توضیح مختصری از زندگی‌نامه‌اش به زبان انگلیسی، به‌صورتی گرافیکی و جذاب، ارائه شده است. آشکار است که وجود کتاب‌هایی به زبان اصلی به‌همراه ترجمه آن‌ها با توضیحات مفصل و جامع، ساخت دستگاه‌های قدیمی را سهل‌تر خواهد ساخت.

ضمنا به نظر می‌رسد بازسازی این دستگاه‌ها در موزه‌های علوم و فناوری در کنار جذابیتی که برای بازدیدکنندگان خواهد داشت، تاریخ علم و فناوری را به صورت زنده نیز برای آنان روایت خواهد کرد. چنین کاری در چند موزه علمی جهان در حال انجام است که می‌تواند الگوی خوبی برای کار مشابه در ایران باشد.

حال باید دید که آیا امکان همکاری کشورمان با این‌گونه برنامه‌ها وجود دارد یا خیر و دیگر اینکه در کشور چه تلاش‌هایی در این‌گونه امور صورت پذیرفته و نتیجه آن‌ها چه بوده است. بر این اساس می‌توان برنامه‌های جدیدی برای آشنایی فرهیختگان کشور و به ویژه فرهیختگان جوان تدوین و اجرا کرد.