تبعات رفرم مذهبی آخناتون به صورت مبارزات اجتماعی و سیاسی

تصویر آخناتون : Akhenaten

گسترش روزافزون تحولات اقتصادی در جامعۀ مصر موجب برهم خوردن تعادل اجتماعی و سیاسی در جامعه و در نتیجه به هم ریختن نظام دولت به وجود آمده توسط توتمس سوم شد. این بحران به آسانی قابل برطرف کردن نبود و محدود به رکن یا ارکان خاصی هم نمی شد. نقطۀ ثقل این بحران سیاسی در دولت نظامی فرعون پدیدار شد. سرزمین هایی که طی جنگ های طولانی در آسیا به تصرف فرعون درآمده بود، به صورت کانون های بحران برون مرزی درآمدند و حاکمان بومی آن مناطق علی رغم اینکه مورد تأیید فرعون بودند، مردمان زیرفرمان خود را به استقلال طلبی تحریک و تهییج می کردند. قبایل سامی نیز در نقاط مختلف از جمله عربستان سر به شورش برداشته بودند. براساس گزارشی که به فرعون داده شده بود، یکی از این قبایل شورشی قبیله «خبیرو»[۱] نام داشته است. منطقۀ شمال بین النهرین دچار ناامنی شده و هیتی ها[۲] به سوی سوریه پیشروی کرده بودند. والیان فرعون به سبب نداشتن نیروی مجهز و کافی قادر به مقابله با حاکمان محلی نبودند و حتی نتوانستند شورش قبیلۀ خبیرو را سرکوب کنند. فراعنه نیز توانایی آن را نداشتند که اقدامات مؤثری را صورت دهند. ارتش مصر به گونۀ محسوسی رو به تحلیل و ضعف می گذاشت و مقابله با این اوضاع نابسامان نیاز به سپاهی عظیم و نیرومند داشت که میسرنمی گردید. دامنۀ طغیان ملل مغلوب روزبه روز در حال گسترش بود. شرایط در داخل کشور نیز برنگرانی فرعون افزوده بود و او جرأت نمی کرد نیروهای ویژۀ حفظ امنیت در داخل و مرزها را برای آرام کردن سوریه و مناطق شورشی به آن مناطق گسیل دارد.

در اواخر دورۀ حکومت آمنوفیس سوم[۳] اقشار مختلف جامعۀ قبطی عدم رضایت شدید خود را به ویژه نیست به کاهنان معبد آمون علناً ابراز می داشتند. گفتنی است که روحانیان آمون براثر جنگ های پیروزمندانۀ فرانه و تحو لات چشم گیراقتصادی ناشی از غنائم جنگی و بردگان و اسیران انبوه و باج و خراج فراوانی که آن ها نیز در آن سهیم شده بودند، از هر جهت مقتدرتر از گذشته بودند. آمنوفیس چهارم[۴] که از سال ۱۴۲۴ تا ۱۳۸۸ پیش از میلاد مسیح فرعون مصر بود با مخالفان کاهنان معبد آمون همدست شد، تا بلکه بتواند به کمک آنان قدرت پادشاهی را از حیطۀ نفوذ روحانیون آمون و اشراف سنتی مصر نجات دهد، زیرا اشراف قدیمی و سنتی مصر پرستش رب النوع آمون را تکیه گاه عمده و محکم عقیدتی تبلیغاتی خود قرار داده و می کوشیدند تا نوم ها را به استقلال برسانند تا از این راه بتوانند قدرت فرعون را مهار کرده و اهرمیدر برابر او قرار دهند. فرعون درصدد آن بود که قدرت مذهبی خود را تقویت کند و در برابر از فشارهای روحانیان آمون و اشراف سنتی که علناً در برابر او جبهه گیری کرده بودند بکاهد. تودۀ آزادان که پیام نظام مصر را در انحصار خود داشتند، این قدرت را نگهبانی و از آن حمایت می کردند. این گروه از نظامیان پیوسته امیدواربودند تا سرنوشت خود را از پیش بهتر نمایند و تلاش می کردند که هر چه زود تر خلع ید از اشراف و روحانیان آمون را متحقق کنند و اوضاع کشور را به سوی آرامی سوق دهند. شرایط به گونه ای بود که آمنوفیس چهارم فرعون وقت باید به اقدامات همه جانبه جهت رسیدن به هدف خود متوسل می شد. این اقدامات همه جانبه چیزی جز«رفرم مذهبی»[۵] نبود. آمنوفیس چهارم که سخت به آیندۀ خود بیمناک شده بود، به طور ناگهانی شهامت آن را یافت که با آمون که در واقع همان رع[۶] خدای خورشید (آفتاب) مصریان بود و در جامعۀ مصر از محبوبیت سنتی و دیرینه ای برخوردار بود، به مخالفت برخیزد. او خود را روحانی بزرگ و رب النوع رع خواند و در این راستا به ساختن معبدی بزرگ و مجلل در تب پرداخت، ولی نیایش این خدایگونه که به ناحیۀ کم حاصل هلیوپولیس مربوط بود، موفقیتی را نصیب فرعون نکرد. این امر موجب شد که فرعون آمنوفیس چهارم مناسبات خود را با جامعۀ روحانیت و پرستش خدایان قدیمی به کلی قطع کند. به دنبال آن فرعون بر آن شد که کرۀ فروزان خورشید«آتون»[۷] را به عنوان تنها خدای مصریان برگزیند، تنها به این دلیل که خورشید عالم گیر است و بر سرتاسر جهان پرتو افشانی می کند و گرمی می بخشد.

 رفرم مذهبی آخناتون تنها یک رفرم دینی نبود بلکه یک رفرم سیاسی نیز بود که شخص فرعون در رأس آن هرم قرار داشت. پادشاه به نام آخناتون خوانده شد و به معنای کسی که وجودش ضروری و برای مردم سودرسان و مورد توجه آتون یعنی خدای خورشید و پیوسته در پناه اوست. این آتون است که فرعون را از هر گونه گزندی مصون می دارد. این تبلیغات در آغاز تأثیرات قابل توجهی بر مردم مصر گذاشت و تا حدودی توطئه هارا مهار، رقابت ها بر سر کسب قدرت را کند و خیال فرعون و خانواده و اطرافیان او را راحت کرد. پادشاه (فرعون) که خود را در چنین موقعیتی می دید و اینچنین اختیارات و منزلت را از جانب آتون به خود تفویض شده می دید، دستور داد تا معابد قدیمی را تعطیل و از فعالیت روحانیانشان جلوگیری کنند و در عین حال هرگونه تبلیغات دربارۀ این معابد و خدایان آنها را ممنوع اعلام کرد. در مقابل دستور داد تا در سراسر مصر معابد آتون را با شکوه و جلال و عظمتی که تاکنون در ساختن اماکن دینی سابقه نداشته است، بسازند.

آمنوفیس چهارم عامل و مجری این رفرم شگفت انگیز و تکان دهنده، تب را ترک گفت و در سیصد  کیلومتری شمال پایتخت سابق فراعنه، نزدیک شهر کنونی «تل امرنه»[۸] پایتخت تازه ای برای خود تدارک دید و آن را «آختاتون»[۹] به معنای «افق آتون»[۱۰] نام گذاشت. بزرگترین معبد آتون در مصرنیز در همین شهر (پایتخت) ساخته شد و فرعون شخصاً خود را «روحانی اعظم»[۱۱] آن خواند.

این رویداد ناگوارترین حادثۀ مذهبی- سیاسی بود که از آغاز تاریخ مصر تا عصر زمام داری سلسلۀ جدید روی داده بود. چنین تغییر ناگهانی در سیاست دینی فرعون، روحانیان و اشراف سنت گرای مصر را سخت نگران و مقاومت شدید روحانیان و اشرافیت کهن مصر را برانگیخت. اشرافیت کهن و سنت گرا جای خود را به اشرافیت جدید داد که در این مبارزه خود را برنده می دانست. اشرافیت جدید با سپاهیان مزدور در پناه همین رفرم مذهبی حق بهره برداری دائم از بخش قابل توجهی از زمین ها به دست آورد.

این حق بهره برداری از اراضی برای اشرافیت جدید، در برخی منابع نامحدود به شمار آمده است. به پاس این پیروزی و رسیدن به چنین ثروت هنگفتی، این اشرافیت خود را حامی فرعون اعلام کرد و با او همدست شد.

ضمناً گفتنی است که فرعون شمار چشم گیری از پشتیبانان پیش از اجرای رفرم مذهبی را که عبارت بوده اند از اشراف، نجبا، اغنیا و کاهنان معابد از دست داده بود. کشاورزان و اقشار تولید کننده که به آنان نوید داده شده بود و خود نیز امیدوار بودند که زندگی شان در آینده بهتر و شرایط اجتماعی  بهبود و به سود آنان متحول خواهد شد، به زودی به این نتیجه رسیدند که نه تنها شرایط بهتر نشده، بلکه آنان به وضع بدتری گرفتار شده اند، از این رو از اصلاح گران روی برتافتند. هزینه های سنگین جهت ساختن و آراستن معابد آتون و تأمین تجملات دربار فرعون، خزانۀ کشور را تهی کرده و درآمدهایی نیز که به شکل غنائم جنگی و مالیات دریافت می شد، به سبب قطع جنگ و در نتیجه عدم فتوحات جدید و کسب غنائم به کلی به کمترین حد و اندازه خود رسید. این امر موجب شد که کشاورزان و اقشار مولد جامعۀ مصر بیشتر زیر فشار قرار گیرند. بهره کشی از این اقشار و بردگان به گونه ای بی سابقه و باورنکردنی روز به روز شدت بیشتری می یافت. نارضایی مردم و خشم و غضب کاهنان درهم آمیخت و شرایط جدیدی را حکمفرما کرد. کاهنان خدای آمون از همۀ روحانیان مصری ناراضی تر و خشمگین تر بودند. پیشوایان دینی این رویداد را فاجعه ای بزرگ برای مصر و مصریان قلمداد کردند که فرعون وقت عامل اصلی آن شناخته شده است همین کاهنان اخباری دربارۀ خشم خدایان و بلایای فراگیر و همه جانبه که همۀ مردم مصر را در برخواهد گرفت، به عنوان «پیشگویی»[۱۲] که از سوی خدایان به آنان الهام شده است منتشر کردند.انتشار این گونه اخبار برنگرانی مردم مصر می افزود و آنها را خشمگبن تر می کرد. اشراف کهن و سنت گرا آغاز گر توطئه های گسترده ای علیه آخناتون(فرعون مورد توجه آتون)، شدند. آنان توانستند در کوتاه ترین زمان ممکن مردم را علیه رفرم آخناتون . شخص آخناتون برانگیزانده و آنان را به شورش تشویق نمایند. فرعون که چنین وضعی را در جامعه مشاهده کرد و به طور مستمر اخبار نگران کننده را دربارۀ شورشیان دریافت می کرد، به اتخاذ تصمیم فوری و حاد پرداخت.

فرعون برارادۀ خود استوار ماند و با نیروی نظامی به سرکوبی شورشیان پرداخت و آنان را به کلی قلع و قمع کرد و اندکی بعد درگذشت. وی برای جانشین خود کشوری بسیار نابسامان و اوضاع درهم ریخته ای ر ابه جای گذاشت. در درون مصر عصیان ها از نو بروز کرد و مرگ آمنوفیس چهارم موجب از سر گرفته شدن شورش ها شد. قبایل سامی برخاسته از عربستان فرصت از غنیمت دانسته ودر سرزمین های آسیایی رخنه کردند. قبایل «خبیرو»[۱۳]  برجسته ترین آنها بودند که طمع در متصرفات آسیایی فراعنه کرده بودند. هیتی ها نیز شرایط را مناسب یافتند تا سرزمین های شمال سوریه را به تصرف خود درآورند. حاکمان محلی که به آنان «شاهان منطقه ای» می گفتند و زمانی نسبت به فراعنۀ فاتح اعلام وفاداری کرده بودند از مصر روی برتافتند.

سه یا چهار سال پس از مرگ آخناتون (آمنوفیس چهارم)، دومین جانشین وی به نام «توتن خاتون»[۱۴] (توتانخ آتون)ناگزیر شد که با روحانیان آمون سازش و آشتی کند. وی به تب بازگشت و نام خود را به «توتانخ آمون»[۱۵] تغییر داد. اغتشاشات مصریان به گونه ای گسترش یافته بود که مهار شدنی نبود و حتی پس از مرگ این فرعون به شدت ادامه یافت. عصیان ها سرانجام به وسیلۀ یک سردار (افسر) قبطی به نام «هورم هب»[۱۶] که از خانوادۀ اشراف کهن سنت گرا بود، سرکوب شد. از آن جائی که جانشین مناسبی که مورد تأیید روحانیان آمون باشد، در صحنه نبود، این سردار به کمک همین روحانیان به تخت سلطنت نشست و خاندان نوزدهم را بنیان نهاد.

هورم هب به منظور نجات امپراطوری به اقدامات جدی و قاطعانه دست زد و در زمینۀ دیانت مصریان جنبشی رستاخیزگونه را سازمان داد. دررأس اهداف وی تکفیر آخناتون و زدوده شدن نام او و آتون در سرتاسر مصر بود. شهر آخناتون خالی از سکنه شد و به صورت شهری متروکه درآمد و به کلی به فراموشی سپرده شد. معابد آتون دستخوش غارت، ویرانی و انهدام قرار گرفتند. از این زمان به بعد معابد آمون رونق پیشین خود را بازیافتند و تیول های خود را دوباره دریافت کردند و به این ترتیب پرستش خدایان پیشین و برگزاری مراسم آئینی آنان از سر گرفته شد. به این ترتیب رفرم آخناتون به صورت شکست خورده به پایان خود رسید. برخی از تحلیل گران از این جهت این رفرم را محکوم به شکست دانسته اند، زیرا درست سازمان دهی نشده و آمنوفیس چهارم زمینۀ لازم را برای به اجرا درآوردن رفرم فراهم نکرده بود. مورخان و نویسندگان مصری، این رفرم را سطحی و خالی از هر گونه اندیشۀ مردمی به شمار آورده اند. این مورخان براین باورند که فرعون رفرمیست حتی با اطرافیان و مشاوران خود نیز در این باره به رایزنی ننشسته بوده است، زیرا سندی در این باره در دست نیست. از این رفرم هیچ کس سودی نبرد، حتی درباریان و یاران نزدیک فرعون. شواهد نشان می دهد که بجز محافل بسیار محدود روحانیان آتون و اشراف جدید، کسی از این رفرم ناموفق بهره ای نبرده است.

فرجام این روحانیان فریب خورده و اشراف جدید کتاب هایی را به خود اختصاص داده است که براساس آن «تراژدی آتون»[۱۷] به وسیلۀ ادیبان مصری در ادوار بعدی به رشتۀ تحریر درآمده است. برخی از مورخان صاحبنظر براین عقیده اند که هچپسوت ملکۀ مصر پیشتر چنین برنامه ای داشته است و از کثرت خدایان در مصر رنج می برده است و در اندیشۀ آن بوده است که این خدایان عدیده را از گردونه دیانت مصریان زدوده و خدای واحدی را جای گزین نماید. مصرشناسان با مطالعۀ عملکرد دینی و سیاست های اجتماعی و موضع این فرعون بانو در برابر روحانیان معابد مصری، این ادعا را دورازواقعیت نمی دانند و براین باوراند که خشت نخستین بنای این رفرم را هچپسوت ملکۀ مصر نهاده است.

منابع نگاره :

1. عنوان کتاب : تاریخ مصر باستان
2. نویسنده : اردشیر خدادادیان
3. مشخصات نشر :تهران، سخن، ۱۳۸۸
4. مشخصات نشر الکترونیکی : مصر باستان، تاریخ ما 1389