«قوم تپه»ای دیگر، شاید ۳هزار سال بعد/مرگ تدریجی دوست خاکی تبریز
سایت «تاریخ ما»، گروه استان‌ها – بهنام عبداللهی: آب را از دریاچه گرفتند، خشک شد، مثل ارومیه که کویر صدایش می کنیم. حالا خاک را از کویر می گیرند. از این پس کویر «قوم تپه» را با چه اسمی یاد خواهیم کرد؟
به تازگی خبری درباره برداشت بی‌رویه خاک از منطقه کویری قوم‌تپه صوفیان آذربایجان شرقی مطرح شد. «قوم‌تپه» ای که به گفته زمین شناسان همتا ندارد: «شما کجای دنیا می‌توانید وسط کویر بایستید و برف را در بلندای کوه‌های اطراف ببینید؟» جواب این سوال «قوم‌تپه» است. شاید هم بود.
کارش تمام است!
منطقه آذربایجان یک منطقه کوهستانی با دمای معمولا سرد است. اما نزدیکی های تبریز (دقیقا در موقعیت جغرافیایی ۵۰ درجه و ۴۸ دقیقه شرقی و ۳۵ درجه و ۴۸ دقیقه شمالی در استان آذربایجان شرقی و شمال شهرستان تبریز) کویری وجود دارد که آن را قوم تپه می نامند. کویر به معنای گرم کلمه. آنقدر کویر که تا چندسال پیش شترها آنجا برو و بیا داشتند. اما سال هاست که از خاک قوم تپه برداشت می شود. آن ها که دیده اند می گویند دیگر «چیز زیادی نمانده است» و «کارش تمام است».
عده‌ای، از برداشت خاک آن منطقه به این دلیل انتقاد می‌کنند که ممکن است تاریخی باشد. اما «قوم‌تپه، یک منطقه تاریخی نیست.» این نتیجه تحقیقات تاریخی و بررسی‌های دکتر نیک‌نفس، استاد دانشگاه پیام‌نور تبریز است. او به خبرنگار «تاریخ ما» می‌گوید که «قوم‌تپه صرفا یک منطقه بکر طبیعی است و هیچ‌گونه سندی مبنی بر تاریخی بودن آن وجود ندارد.»
ظرفیت بادآورده را انسان می برد
دکتر نیک‌نفس می‌گوید با این‌حال «برداشت حتی یک بیل از خاک قوم‌تپه، می‌تواند یک خیانت تاریخی باشد.» او توضیح می‌دهد: «در کشور ما ۲ منطقه کویری معروف وجود دارد اما قوم‌تپه نیز که ناشناخته مانده است، دقیقا شرایط همان کویرها را دارد.»
در این‌باره هادی محمدی، زمین‌شناس، بیشتر به خبرنگار «تاریخ ما» توضیح می‌دهد: «از لحاظ زمین شناسی، قوم تپه بر اثر وزش بادهای جنوب شرقی به شمال غربی در طی ۲ الی ۳هزار سال تشکیل شده است.»
روزی روزگاری، قوم تپه حاشیه دریاچه ارومیه بود
او مدعی می‌شود که «زمانی قوم‌تپه حاشیه دریاچه ارومیه بود، یعنی ۲-۳هزار سال پیش.»
این زمین‌شناس که در حوزه قوم‌تپه تحقیقات فراوانی انجام داده، می‌گوید یک‌بار سال ۸۶ از آن منطقه بازدید داشته و یک‌بار سال ۹۵؛ سال ۸۶ حدود ۷تپه در قوم‌تپه وجود داشت درحالی که در سال ۹۵ تعداد این تپه‌ها به یک رسیده بود.
«اقلیم‌شناسان معتقدند برداشت خاک از قوم‌تپه مشکلی ندارد، چون می‌تواند جایگزین شود؛ زمین‌شناسان مخالفند، به عقیده زمین‌شناسان حتی اگر قابل جبران باشد ۲الی ۳هزار سال طول می‌کشد.»
محمدی می‌گوید: «اقلیم‌شناسان معتقدند برداشت خاک از قوم‌تپه مشکلی ندارد، چون می‌تواند جایگزین شود؛ زمین‌شناسان مخالفند، به عقیده زمین‌شناسان حتی اگر قابل جبران باشد ۲الی ۳هزار سال طول می‌کشد.»
او می‌گوید علاوه بر اینکه عده‌ای مجوز برداشت خاک از قوم‌تپه را دارند، عده‌ای نیز بدون مجوز شبانه به جان این کویر می‌افتند و خاک‌اش را می‌برند. به گفته این زمین‌شناس، خاک قوم‌تپه به عنوان ماسه‌بادی و در کوره‌پزخانه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
دکتر عاطفه مجتهدی، فعال محیط زیستی به این موضوع اعتراض می‌کند: «متاسفانه در حوزه زمین‌شناسی و مخصوصا خاک، تحقیقات تخصصی انجام نشده و به همین دلیل موضوع قوم‌تپه زیاد جدی گرفته نشده است.»
او به خبرنگار «تاریخ ما» می‌گوید که موضوع برداشت خاک از قوم‌تپه چیز جدیدی نیست و مربوط می‌شود به چندین سال پیش.
اما مسئله مهم این است که چه کسانی از خاک قوم تپه برداشت می کنند و به این خیانت تاریخی دست می زنند. نظرات مختلفی در این باره مطرح است. عده ای می گویند بخش هایی از قوم تپه موقوفی و متعلق به اوقاف است. این را دکتر نیک نفس، استاد تاریخ نیز تایید می کند: «بخش هایی از قوم تپه موقوفه قائم مقام فراهانی است.»
عده ای می گویند سازمان صنایع و معادن مجوز برداشت از خاک قوم تپه را به کارخانه ها و معادن اطراف صادر کرده است. عده ای دیگر نیز معتقدند سازمان میراث فرهنگی به عنوان متولی منابع طبیعی، به درستی وظیفه اش را انجام نداده است.
مقصر چه کسی است، چه می توان کرد؟
محمد رحمت پور، کارشناس سازمان میراث فرهنگی و مسئول ثبت آثار تاریخی آذربایجان شرقی در گفتگو با خبرنگار «تاریخ ما» تایید می کند که «قوم تپه یک اثر طبیعی است و سازمان میراث فرهنگی در قبال آن وظایفی دارد.»
«با این حال اکنون سازمان میراث فرهنگی نمی تواند در موضوع برداشت خاک از قوم تپه ورود کند.» رحمت پور این موضوع را مطرح می کند و می گوید: «مجوز برداشت خاک از قوم تپه پیش از سال ۸۴صادر شده است، اما سازمان میراث فرهنگی پس از سال ۸۴ موظف شد تا از آثار تاریخی حفاظت کند.»
خیانت قانونی
کارشناس سازمان میراث فرهنگی بیش تر توضیح می دهد: «کسی که از خاک قوم تپه برداشت می کند، مانند این است که از زمین خود برداشت می کند، کاملا قانونی است.»
به گفته رحمت پور، سازمان صنایع و معادن در گذشته قبل از صدور مجوز برای برداشت خاک از یک منطقه، از میراث فرهنگی استعلام می گرفت اما حالا صرفا تعهد می گیرد که اگر زمانی ثابت شد آن منطقه اثر طبیعی است، مجوز باطل شود.
او می گوید در طی این سال ها سازمان میراث فرهنگی با سازمان صنایع و معادن مکاتباتی انجام داده است که تکلیف روشن شود اما نه جوابی آمده نه چیزی روشن شده. رحمت پور می گوید طبق آخرین اطلاعاتش، یک تعاونی روستایی از منطقه قوم تپه خاک برداشت می کند.
مرگ
حجت الاسلام جعفری، رئیس اداره اوقاف آو امور خیریه شهرستان تبریز در صفحه شخصی خود در واکنش به این موضوع نوشته است: «نمی دانم چرا همه اش عادت به تکرار داریم و گویا خوشمان می آید.»
او همچنین نوشته که ۲سال پیش موضوع برداشت خاک از قوم تپه – آنچه او «مرگ کویر» خوانده – در رسانه ها مطرح شده اما دیگر «مرثیه سرایی» فایده ای ندارد.
امسال تبریز به عنوان پایتخت گردشگری جهان اسلام انتخاب شده است. البته بعد دی ماه باید بگوییم «شده بود.» بعد از ۵۷سال دیگر، یکی دیگر از شهرهای ایران می توانند این عنوان را کسب کنند. قوم تپه نیز در نزدیکی های تبریز به دلیل موقعیت خاصش، می تواند یک مقصد گردشگری کم نظیر برای مسافران داخلی و خارجی باشد. البته اگر تا پایان سال ۲۰۱۸میلادی بتوانیم قوم تپه را تنها «کویر» آذربایجان بخوانیم.