مرثیه‌ای برای میراث ازدست‌رفته قم/ کم‌همتی مسئولان، بی‌توجهی مردم
به گزارش خبرنگار تاریخ ما، بررسی بناهای تاریخی از بین رفته در شهر قم در صد ساله اخیر موضوع جلسه شامگاه سه‌شنبه بنیاد قم پژوهی بود.
احمد خامه یار، مهمان این جلسه که پژوهشگر حوزه مطالعات اسلامی است و در کشورهای مختلف نظیر سوریه و عراق، بناها و زیارتگاه‌ها را مورد مطالعه قرار داده، با اشاره به اهمیت شناخت بناهای ارزشمند از بین رفته در ۱۰۰ سال اخیر، اظهار داشت: شناخت این بناها می‌تواند به ما کمک کند تا در آینده دیگر اشتباهات گذشته را تکرار نکنیم.
به گفته وی، یکی از ارزشمندترین بناهایی که از دوره پیش از اسلام در قم داشتیم «قلعه دختر» بود که اوایل جنگ تحمیلی به خاطر ایجاد یک پایگاه هوایی کاملاً تخریب می‌شود.
قلعه دختر یک چهار تاقی آتشکده از دوره ساسانی بوده که آندره گدار، معمار و باستان‌شناس فرانسوی در کتاب چهار جلدی خود آن را معرفی و توصیف کرده است.
این محقق و پژوهشگر قمی می‌گوید در گذشته یک بنای آرامگاهی شاخص و بزرگ در محدوده گلزار شهدای قم و در نزدیکی مزار علی بن جعفر قرار داشته و مزار یکی از امام زادگان بوده است.
به گفته وی، عبدالله قاجار، عکاسی که در صد سال پیش چندین عکس با ارزش از قم انداخته، عکسی که از مقابر گنبد سبز دارد این بنا هم در آن مشهود است. این بنا تا اواخر دوره پهلوی هم پابرجا بوده و معلوم نیست به چه دلیل بنای به این شاخصی از بین رفته است.
تخریب امام‌زاده سید سربخش
خامه‌یار افزود: بنای دیگری که در صد سال اخیر از بین رفته امام‌زاده سید سربخش در خیابان آذر نزدیک مزار شاه اسماعیل کنونی بوده که برخی به اشتباه به وی سید سربخش می‌گویند.
به گفته وی، مقبره اصلی امام‌زاده سید سربخش در جریان احداث خیابان آذر در اوایل دوره پهلوی به طور کامل تخریب شده است.
این پژوهشگر قمی افزود: مرحوم فیض در گنجینه آثار قم اشاره کرده که همزمان لوح مزار به عنوان پل روی جوی آب مورد استفاده قرار می‌گرفته.
تکیه متولی باشی در محدوده خیابان ارم رو به روی مقبره ابن بابویه از دیگر اماکن با ارزشی است که در صد سال اخیر از بین رفته و در کتاب تکایای قم به آن اشاره شده است.
همچنین به گفته وی، یک بنای با ارزش میراثی در کنار شاهزاده احمد یا خاکفرج قرار داشته که به دلیل طرح ساخت بیمارستان الهادی حدود ۱۵ سال قبل از بین می‌رود.
خامه‌یار اظهار کرد: «آندره گدار» در کتاب خودش عکسی از کوه خضر منتشر کرده که بنای کوچکی از دوره ایلخانی در آن تصویر وجود دارد که الآن هیچ اثری از آن باقی نمانده است.
تخریب مقابر پادشاهان و علمای صفوی
وی با اشاره به مقابر پادشاهان صفوی که در ضلع جنوبی حرم قرار داشت و امروز از بین رفته، گفت: مقبره شاه صفی اول یکی از این مقابر بود که تا اواخر قاجار کتیبه‌ای که از این بنا باقی مانده از بین می‌رود و بنا کلاً محو می‌شود.
این محقق آثار تاریخی افزود: در دوره پهلوی دوم در جریان ساخت مسجد بالاسر مقبره شاه سلیمان و شاه سلطان حسین هم یک گنبد و بنای ارزشمند هنری داشته که در جریان ساخت مسجد بالاسر تخریب می‌شود.
به گفته وی، مقبره میر شمس‌الدین رضوی از علمای دوره صفوی در ضلع شمالی مسجد محمدیه در طرح توسعه اخیر حرم مطهر به طور کامل از بین رفته است.
خامه‌یار با اشاره به اینکه مقبره شاه دوره صفوی در دوره پهلوی از بین رفته و مقبره عالم دوره صفوی در دوره جمهوری اسلامی، افزود: به نظر می‌رسد این تخریب‌ها چندان هم ایدئولوژیک نبوده و بیشتر به دلیل بی‌توجهی اتفاق افتاده است.
وی با اشاره به اینکه بیشتر آثار دوره صفوی در قم به طور کامل از بین رفته است، ابراز داشت: از جمله این آثار می‌تواند به آب انبارها اشاره کرد که آب انبار دارالشفا یکی از آن‌ها است.
به گفته این قم‌پژوه، یک سری از بناها در گذشته واجد ارزش هنری و تاریخی بوده‌اند اما بازسازی شده و با بناهایی جایگزین شده‌اند که ارزش چندانی ندارند؛ از جمله بقعه سلطان محمد شریف که بنای قبلی آن از بناهای ارزشمند سده نهم بوده و مرحوم مدرسی این بنا را معرفی و توصیف کرده. آن بنا کامل از بین رفته و بنای کنونی به هیچ وجه آن ارزش را ندارد.
نوستالژی بناهای هشت‌ضلعی و گنبدهای رک
وی ادامه داد: اکثر امام زادگان قم در گذشته بناهای هشت ضلعی و با گنبدهای رک و چند ضلعی داشتند که حتی شماری از آن جزو نمونه‌های خیلی شاخص و ارزشمند هنر و معماری آرامگاهی کشورمان هستند.
خامه‌یار افزود: اوج شکوه و زیبایی این بناها بقعه علی بن جعفر و بعد مقابر گنبد سبز هستند و برخی بناهایی که از بین رفته‌اند.
وی تصریح کرد: وجود این مقابر گنجینه بسیار ارزشمندی است که هنوز خیلی از مردم قم حتی یکبار هم از این بناها بازدید نکرده‌اند.
ضعف متخصصان قمی
در ادامه این جلسه حاضران هم به بیان تجربیات خود در این زمینه پرداختند از جمله محمد امیدواریان کارشناس معماری که به ضعف معماران و مهندسان قمی اشاره کرد که اجازه نقش‌آفرینی به مشاوران غیربومی را در طرح‌های توسعه داده و مانع از تخریب‌ها نشده‌اند.
وی همچنین دخالت ندادن مردم در امور را دلیلی بر سرعت تخریب‌ها دانست و افزود: برخی شهرها و کشورها هویت ندارند و دنبال هویت‌سازی هستند اما شهر قم از بسیاری هویت نمی‌داند چطور باید از این نشانه‌ها استفاده کند.
ابوالحسن گرامی، یکی از قم‌پژوهان هم در این جلسه به از بین رفتن گذرهای تاریخی در شهر قم اشاره کرد. گذرهایی که تمام احتیاجات مردم در یک منطقه شهری را برطرف می‌کرده و اکنون به جز چند گذر محدود، نشانی از آن‌ها باقی نمانده است.
علی پاک سرشت، یکی از اساتید دانشگاه و از دیگر حاضران جلسه بود که به گلایه از بی‌توجهی مسئولان نسبت به میراث قم پرداخت.
وی گفت: بسیاری از آثار میراثی ما در حال از بین رفتن است و هیچ‌کس هم پاسخگو نیست و بیشتر از ابزار ارعاب استفاده می‌کنند.
وی معتقد است حفظ آثار تاریخی مسئول خوش ذوق و خوش فکر می‌خواهد و قمی‌ها از چنین مسئولانی محروم هستند.