چراغ گردشگری باآثار جهانی روشن است/میراث ۱۷۰۰ ساله فارس رابشناسیم
سایت «تاریخ ما» – گروه استان‌ها: در ایران ۲۲ اثر تاریخی ثبت جهانی شده که با ثبت محور ساسانی این تعداد به ۲۳ اثر رسید.استان فارس با دارا بودن پنج اثر ثبت جهانی در کشور بیشترین آثار ثبت جهانی را به خود اختصاص داده است. محور ساسانی که اخیراً ثبت جهانی شد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این آثار در پنج شهرستان فارس واقع شده است.
در پرونده ثبت جهانی محور ساسانی فارس، آثاری چون قلعه دختر، کاخ اردشیر، شهر گور و نقوش برجسته ساسانی در شهرستان فیروزآباد، کاخ ساسانی سروستان و همچنین شهر بیشاپور، تنگ چوگان و غار شاپور در شهرستان کازرون وجود دارد.
کاخ ساسانی سروستان
کاخ ساسانی سروستان از سنگ و گچ ساخته‌شده و گنبدها، ایوان‌ها، اتاق‌ها و دهلیزهای متعددی دارد. در خصوص تاریخ ساخت کاخ سروستان نظرات متفاوتی وجود دارد ولی احتمالاً این بنا از آثار بهرام پنجم ساسانی بوده که به‌وسیله «مهرنرسی» وزیر معروف او که صدارت یزدگرد اول و یزدگرد دوم را نیز عهده‌دار بوده ساخته شده است.
این بنا که از باشکوه‌ترین کاخ‌های ساسانی محسوب می‌شود، جنبه تقدس هم داشته و شامل یک ایوان ورودی و گنبدی در مرکز و حیاط است. در این کاخ نسبت به بناهای دیگر این دوره از فن معماری و پلان پیچیده و کامل‌تری استفاده شده است.
آخرین بررسی‌های باستان‌شناسی در مجموعه کاخ سروستان نشان داد، این مجموعه ساسانی در دوره اوج شکوه خود حدود ۳۰ هکتار وسعت داشته به‌طوری‌که مجموعه کاخ سروستان قدیمی‌ترین گنبد آجری کشور را در خود جای‌داده است.
در این کاخ پوششی به نام «در» وجود ندارد و بنا از سنگ با گنبدهای آجری ساخته‌شده است.این بنا در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ به شماره ۲۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
بیشاپور یکی از اولین شهرهای باستانی
شهر تاریخی بیشاپور با حدود ۲۰۰ هکتار وسعت و در فاصله ۲۳ کیلومتری شمال غربی شهر فعلی کازرون قرار دارد.
این شهر در زمان شاپور اول (۲۷۲-۲۴۱ میلادی) دومین و یکی از مقتدرترین پادشاهان ساسانی و توسط یک معمار سوری به نام «اپسای» طراحی و ساخته شد و بنا بر همین کتیبه، شاپور در سال ۲۴ سلطنتش از شهر بیشاپور بازدید کرده است.
صرف‌نظر از اینکه خاستگاه دولت ساسانی سرزمین فارس بوده، آب فراوان، هوای مساعد، زمین‌های حاصلخیز، چشمه‌ها و موانع طبیعی و قرار گرفتن در مسیر جاده شاهی، باعث شد شاپور پس از پیروزی بر والرین (امپراطور روم) این محل را برای بنای شهری که نام خود را بر آن نهاد انتخاب کند.
این شهر در کنار شهرهایی همچون استخر، داراب گرد، ارجان و اردشیر خوره از مهم‌ترین شهرهای استان فارس در عهد ساسانی بوده و تا زمان سلطنت بهرام دوم رونق خود را حفظ کرد اما پس‌ازآن به علت توجه پادشاهان ساسانی به غرب قلمرو خود (تیسفون) رونق آن کمتر شد.
بیشاپور یکی از اولین شهرهای باستانی است که تاریخ مکتوب شهرسازی دارد این شهر تاریخی در ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ با شماره ۲۴ ثبت ملی شده است.
نخستین شهر دایره‌ای ایران
شهر گور در شهرستان فیروزآباد نخستین شهر دایره‌ای ایران محسوب می‌شود و یکی از اولین شهرهای دایره‌ای در جهان نیز به شمار می‌رود که در زمان اردشیر بابکان مقر امپراطوری او نیز محسوب می‌شده است.
شهر گور یا شهر فیروزآباد در ۱۰۰ کیلومتری جنوب شیراز یکی از پرجاذبه‌ترین شهرهای گردشگری ایران است. فیروزآباد تا قبل از حمله اسکندر به ایران، شهر گور نامیده می‌شد.اسکندر مقدونی این شهر را کاملاً ویران و قرن‌ها بعد از اسکندر، اردشیر مؤسس سلسله ساسانی این شهر را احیا و آباد کرد، اما در حمله تازیان به ایران این شهر دوباره ویران شد.
فیروزآباد که در قدیم آن را گور می‌نامیدند به روزگار کیانیان شهر بزرگی بوده و حصاری عظیم داشته است.شهر ساسانی گور نخستین شهر دایره‌ای شکل ایران محسوب می‌شود که به دستور اردشیر بابکان ساخته شده است.
کاوش‌های باستان‌شناسی در این شهر ساسانی برای نخستین بار در سال جاری توسط دیتریش هوف، باستان‌شناسی آلمانی آغاز شده است.
این شهر چهار دروازه اصلی داشته است. این دروازه‌ها عبارت‌اند از «باب مهر» که از طرف شرق، «باب بهرام» که از طرف غرب، «باب هرمز» که دروازه شمالی محسوب می‌شده و در آخر نیز «باب اردشیر» که از طرف جنوب باز می‌شده است. این شهر با شماره۹ ثبت ۱۷ در ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ ثبت ملی شده است.
کاخ اردشیر فیروزآباد
این بنای باستانی توسط اردشیر بابکان بنیان‌گذار سلسله پادشاهی ساسانی احداث‌شده و از نخستین آثار معماری ساسانیان به شمار می‌رود که در کنار روستایی به نام آتشکده قرار گرفته است.
کاخ اردشیر را مهم‌ترین و عظیم‌ترین اثر تاریخی فیروزآباد می‌دانند که در ۲ کیلومتری شهر فیروزآباد فارس قرار دارد و با مصالح لاشه‌سنگ و ملات گچ ساخته‌شده، تزئینات به‌کاررفته در آن نیز شامل گچ‌بری‌های زیبا و رنگی داخلی است.
اردشیر بابکان این کاخ را نزدیک مدخل تنگاب در کنار چشمه‌ای بزرگ احداث کرد که نخستین بنای تاق دار ساسانی محسوب می‌شود.
این بنا با طول ۱۱۶ متر و عرض ۵۵ متر یکی از کاخ‌های ییلاقی اردشیر به شمار می‌رود که از سنگ‌پاره و ملات گچ ساخته‌شده و نمای آن از شمال به چشمه جوشان ورودی موسوم به برم پیر (قمپ و خنب) که آب زلالی از آن می‌جوشد و از جنوب به دیوار بلندی مشرف است که آتشکده اصلی در آن جهت و بیرون از کاخ ساخته شده است.
گچ‌بری و تزئینات تالارها بسیار زیبا و باشکوه شبیه «کاخ تچر»، تخت جمشید است. زیربنای کاخ با چشمه جوشان هشت هزار و ۵۰۰ مترمربع است.
قلعه دختر فیروزآباد
قلعه دختر در شش کیلومتری جاده فیروزآباد به شیراز در دامنه کوهی مشرف‌به جاده قرار دارد که پس از طی مسافتی حدود ۳۰۰ متر از ارتفاع کوه می‌توان به آن دسترسی یافت. قلعه مذکور از بناهای ماندگار دشت تاریخی فیروزآباد بوده که از دوران ساسانیان به یادگار مانده است. بزرگی بنای این قلعه مبهوت‌کننده است و دیوارهای بلند آن با همه شکستگی و ریخته شدن هنوز هم شکوهی خیره‌کننده دارند.
قلعه دختر فارس از لاشه‌سنگ و گچ دست‌کوب بناشده و بیش از ۲ هزار مترمربع زیربنا دارد. این قلعه تاریخی از سه ساختمان پلکانی تشکیل‌شده و ساختمان انتهایی آن دارای گنبدی بزرگ بوده که بر روی ساختمان چهارگوش بناشده است.
این بنا دارای گچ‌بری‌هایی به سبک هنر هخامنشیان در تخت جمشید است و دارای اتاق‌های تودرتو، اتاق نگهبانی، راهرو، مخزن آب، حیاط مرکزی و پلکان مارپیچی است که در دل کوه حفاری‌شده و حتی می‌توان حصارهای دفاعی این قلعه را نیز دید. قلعه دختر فیروزآباد در سال ۱۳۱۵ به شماره ۲۶۹ در فهرست ملی به ثبت رسیده بود.
غار شاپور
غار شاپور در فاصله ۲۰کیلومتری شرق کازرون و در استان فارس واقع شده است. این غار در فاصله‌ای نزدیک از شهر تاریخی بیشاپور و نقوش برجسته تنگ چوگان قرار گرفته است.
در دهانهٔ این غار مجسمهٔ شاپور قرارگرفته و به همین دلیل این غار به نام شاپور معروف شده‌است. مجسمه شاپور باوجود گذشت ۱۷۰۰ سال کماکان پابرجا است و تنها مجسمهٔ باقیمانده از دوران باستان است که حدود ۷ متر ارتفاع دارد و حاصل تراشیده شدن ستون سنگی موجود در غار است.
نقش برجسته‌های تنگ چوگان
تنگه معروف به چوگان در دره شمالی شهر تاریخی بیشاپور واقع در شهرستان کازرون قرار دارد.به نظر می‌رسد این تنگه به مناسبت بازی چوگان که از متداول‌ترین بازی‌های شاهنشاهان ساسانی بوده، به این نام نامیده شده است.
رودخانه شاپور از میان این تنگه می‌گذرد. در سمت راست این رودخانه و بر سینه کوه، چهار نقش برجسته و در سمت چپ دو نقش برجسته از دوران ساسانی برجای‌مانده است. نقش‌ها بیانگر پیروزی امپراتوران ساسانی است. دو نقش سمت راست تنگه و نقش اول سمت چپ، بیانگر پیروزی شاپور اول ساسانی بر امپراتوران روم است.سه نقش دیگر به ترتیب پیروزی بهرام دوم بر یاغیان عرب، تاج‌گذاری بهرام اول و پیروزی شاپور دوم بر مخالفانش را نشان می‌دهد.
روند ثبت جهانی محور ساسانی
بحث ثبت جهانی بیشاپور به ۱۵ سال قبل برمی‌گردد اما پس از مطرح‌شدن ثبت جهانی محور ساسانی قرار شد که برای ثبت جهانی تمام آثار محور ساسانی تحت عنوان یک پرونده اقدام شود. در این میان اقدامات زیادی برای رفع مشکلات و مسائلی که بر سر راه این پرونده و ارسال آن برای یونسکو بود انجام شد.
طراحی و نصب بیش از ۵۰ تابلوی راهنما و تعریف مسیرهای گردشگری، فنس کشی کاخ هزار و ۷۰۰ ساله سروستان و شهر ساسانی گور و همکاری ایتالیایی‌ها تنها بخشی از فعالیت‌های انجام‌شده برای ثبت جهانی پرونده منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس بود.
در این میان با همکاری یک گروه از باستان شناسان و کارشناسان ایتالیایی نقوش برجسته این محور تاریخی اسکن و برنامه حفاظتی و مرمت آن نیز تعریف شد.
تعریف مسیرهای گردشگری در سایت‌های تاریخی فیروزآباد و یا پیاده راه‌سازی روستای آتشکده و فنس کشی بخش‌های مرکزی شهر گور و جابه‌جایی گورستان در حریم کاخ اردشیر نیز از دیگر اقدامات انجام‌شده بود.ثبت جهانی این محور نه‌تنها یک برند گردشگری برای استان فارس به شمار می‌رود بلکه تعداد آثار ثبت‌شده جهانی کشور را به ۲۳ اثر رساند.
بر اساس اظهارنظر کارشناسان بنیان معماری دوره اسلامی ریشه در دوره ساسانی دارد به‌گونه‌ای که نخستین گنبد جهان در فیروزآباد ساخته‌شده است. شاخص‌ترین آثار باستانی حکومت ساسانی شامل شهرهای مهمی نظیر بیشاپور، فیروزآباد، سروستان و داراب و وجود ۳۰ نقش برجسته و همچنین مهم‌ترین محورهای ارتباطی امروز منطقه فارس، در دوره ساسانی شکل گرفته است.
درنهایت با رفع موانع و مشکلاتی که بر سر راه این آثار برای ثبت جهانی بود؛ پرونده ثبت جهانی محور ساسانی فارس با سند ۱۰۰۰ صفحه‌ای پس از سه سال تلاش به یونسکو رفت. اخیراً در اجلاسیه جهانی یونسکو محور باستان‌شناسی به ثبت جهانی رسید و میراث ۱۷۰۰ ساله فارس جهانی شد.
ثبت جهانی محور ساسانی یک تحول جدی
بخش اعظمی از گردشگران وارد شده به ایران در محورهای آثار جهانی حرکت می کنند که تاثیر گذاری زیادی در حوزه گردشگری فارس دارد
در این راستا مسعود منیعاتی رئیس انجمن دوستداران میراث فرهنگی فارس گفت: تخت جمشید، پاسارگاد و باغ ارم پیش‌ازاین ثبت جهانی شده‌اند اما در بخش حفاظتی کار جدی نشده است که باید توجه داشت ثبت جهانی محور ساسانی یک تحول جدی محسوب می‌شود که هفت اثر تاریخی به مجموعه آثار ثبت‌شده جهانی اضافه‌شده که باید تمهیدات ویژه‌ای برای این آثار دیده شود.
وی گفت: اما از نظر گردشگری اتفاق خوبی رخ‌داده چراکه بخش زیادی از گردشگران واردشده به ایران روی محورهای ثبت جهانی حرکت می‌کنند مثل شیراز، اصفهان و یزد که از منظر جذب توریست تأثیرگذاری زیادی دارد.
این فعال میراث فرهنگی فارس گفت: چنانچه زیرساخت‌ها آماده باشد مانند راه دسترسی مناسب، حمل‌ونقل مناسب، پذیرایی و اقامت مناسب می‌توان به تبعات مثبت ثبت جهانی این اثرهای تاریخی خوش‌بین بود اما اگر این زیرساخت‌ها جدی گرفته نشود خیلی در حوزه گردشگری تأثیرگذار نخواهد بود.
فارس خاستگاه تمدن ساسانی
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان فارس نیز در این رابطه به خبرنگار «تاریخ ما» گفت: در استان فارس بخشی از آثار تاریخی به دوران هخامنشیان و برخی نیز به دوران ساسانیان برمی‌گردد.
مصیب امیری افزود: در گذشته دو مجموعه تاریخی پاسارگاد و تخت جمشید ثبت جهانی شده و نیاز بود که ثبت جهانی آثار ساسانی نیز پیگیری شود.
وی ادامه داد: پنج شهر مهم دوران ساسانیان ازجمله شهر گور، شهر استخر، دارابگرد، بیشاپور و سرمشهد در استان فارس واقع شده است، علاوه بر این از ۳۵ نقش برجسته دوره ساسانی که در کشور است ۳۰ نقش برجسته مهم در استان فارس قرار دارد.
مدیرکل میراث فرهنگی استان فارس با اشاره به وجود این آثار مهم ساسانی بیان کرد: استان فارس خاستگاه تمدن ساسانی به شمار می‌رود به همین منظور ثبت جهانی این محور ساسانی به جد در دستور کار قرار گرفت.
امیری افزود: با ثبت جهانی این آثار می‌توان اعلام کرد که آثار دوره ساسانی سه شهرستان فارس ازجمله فیروزآباد، کازرون و سروستان ثبت جهانی شده که در دل این پرونده جهانی هفت اثر تاریخی فارس شامل کاخ سروستان، کاخ اردشیر، قلعه دختر، شهر بیشاپور، شهر گور، غار شاپور و تنگ چوگان جای گرفته است.
وی با اشاره به اینکه با ثبت جهانی محور ساسانی، استان فارس بیشترین آثار ثبت جهانی را به خود اختصاص داد، گفت: با این اقدام تحول عظیمی در حوزه گردشگری استان ایجاد می‌شود.
مدیرکل میراث فرهنگی استان فارس با بیان اینکه ثبت جهانی این محور در ایجاد زیرساخت‌های گردشگری تأثیر بسزایی دارد، تأکید کرد: با این اقدام در حوزه مرمت و حفاظت از این مجموعه گام مهمی برداشته می‌شود و ظرفیت برای جذب گردشگر نیز فراهم خواهد شد.
سه امیدواری که ثبت جهانی محور ساسانی ایجاد کرد
یک فعال حوزه میراث فرهنگی نیز در این رابطه به خبرنگار «تاریخ ما» گفت: با قطعی شدن ثبت جهانی چند مجموعه ساسانی در استان فارس، سه امیدواری اساسی به وجود آمده است.
محسن عباسپور گفت: این مجموعه‌ها، به‌ویژه کاخ ساسانی سروستان، از این فرصت برخوردار شده‌اند که در سطوح جهانی بیشتر معرفی شوند و به‌طور حتم این مسئله می‌تواند کمک شایان توجهی به حوزه گردشگری و جذب توریست برای آثار مشخص‌شده در پرونده منظر ساسانی فارس باشد.
وی افزود: باید بخش‌های اجتماعی و اقتصادی فعال در این حوزه و همچنین مدیریت این مجموعه‌های تاریخی بتوانند از چنین امتیاز جهانی به‌خوبی استفاده کنند.
این فعال حوزه میراث فرهنگی با اشاره به اینکه با جهانی‌شدن این محور کنترل و حذف آسیب‌های متعدد موجود در این مجموعه‌های باستانی نیز انجام می‌شود، ادامه داد: تمام این مجموعه‌های باستانی که در قالب پرونده منظر ساسانی فارس به ثبت آثار جهانی رسیده‌اند، در حوزه‌های مختلفی دچار آسیب و چالش هستند به‌عنوان‌مثال شهر تاریخی بیشاپور کازرون و همچنین کاخ اردشیر فیروزآباد، به‌ویژه طی سالیان گذشته دارای چالش‌هایی در خصوص تملک محوطه با برخی از مالکین محلی بوده‌اند و یا همچنان بحث دفن اموات در برخی از این مجموعه‌ها تداوم دارد اما حالا و با ثبت جهانی این مجموعه‌ها که درواقع به‌نوعی ثبت جهانی برنامه مدیریت ایران بر این مجموعه‌های باستانی نیز هست، این امیدواری مضاعف به وجود آمده که به‌مرور و با اعمال استانداردهای حفاظتی جهانی، شاهد کاهش و درنهایت حذف آسیب‌های شناسایی‌شده باشیم.
عباسپور ادامه داد: سومین و به تعبیری اساسی‌ترین امیدواری که با ثبت جهانی این مجموعه‌ها به وجود آمده، به حوزه‌های تعاملی مردم و به‌ویژه اهالی ساکن در اطراف این مجموعه‌های باستانی با فضای آثار برمی‌گردد. مردم ساکن در حاشیه این آثار و همچنین اهالی شهرستان‌هایی که این آثار در آن‌ها واقع هستند و همچنین مردم استان فارس، گروه‌های اجتماعی هستند که لازم است از فرصت به وجود آمده در ثبت جهانی این مجموعه‌ها بهره برده تا پیوند عمیق‌تر و درعین‌حال پویاتری را بین این مردم و داده‌های تاریخی و ظرفیت‌های موجود در این مجموعه‌ها به وجود آورد.
وی گفت: مدیریت این مجموعه‌های جهانی بدون حضور و مشارکت عینی مردم و به‌ویژه نهادهای تخصصی و علمی مردمی، چندان موفق نخواهد بود بنابراین امیدوارم با جهانی‌شدن این آثار، بدنه سازمان میراث فرهنگی و سایر دستگاه‌های مسئول، تلاش کنند پیوندهای اجتماعی مردم با این آثار بیشتر شود.
این فعال حوزه میراث فرهنگی بیان کرد: استان فارس به‌ویژه در شهرستان‌های کازرون، فیروزآباد و سروستان دارای محوطه‌ها و آثار ساسانی شاخص و متعدد دیگری نیز هست و امیدوارم در گام‌های آتی این آثار نیز بتوانند به‌صورت متمم به پرونده منظر ساسانی فارس الحاق شده و با استانداردهای بین‌المللی و حمایت گسترده ملی مدیریت شوند.
عباسپور افزود: نکته بسیار حائز اهمیت دیگر اینکه نباید فراموش کنیم بیشاپور، کاخ اردشیر و کاخ سروستان نه‌تنها میراث ساسانیان، بلکه میراث گران‌بهای چهره‌های علمی و باستان‌شناسان دلسوز و متعهدی همچون علی‌اکبر سرفراز، زنده‌یاد مهریار، چگینی و جمعی دیگر از متخصصین و مدیران و همچنین برخی از نیروهای یگان حفاظت و به‌ویژه جمعی از مردم دلسوز ساکن اطراف این مجموعه‌هاست که طی دهه‌های گذشته با ازخودگذشتگی و تحمل سختی‌های فراوان، هر یک به سهم خود این گنجینه‌ها را از زیر خاک بیرون آورده، مرمت و حفاظت کرده‌اند اگر تلاش‌های دلسوزانه برخی از این افراد نبود، امروز صحبت کردن از جهانی‌شدن این مجموعه‌ها، غیرممکن بود.
به گزارش مهر، فضای بسیار مناسبی برای بهره‌برداری اقتصادی از ظرفیت‌های گردشگری حاصل از ثبت جهانی این آثار ایجاد شده است. گردشگران خارجی که در مسیر سفر خود چنین آثاری را در اولویت بازدید قرار می‌دهند ظرفیت‌های بزرگی برای ایجاد ارزش‌افزوده هستند که باید با تدبیر مورد بهره‌برداری صحیح قرار گیرند.