شمعهایی بر فراز زندگی دانشمند اصفهانی/موزه شیخ‌بهایی ساخته می شود
سایت «تاریخ ما»، گروه استان ها – فاطمه کازرونی: به راستی می‌توان وی را دانشمندی برای تمام طول تاریخ نامید، عالمی که جلوه‌های علوم دینی و طبیعی را به هم آمیخته بود به نوعی که یک روز با تعیین دقیق قبله مسجد امام، شمعی در میان جهل عالمان آن دوران برافروخت و به اختلاف‌ها پایان داد و روزی دیگر تنها با یک شمع حمامی را بنیان نهاد که با دو معمای شگفت‌انگیز خود چهار قرن ذهن محققان را به بازی گرفت؛ شیخ بهایی.
گرچه اصفهان به عنوان مهد هنر معماری زیباترین گرمابه‌های تو در تو را در کوچه پس کوچه‌های خود دارد اما آنچه حمام شیخ‌بهایی را نام آور ساخته است طراحی ویژه آن است به نوعی که سال‌های سال است گرم شدن این حمام به کمک یک شمع و مهم تر از آن روشن بودن دایمی این شمع ذهن جهانیان را به خود مشغول داشته است.
بنا به نقلی مشهور همانگونه که برخی بناهای تاریخی اصفهان مانند منارجنبان در هنگام کشف راز آنها آسیب دیده است، تلاش برای کشف سیستم پیچیده مهندسی این حمام یعنی همواره روشن بودن شمع حمام شیخ بهایی توسط تعدادی محقق خارجی، نیز نتیجه‌ای جز خاموشی این شمع در برنداشته است.
روشن بودن دائمی شمعی که یک منبع آب را گرم می کرد
ناصر طاهری در گفت‌وگو با خبرنگار «تاریخ ما» در ارتباط با رازهای حمام شیخ بهایی اظهار داشت: گرم شدن مخزن حمام شیخ بهایی با یک شمع و روشن بودن دائمی آن مطلبی است که در آن شکی وجود ندارد اما هنوز نمی‌توان درباره چگونگی این موضوع مطلبی قطعی بیان کرد و تمام موارد بیان شده از حدسیات با توجه به شواهد پیرامونی به دست آمده است.
در جریان مرمت خانه شیخ بهایی در مجاورت این بنا در کف زمین تنپوشه‌های سفالی و چاه‌های مرتبطی پیدا شده است ضمن اینکه با مطالعات باستان‌شناسی در این منطقه مشخص شد که فاضلاب شهر اصفهان توسط لوله‌های جمع آوری فاضلاب وارد خزینه حمام می‌شده است
معاون میراث فرهنگی و گردشگری اصفهان افزود: این احتمال وجود دارد که یک سیستم سفالینه لوله کشی زیرزمینی در حد فاصل آبریزگاه مسجد جامع و این حمام وجود داشته که با روش مکش طبیعی، گازهایی مانند متان و اکسیدهای گوگردی را به خزینه حمام هدایت می‌کرده و طبق محاسبات دقیقی که شیخ بهایی انجام داده بود و با طراحی خاص خزینه، این فاضلاب تبدیل به گاز متان شده و به عنوان منبع گرما در مشعل خزینه می‌سوخته است.
کشف تنپوشه‌های سفالی در جریان مرمت حمام شیخ بهایی
وی تاکید کرد: دلیل معتبر دانستن این فرضیه نسبت به فرضیه‌های دیگر این است که در جریان مرمت خانه شیخ بهایی در مجاورت این بنا در کف زمین تنپوشه‌های سفالی و چاه‌های مرتبطی پیدا شده است ضمن اینکه با مطالعات باستان‌شناسی در این منطقه مشخص شد که فاضلاب شهر اصفهان توسط لوله‌های جمع آوری فاضلاب وارد خزینه حمام می‌شده است.
طاهری در ارتباط با سخن برخی افراد درباره اینکه این حمام ارتباطی با شیخ بهایی ندارد، بیان داشت: در مرتبط بودن این حمام با شیخ بهایی هیچ شکی از نظر تاریخی وجود ندارد ضمن اینکه حمام در محله‌ای قرار دارد که دیگر آثار مرتبط با شیخ بهایی همچون عصارخانه شیخ بهایی (جماله)، خانه شیخ بهایی و موارد دیگر مرتبط با زندگی این فرد نیز در همین محله قرار داد.
کشف راز گرم شدن مخزن حمام شیخ بهایی با یک شمع
اما معمای دیگر این حمام این است که چگونه یک شمع می‌تواند یک مخزن آب را گرم کند؟
در سال‌های اخیر یک مخترع مشهدی پس از ۳۰۰ سال با شبیه سازی حمام شیخ بهایی، فرضیاتی دراین ارتباط مطرح ساخت، طراح شبیه سازی حمام شیخ بهایی مدعی شد که منبع آب گرمابه شیخ‌بهایی از طلا بوده و با توجه به این که طلا رساناترین فلز انتقال گرما است، با حرارت کم انرژی زیادی تولید و آب منبع گرم می‌شده است.
سرنوشت حمام شیخ بهایی؛ از کاربری گرمابه تا موزه
حمام شیخ‌بهایی تا ۴۰ سال پیش همچنان مورد استفاه مردم محل بوده است و بر این مبنا در طول چهار قرن پس از بنیان گذاری، ساخت و سازهای زیادی در آن انجام و معماری زیبای این حمام تاریخی را زیر سوال برده بود، بر این اساس دو مرحله مرمت برای آن در نظر گرفته شد که مرحله نخست تنها برای برداشتن الحاقات اضافی و رفع مشکلات ناشی از بی برنامگی در حفاظت از این حمام تاریخی بوده است.
با توجه به شخصیت خاص شیخ بهایی که در علوم مختلف طبیعی مهارت داشته است و به نوعی نابغه دوران خود محسوب می‌شود انتظار می‌رود شیخ بهایی از محاق گمنامی خارج شود و شاید تبدیل حمام شیخ بهایی به یک موزه درباره این دانشمند نامی برترین تصمیم میراث فرهنگی در ارتباط با کاربری این حمام باشد.
با توجه به مباحث فرهنگی مطرح در ارتباط با این دانشمند نامی، لازم است حمام به شکل موزه‌ای در ارتباط با شیخ بهایی احیاء شود
حتی مقبره این دانشمند نامی تا سال‌های سال اسمی از شیخ‌بهایی در برنداشت به نوعی که اغلب زائران حرم رضوی از نام و نشان سنگ قبر مرمرین بدون نام وی در میانه حرم امام رضا از یکدیگر پرس و جو می کردند که خوشبختانه در دو سال گذشته نام این دانشمند در کنار مقبره وی قرار گرفته است.
حمام شیخ بهایی، آیینه تمام نمای زندگی دانشمند ایرانی
مدیر میراث فرهنگی اصفهان در ارتباط با بازسازی حمام شیخ بهایی اظهار داشت: در ارتباط با مرمت آثار تاریخی اصفهان عزمی جدی در پیش گرفته‌ایم و در چهار ماهه نخست امسال ۴۳۰ طرح به صورت ضربتی تصویب شده و در حال اجرا است که اجرای مرحله دوم مرمت حمام شیخ بهایی از این جمله است.
وی با بیان اینکه دو نظر در ارتباط با بازسازی حمام شیخ‌بهایی وجود داشته است، افزود: برخی از کارشناسان معتقد به بازسازی حمام با همان کاربری قبلی هستند اما بقیه معتقدند که شانیت این حمام به نام دانشمندی همچون شیخ بهایی است و بر این اساس با توجه به مباحث فرهنگی مطرح در ارتباط با این دانشمند نامی، لازم است حمام به شکل موزه‌ای در ارتباط با شیخ بهایی احیاء شود.
فریدون اللهیاری ابراز داشت: بدین ترتیب در شورای فنی استان و سازمان میراث فرهنگی کشور چندین جلسه در این ارتباط برگزار شد و پس از بحث و گفت‌وگوهای بسیار میان طرفین، طرح تبدیل حمام به موزه مورد توافق قرار گرفته و تصویب شد.
مرحله دوم مرمت حمام شیخ‌بهایی در سال ۹۷ آغاز می‌شود
وی ابراز داشت: هم اکنون تاییدیه احیای این حمام به شکل موزه یا مرکز فرهنگی را در اختیار داریم و امیدواریم مرحله دوم مرمت را در سال ۹۷ آغاز کنیم.
مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان اضافه کرد: مرمت این حمام را در برنامه‌ریزی‌های امسال قرار داده‌ایم و امیدواریم بودجه خوب و مناسبی در راستای تکمیل مرمت و احیای حمام شیخ بهایی در سال جاری اخذ کنیم.
نکته مهم اینکه آب دیگ‌های حمام شیخ بهایی تا اواسط دوره پهلوی با شعله شمع به جوش می‌آمده است اما اکنون این سیستم کارآیی ندارد که دلایل مختلفی از جمله تخریب سیستم انرژِی‌رسانی در بخش های مختلف در این ارتباط مطرح بوده است.
اما یکی از مشهورترین دلایل بیان شده برای خاموشی شعله شمع این حمام این است که تعدادی از محققان خارجی در زمان صفویه و قاجار برای پی بردن به راز شمع، بخشی از سازه را اصلی تخریب و پس از آن، شمع این حمام خاموش شده است.
امکان احیای این سیستم گرمایشی به نظر امری غیرممکن می رسد و رازی است که پس پرده زمان پنهان است اما نمادسازی از این سیستم امکان پذیر است.
آسیب زیاد به حمام شیخ بهایی در طول ۴۰۰ سال فعالیت
اللهیاری در ارتباط با امکان بازسازی بخش‌های قدیمی حمام مانند بخش‌هایی که با سیستم لوله‌کشی خاص و توسط شمع، گرمای لازم برای حمام را فراهم می‌ساخته است نیز ابراز داشت: این حمام در گذر زمان آسیب بسیاری دیده است چراکه با ۴۰۰ سال فعالیت مداوم تا ۳۰ سال پیش نیز مورد استفاده عموم مردم بوده و بر این اساس در طول دوران مختلف بخش‌های زاید و زیادی به آن الحاق شده است.
استفاده از سیستم گرمایشی حمام شیخ بهایی حداقل در ۱۰۰ سال پیش از میان رفته و حمام کاملا تغییر شکل یافته است
وی با بیان اینکه بر این اساس در مرحله نخست بازسازی تمامی این الحاقات زاید با زحمت بسیاری از میان برداشته شد، گفت: بخش‌هایی از لوله‌کشی‌های سفالی معروف در سیستم خاص گرمایشی حمام شیخ‌بهایی در مرحله اول مرمت این حمام کشف شد.
امکان کشف سیستم گرمایشی حمام شیخ بهایی در مرحله دوم مرمت
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان بیان داشت: استفاده از این سیستم گرمایشی حداقل در ۱۰۰ سال پیش از میان رفته و حمام کاملا تغییر شکل یافته است اما امیدواریم در مرحله دوم مرمت به بخش اصلی و سیستم طراحی شده توسط شیخ‌بهایی برای این حمام دست پیدا کنیم.
شیخ بهایی دانشمندی است که در علوم فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات تبحر داشت و مجموعه تألیفاتی که از او بر جای مانده در حدود ۸۸ کتاب و رساله است، البته وی در میان عموم مردم به مهارت در ریاضی و معماری و مهندسی معروف است.
وی در سال ۱۰۳۱ ه.ق در اصفهان درگذشت و بنا بر وصیت خودش جوار مرقد مطهر حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام جنب موزه آستان قدس دفن شده است، معماری مسجد امام اصفهان و مهندسی حصار نجف را به شیخ بهایی نسبت می دهند، همچنین تعیین قبله مسجد امام خمینی (ره) و پایان دادن به جدالی که مدت‌ها در باره تعیین قبله این مکان وجود داشت و همچنین ساخت ساعت آفتابی در حرم امام رضا (ع) را به وی نسبت داده اند.
حمام شیخ بهایی که تاریخ ساخت آن را سال ۱۰۶۵ عنوان می‌کنند از مشهورترین ساخته‌های این دانشمند است که در شعاع ۱۰۰ متری جنوب گنبد نظام الملک (جنوب مسجد جامع عتیق) در محله‌ای مشهور به «دردشت» قرار دارد.