معرفی بازار تبریز
تعداد کمی بازار سرپوشیده بزرگ و تاریخی در جهان وجود دارد که بازار تبریز یکی از مهم ترین و با قدمت ترین آنهاست. این بازار بزرگ که در شهر تبریز قرار گرفته است، حدود ۱ کیلومتر مساحت دارد و بزرگترین بازار سرپوشیده تاریخی در جهان است. خوشبختانه در مرداد ۸۹ این اثر گرانبها و ارزشمند در یونسکو به ثبت ملی رسید. این بازار بزرگ از تعداد زیادی بازارچه، دالان و کاروان سرا تشکیل شده است.
حدود ۳ سدهٔ پیش این بازار و پس از وقوع زمین‌لرزهٔ تاریخی تبریز در سال ۱۱۹۳ قمری توسط نجفقلی خان دنبلی حاکم وقت تبریز بازسازی شده‌است. تاریخ بنای این بازار مشخص نیست؛ ولی بسیاری از جهان‌گردانی که از سدهٔ چهارم هجری تا دورهٔ قاجاریان از این بازار بازدید کرده‌اند، دربارهٔ آن اطلاعاتی ارائه داده‌اند.
گردشگران و جهانگردان نظیر ابن بطوطه، مارکو پولو، جاکسن، اولیای چلبی، یاقوت حموی، گاسپار دروویل، الکسیس سوکتیکف، ژان شاردن، اوژن فلاندن، جان کارت‌رایت، جملی کاردی، کلاویخو، رابرت گرنت واتسن، حمدالله مستوفی و مقدسی از رونق و شکوه بازار تبریز تمجید میکرده‌اند.بازار تبریز با داشتن حدود ۵٬۵۰۰ باب حجره، مغازه و فروشگاه، ۴۰ گونه شغل، ۳۵ باب سرا، ۲۵ باب تیمچه، ۳۰ باب مسجد، ۲۰ باب راسته و راسته‌بازار، ۱۱ باب دالان، ۵ باب حمام و ۱۲ باب مدرسه، به‌عنوان اصلی‌ترین مرکز داد و ستد مردم تبریز و ایران شناخته می‌شد.
موقعیت بازار
در داخل یک چهارضلعی هستهٔ مرکزی شهر تبریز قرار گرفته و بازار تبریز در مرکز این چهارضلعی واقع شده‌است. این بازار از سمت شرق به عالی‌قاپو و از سمت غرب به مسجد جامع محدود شده و از سمت شمال، بخش‌هایی از شمال رودخانهٔ میدان چایی را شامل می‌شود و این دو بخش به وسیلهٔ پل‌های چوبی که در امتداد راسته‌بازار قرار دارند، به هم متصل میشوند. رودخانه میدان چایی دو قسمت بازار قدیمی تبریز را از هم جدا می‌کند.
در سال ۱۳۲۷ هجری اولین نقشه از بازار تبریز ، در بخشی از نقشهٔ دارالسلطنهٔ تبریز و به دست اسدالله خان مراغه‌ای ترسیم شده‌است. نقشهٔ بازار تبریز در بخش شمال شرقی نقشهٔ مذکور رسم شده و اکثر جای‌های مهم آن نظیر تیمچه‌ها و کاروانسراها در این نقشه نام‌گذاری شده‌اند.
اغلب تیمچه‌ها و سرای‌ها بازار دارای سه طبقه‌می‌باشند که طبقهٔ زیرین مخصوص انبار کالا، طبقهٔ دوم تجارتخانه و محل کار و طبقهٔ سوم جهت استراحت و آسایش طراحی شده‌است. راسته‌های اصلی توسط راسته‌های فرعی به هم متصل شده‌اند و در فضاهای بین آن‌ها تیمچه‌ها و سراها ساخته شده‌اند. تقاطع راسته‌ها در سه راهی‌ها و چهار راهی‌ها را طاق‌های آجری گنبدی پوشانده است که بزرگترین گنبد بازار، گنبد تیمچه امیر و زیباترین نوع معماری آن تیمچهٔ مظفریه است.
تیمچه‌ها
به فضاها و مناطقی که سقف آن‌ها به صورت گنبدی و آجرکاری و با سبک تاریخی خاص ساخته شده‌اند تیمچه گفته می‌شود. تیمچه‌ها دارای درهای بزرگ و محکمی هستند که روزها باز و در شب و ایام تعطیلی بسته می‌باشند. هر تیمچه نگهبانانی دارد که آن‌ها را اوداباشی یا سرایدار می گویند. تیمچه‌ها به چهار قسمت تقسیم میشوند. فضای عمومی تیمچه که محل انبار و انبوهی کالاها است، زیرزمین که مخصوص انبار کردن و حفظ و نگهداری کالا است، اتاق حجره همکف تیمچه که محل داد و ستد و رتق و فتق امور اقتصادی و اجتماعی است. طبقه بالای هر تیمچه که مخصوص استراحت و بیتوته شبانه در ایام قدیم بود و بازرگان غیر تبریزی در این طبقه دوم حجره، شب‌ها استراحت می‌کردند.
تیمچه‌های معروف بازار تبریز عبارتند از تیمچهٔ امیر، تیمچهٔ مظفریه، تیمچه شیخ کاظم، اوچ تیمچه‌لر (تیمچه‌های حاج شیخ)، تیمچه حاجی محمدقلی، تیمچهٔ میرابوالحسن، تیمچهٔ شعربافان، تیمچه عباچی، تیمچهٔ قندفروشان، تیمچه حاجی صفرعلی، تیمچهٔ شازدا، تیمچهٔ در عباسی، تیمچهٔ بزازان، تیمچهٔ ملک، تیمچهٔ خان، تیمچهٔ صادقیه، و …
کاروانسراها
کاروانسراها مکان‌هایی هستند که در روزگار قدیم صاحبان کاروان‌های تجارتی، کالاها و بار چهارپایان خود را در حیاط و محوطه آن‌ها تخلیه می‌کردند. دور و اطراف کاروانسراها، اتاق‌ها، و حجره و انبارهای متعددی بوده اند که محل تجارت و داد و ستد محسوب می‌شد. حیاط کاروانسراها دارای فضای سبز و استخر و آب انبار بوده به عنوان فضای سبز و باغچه و تنفس‌گاه بازار عمل می‌کرد و اکسیژن و هوای لطیف را از طریق دریچه‌های بالای گنبد بازار تأمین می‌کرد.
از کاروانسراهای بزرگ و معروف تبریز می‌توان از کاروانسرای بزرگ امیر، کاروانسرای حاج سید حسین کهنه، میانه و تازه، کاروانسرای حاج ابوالحسن میرابوالحسن کاروانسرای کشمش‌چی‌لر، کاروانسرای حاج میرزا محمد نام برد.
سرای امیر
به واحدهای کوچک و حیاط روباز کوچکتر از کاروانسرا سراهای مهم بازار تبریز اطلاق می‌شود. در گذشته رسم این بود که مال‌التجاره‌های بدون چهار پایان باربر در محوطه آن تخلیه شوند.
سراهای معروف بازار تبریز عبارتند از سرای گرجیلر، سرای حاج رسول، سرای میرزا مهدی، سرای دو دری ایکی قاپی‌لی، سرای خان، سرای حاج محمدقلی، سرای میرزا جلیل، سرای آلمان‌ها در بازار کفاشان، سرای امیر، سرای امید، سرای حاج تقی، سرای درب عباسی و سرای کچه‌چی‌لر.
دالان‌ها
هر کدام از این سراها و تیمچه‌ها و کاروانسراها به وسیلهٔ دالان‌هایی به بازار اصلی راه دارند و اکثراً به نام تیمچه‌ها و سراهای وابسته شهرت دارند که معروفترین آن‌ها، دالان خونی قانلی دالان، دالان حاج رحیم، دالان میرزا محمد، دالان دو دری، دالان میرزا مهدی، دالان شعربافان است.
بازارچه‌ها
یکی از مهم‌ترین و پررونق‌ترین بازارهای تبریز بازار امیر است. میرزا محمدخان امیرنظام، فرزند شیخ علی‌خان وزیر شاه سلیمان و نوهٔ میرآخور شیخ صفی‌الدین اردبیلی، این بازار را ساخته است. وی در زمان ولیعهدی عباس میرزای نایب‌السلطنه وارد تبریز شده و به‌جهت حمایت‌های او به سمت امیرنظامی رسیده‌است.
بازار بلورفروشان
بازار بلورفروشان بیشتر مکان فروش وسایل شیشه‌ای از جمله بلور در سطح تبریز بوده‌است. تیمچه‌ها و سراهای آن شامل تیمچهٔ قندفروشان، تیمچهٔ مظفریه، دالان بادامچی‌لر، دالان حاج شیخ، دالان میرزا محمد، سرای میرزا محمد و سرای گرجیلر می‌شود.
بازار حرمخانه
از تیمچه‌ها و سراهای بازار حرمخانه می‌توان به تیمچهٔ سعدیه، تیمچهٔ هاشمیه، سرای آلمانی‌ها و سرای صاحب‌دیوان اشاره کرد.
بازار شیشه‌گرخانه
بازار شیشه‌گرخانه در گذشته محل فروش انواع شیشه بوده و دکان‌های آن به شیشه‌سازی مشغول بوده‌اند. این بازار از دو سرا به نام‌های میرزا علی‌النقی و حاج رسول تشکیل یافته بود که شهرداری تبریز این دو سرا را تخریب کرده و در محل آن‌ها، بازار و پارک شمس تبریزی را احداث نمود.
بازار صادقیه
محل فروش انواع قالی دست‌بافت تبریز بازار صادقیه بوده است. تیمچه‌ها و سراهای معروف این بازار عبارتند از تیمچهٔ حاج رحیمپپ، دالان خونی، سرای بزرگ شاهزاده، سرای دباغایی، سرای دودری، سرای قدیم سید حسین، سرای کوچک شاهزاده و سرای میانهٔ سید حسین.
بازار فرش تبریز
یکی از دیدنی‌ترین آثار تاریخی شهر تبریز بازار فرش تبریز معروف به بازار مظفریه است. این بازار از قدیم محل فروش فرش‌های بافت نقاط مختلف بوده‌است و اکنون نیز همین کاربرد را داراست. این بازار در زمان ولیعهدی مظفرالدین‌شاه بنا شد و نام بازار نیز منسوب به همین شاه قاجار میباشد.
بازار کفاشان
از مهم‌ترین مکان‌های تولید و عرضهٔ کفش در تبریز بازار کفاشان است. تیمچه‌ها متعدد این بازار، محل دوخت و دوز و عرضه انواع کفش میباشد.
بازار یمنی‌دوز
در گذشته محل دوخت نوعی کفش محلی به نام یمنی بازار یمنی‌دوز بوده‌است. تیمچهٔ شفیع، سراهای آقا، شاهزاده، و شفیع تیمچه‌ها و سراهای این بازار به‌شمار می‌روند.
راسته بازار
یکی از بزرگترین بازارچه‌های بازار تبریز راسته‌بازار است. تیمچه‌ها و سراهای متعددی در این بازار است که محل عرضهٔ بسیاری از اقلام مصرفی میباشد. این بازارچه به بازار ملی نیز شهرت دارد.
