کاروانسرای خواجه نظر، کاروانسرای چشم نواز صفویه

به گزارش تاریخ ما ، کاروانسراها در گذشته نقشی محوری در تجارت و اقتصاد شهرها ایفا می نمودند. این مکان‌ها که با نیت های گوناگونی ساخته می‌شدند، نه تنها به لحاظ تجاری برای ایران اهمیت داشتند، بلکه از لحاظ معماری و اجتماعی نیز اهمیت وافری داشتند. کاروانسراهای داخل شهری عالبا محل مناسبی برای ارتباط با مردم محلی شهر، کاروانسراهای برون‌ شهری اما مناسب ارتباط با بازرگانان و تجار مهم کشورهای گوناگون به شمار می رفت.

کاروانسرای خواجه‌نظر بیش از ۴۰۰ سال قدمت دارد و یکی از ۹۹۹ کاروانسرای صفوی محسوب می‌شود. کاروانسراهای دوران صفوی از پلان و معماری مشابهی پیروی می‌کنند. اغلب آن‌ها مدور، چندضلعی، دو ایوانی یا چهارایوانی به همراه تالارهای ستون‌دار بودند، اما کاروانسرای خواجه‌نظر برخی از این موارد را رعایت نکرده و تا حدودی با معماری کاروانسراهای صفوی متفاوت است. علت این امر شاید شخصی بودن بنا و یا موقعیت جغرافیایی کاروانسرا باشد.

با از دست رفتن سرزمین‌های غربی در طول جنگ‌های ایران و عثمانی و ناامن شدن مرزهای غربی و مشکلات حکومت عثمانی با حکومت‌های اروپایی، کاروان‌هایی که از غرب می‌رسید، اکثرا از دریای سیاه به مرزهای شمالی دریا رسیده و سپس از راه سرزمین‌های ایران یعنی گرجستان و ارمینیه به نخجوان رسیده و بعد از طریق جلفا به جنوب ارس حرکت کرده و سپس با گذشت از مرند و صوفیان به تبریز می‌رسیدند.

جلفا در دوره ایلخانی بر اساس وقفنامه ربع رشیدی، از روستاهای موقوفه ربع رشیدی بوده است و در دوره صفوی مسکن ارامنه بود. بعد از تخریب جلفا توسط شاه عباس صفوی بر اساس سیاست زمین‌های سوخته، برای جلوگیری از حرکت سپاه سنگین اسلحه عثمانی به سرزمین‌های داخلی ایران و کوچ دادن مردم این شهر به دیگر سرزمین‌ها خصوصاً اصفهان(پایتخت) و بازیابی امنیت این منطقه و کل آذربایجان پس از بازپس‌گیری از عثمانی‌ها، خواجه نظر که کلانتر ارامنه بود و یکی از بزرگ‌ترین بازرگانان ایران، در موطن اصلی خود یعنی جلفا اقدام به ساخت دو کاروانسرا کرد که با مرگش ناتمام ماند.

این کاروانسرا از لحاظ ساخت دارای دو دوره کاملاً متفاوت است. نماهای سنگی بیرونی در اضلاع غربی و شمالی همخوان با توضیحات هزینه‌های بالای ساخت دوره خود خواجه نظر همخوانی دارد، اما نماهای بیرونی شرقی و جنوبی با مصالح خام سنگی(سنگ لاشه) و نماهای داخلی حیاط مربوط به دوره بعد و متاخر است. البته با توجه به اسناد استفاده از این کاروانسرا در دوره صفوی این اقدامات متاخر که بعد از فوت خواجه نظر انجام شده است، می‌تواند مربوط به همان دوره صفوی باشد.

در پی از دست رفتن سرزمین‌های غربی و شمالغربی ایران در جنگ‌های ایران دوره صفوی و عثمانی، مسیرهای اصلی تجاری بین اروپا و آسیا که در گذشته از دریای مدیترانه به سرزمین‌های غربی ایران می‌رسید. از این زمان ناچاراً از طریق دریای سیاه و از حدود ترابزون به مناطق تجارت آزاد به تصرف درآمده عثمانی می‌رسید و سپس از طریق بخشی از گرجستان به مرکزیت تفلیس که هنوز در اختیار ایران بود، به بخش‌هایی از ارمینیه که به تصرف عثمانی درنیامده بود، به مرکزیت جدید آن یعنی ایروان می‌رسید و با رسیدن به نخجوان وارد ولایت آذربایجان می‌شد. سپس مسیر کاروان‌رو بزرگ به منطقه جلفا می‌رسید و شهروندان شهرهای نخجوان و جلفا که بر اساس سیاست زمین‌های سوخته توسط حکومت صفوی تخریب شده بود، کوچ داده شدند، از اواسط دوره صفوی بیشتر محل اطراق کاروان‌ها بود.

پس از بازگشت امنیت دوباره به این منطقه، کلانتر ارامنه یعنی خواجه‌نظر دو کاروانسرا در بخش شرقی بقایای جلفای سوخته و تخریب شده ایجاد کرد، اما با مرگ او این پروژه کامل تکمیل نشد، بلکه بخش‌های تکمیل نشده کاروانسرای واقع در جنوب رودخانه، به صورتی ساده‌تر اجرا شد و کاربری پیدا کرد.

کاروانسرای خواجه‌نظر دارای پلانی مستطیل با گستردگی شمالی-جنوبی و دارای ساخت در سه جهت شمالی و غربی و جنوبی است. سردر و هشتی ورودی کاروانسرا در ضلع شمالی بنا قرار گرفته است. فضاهای محل استقرار کاروانسرادار و محل استقرار قبان توزین در طرفین شرقی و غربی هشتی قرار دارند. کاروانسرا فقط چهار حجره دارد که با ایوانچه‌هایشان در ضلع شمالی و رو به جنوب استقرار یافته‌اند که دلیل آن هم مسائل اقلیمی است. ساخت و سازهای واقع در ضلع جنوبی و غربی به دو شترخان خلاصه می‌شود. این شترخان‌ها دارای راهرویی در میانه برای نگهداری حیوانات کاروان و سکوهایی برای استقرار مسافران است. سکوهای شترخان غربی در دو طرف سکوهای پوشانده با پوشش طاقی دارد و شترخان جنوبی فقط در یک طرف دارای سکو است. شومینه‌های دیواری و اخیه‌های محل بستن حیوانات به سکوها و جای پیه‌سوزها از دیگر عناصر این شترخوان‌ها هستند.

کاروانسرای جهانی خواجه نظر در شهرستان جلفا و در نزدیکی پل ضیاءالملک واقع شده و در سال ۱۳۸۱ به ثبت ملی رسیده است.

این کاروانسرای تاریخی طی چهل و پنجمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو که روز گذشته ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ در ریاض عربستان برگزار شد، ذیل پرونده کاروانسراهای تاریخی ایران در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسید.