۹ کهن‌ترین کتابخانه‌های جهان
مرکزهای دانش و یادگیری در کل دنیا، کتابخانه‌ها هستند. کتابخانه‌ها ریشه تمام آثار و اشکال رسانه‌هایی مثل فیلم‌ها، سی‌دی‌ها، نوارهای ویدیویی، دی‌وی‌دی‌ها، دیسک‌های بلوری، نقشه‌ها، کتاب‌های الکترونیکی، کتاب‌های صوتی و پایگاه داده‌ها هستند. اولین کتابخانه‌ها حداقل بعد از اولین تمدن‌های ظهور پیدا کردند که اسناد نوشتاری‌شان را ثبت می‌کردند. این اولین کتابخانه‌ها، الواح خاک رس را در خودشان جایی می‌دادند و قدمتشان هم به حدود ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌رسید. با اینکه نزدیک تمام کتابخانه‌های فهرست امروز نابود شده‌اند، بخشی از آثار و تکه‌های از آن کاملا در مجموعه‌شان باقی مانده‌اند.
۹- کتابخانه القراویین
سال ساخت: ۸۵۹ بعد از میلاد مسیح
مکان: فاس، مراکش
وضعیت فعلی: فعال است
با اینکه کتابخانه‌های مستمر وجود دارد که قدیمی‌تر است، به عقیده عده‌ای کتابخانه القراویین از کهن‌ترین کتابخانه‌های جهان محسوب می‌شود. این کتابخانه یکی از قدیمی‌ترین دانشگاه‌های جهان به شمار می‌رود که برای اولین بار در سال ۸۵۹ بعد از میلاد مسیح بازگشایی شد. فاطمه الفیهری، دختر تاجر ثروتمند تونسی (موسس مسجد قراویین و دانشگاه قراویین) کتابخانه القراویین را تاسیس کرد.
بیشتر کتابخانه‌ها در چندین دهه گذشته به خاطر آسیب‌های گسترده‌ای که دیدند، به جز برای عده‌ای از محققان و دانش‌آموزان دانشگاه بسته بودند. وزارت فرهنگ مراکش در سال ۲۰۱۲ بود که با عزیزا چائونی، معمار و مهندس ساکن تورنتو با ریشه فاس، مراکس تماس گرفت تا خرابی‌های این کتابخانه را بررسی کند. چائونی هم متوجه شد که کتابخانه پوسیده شده بود و رودخانه‌ای از زیر کف‌های این کتابخانه در حال جریان است. از آن به بعد بود که بازسازی‌های گسترده‌ای روی کتابخانه القراویین انجام گرفت که در نهایت در سال ۲۰۱۷ میلادی برای عموم مردم بازگشایی شد.
۸- کتابخانه صومعه سنت کاترین
سال ساخت: بین ۵۴۸ – ۵۶۵ بعد از میلاد مسیح
مکان: سینا، مصر
وضعیت فعلی: فعال است
این کتابخانه واقع در صومعه سنت کاترین در زیر کهن‌ترین کتابخانه‌های جهان و حال حاضر، کوه افسانه‌ای سینا قرار گرفته است. صومعه سنت کاترین که به عنوان یکی از قدیمی‌ترین صومعه‌های فعال مسیحیت در جهان محسوب می‌شود و در میراث جهانی یونسکو هم به ثبت رسیده است. کتابخانه این صومعه به خاطر قدمت و اهمیتش در دنیای مسیحیت، به عنوان دومین صاحب مجموعه بزرگ از نسخه‌های خطی و کدهای باستانی بعد از شهر واتیکان در نظر گرفته می‌شود.
متون به شدت منحصربه‌فرد و بااهمیتی مانند سریانی سینائیتیکوس تا سال ۱۸۵۹، کدکس سینائیتیکوس و کهن‌ترین کتاب مقدس کامل شناخته‌شده با قدمت تقریبی ۳۴۵ سال هم در این کتابخانه وجود دارند. کتابخانه دانشگاه کالیفرنیا، لس آنجلس (UCLA) در همین سال‌های گذشته بود که نسخه‌های دیجیتالی حدود ۱.۱۰۰ نسخه‌های از نسخه‌های خطی عربی و سریانی را از از صومعه سنت کاترین بازتولیدشان را شروع کرد.
۷- کتابخانه شاهنشاهی قسطنطنیه
سال ساخت: حدود ۳۳۷ – ۳۶۱ بعد از میلاد مسیح
مکان: قسطنطنیه، امپراتوری بیزانس (ترکیه امروزی)
وضعیت فعلی: در حال حاضر وجود ندارد – در سال ۱۲۰۴ بعد از میلاد مسیح نابود شد
کتابخانه شاهنشاهی قسطنطنیه در امپراتوری بیزانش از آخرین کتابخانه بزرگ در دنیای باستان به حساب می‌آمد. کنستانتیوس دوم در منطقه خودش در چیزی بین ۳۳۷ – ۳۶۱ بعد از میلاد، این کتابخانه را تاسیس کرد. او این کتابخانه شاهنشاهی قسطنطنیه را برای حفاظت از آثار به جامانده ادبیات یونانی ساخت و حتی بقایای کتابخانه اسکندریه هم در آن‌جا وجود داشت. کنستانتیوس دوم، امپراتور والنز، ۴ خطاط یونانی و ۳ خوش‌نویس لاتین استخدام کرد تا آثار یونانی را روی پوست کاغذی نسخه‌برداری کنند که ماندگاری‌اش بیشتر از پاپیروس است. تقریبا همه اطلاعات کلاسیک یونانی شناخته‌شده از همان نسخه‌های بیزانس کتابخانه شاهنشاهی قسطنطنیه هستند.
آتش‌سوزی‌های سنگین، بخشی از این کتابخانه و هزاران نسخه از کتاب‌ها را نابود کرد. هرچند، بعضی از نسخه‌ها سالم ماندند و از آن‌ها نسخه‌هایی کپی شد. پس از سقوط قسطنطنیه در سال ۱۲۰۴ بعد از میلاد مسیح، کتابخانه شاهنشاهی تا مدت زیادی دوامر نیاور، منتها بعضی از متون باقی ماندند و در قرن‌های بعد مرمت شدند.
۶- کتابخانه الهیات قیصریه ماریتیما
سال ساخت: اواخر قرن سوم بعد از میلاد مسیح
مکان: قیصریه، رژیم صهیونیستی (اسرائیل)
وضعیت فعلی: در حال حاضر وجود ندارد
بزرگ‌ترین کتابخانه کلیسایی در آن زمان با بیش از ۳۰.۰۰۰ نسخه خطی مسیحیت، همین کتابخانه الهیات قیصریه ماریتیما بود. اوریگن از اسکندریه، دانشمند هلنیستی، زاهد و اولین الهیات مسیحی و از طرفی یک کشیش پروتستان فرهیخته به نام پامفیلوس از قیصریه، هر دو از شیفتگان جمع‌آوری کتاب‌های مسیحی و حامی‌های مهم کتابخانه بودند و کمک کردند تا مجموعه‌شان بزرگ‌شان را جلو ببرند.
شهرت این کتابخانه چنان پیچیده شده بود که چند خردمند مسیحی، گریگوری نازیانزوس، ریحان کبیر و جروم از بخش‌های مختلف دنیا برای مطالعه به آن‌جا سفر می‌کردند. البته چند کار ارزشمند این محققان بعد از چشم افتاد و افول کتابخانه در اواسط قرن هفتم، نیست و نابود شد. کتاب مقدس به زبان عبری و نسخه شخصی اوریگن از هگزاپلا که نسخه انتقادی بود به کتاب مقدس یهود از گنجینه‌های این کتابخانه محسوب می‌شدند.
۵- کتابخانه پرگاموم
سال ساخت: حدود ۱۹۷ قبل از میلاد مسیح
مکان: پرگاموم، ترکیه (برگاما امروزی)
وضعیت فعلی: در حال حاضر وجود ندارد
شهر پرگاموم در یونان باستان (پرگامون)، مرکز مهم فرهنگی در دنیای باستان محسوب می‌شد و اسکندریه و انطاکیه فقط با آن رقابت می‌کردند. پرگاموم هم مانند اسکندریه، کتابخانه بزرگی داشت که دومین کتابخانه عالی در یونان باستان بعد از کتابخانه اسکندریه محسوب می‌شد. به گفته نوشته‌های پلوتارک، کتابخانه پرگاموم حدود ۲۰۰.۰۰۰ جلد کتاب در خودش جایی داده بود. اما متاسفانه، امروزه هیچ فهرست یا اثری از این کتابخانه در دسترس نیست و هیچ‌کس هم نمی‌داند و مطمئن نیست که مجموعه کتابخانه تا چه حد و اندازه‌ای بزرگ بوده است.
فلاوا ملتین، شهروند برجسته و همسر یکی از اعضای شورای شهر مسئولیت بزرگی برای تامین این کتابخانه به دوش گرفته بود. او حتی مجسمه امپراتور رومی هادریان را به این کتابخانه هدیه داد. به گفته افسانه‌ای، این شهر ادعا می‌کند که کاغذ پوستی در آن‌جا ابداع شده و کلمه پوست کاغذی در واقع از تباهی کلمه «pergamenos» به معنای (از پرگامون) می‌آید. هرچند، این فقط یک اسطوره است (پوست کاغذی مدت‌ها قبل از اینکه پرگاموم آن را ابداع کند، در آناتولی استفاده می‌شد) و همین می‌شود که این شهر به خاطر تولید پوست کاغذی و به جای اینکه نوشتن نسخه‌های خطی‌شان را روی پاپیروس انحصاری اسکندریه بنویسند، از پوست کاغذی استفاده می‌کردند و به همین مشهورند.
۴- کتابخانه اسکندریه
سال ساخت: قرن سوم قبل از میلاد مسیح
مکان: اسکندریه، مصر
وضعیت فعلی: نابود شده است
کتابخانه اسکندریه، بزرگ‌ترین و شناخته‌شده‌ترین کتابخانه دنیای باستان محسوب می‌شود. این کتابخانه در شهر اسکندریه مصر باستان قرار گرفته است و مرکز اقتصادی و فرهنگی و فکری دنیا در آن زمان در نظر گرفته می‌شده بود. اسکندر بزرگ که معتقدند موسس اسکندریه بود، بعد از اینکه کتابخانه سلطنتی آشوربانیپال را برانداز کرد، از آن برای کتابخانه بزرگ خودش الهام گرفت. او می‌خواست آثار که از مردم فتح کرده بود را جمع‌آوری کند، به یونان ببرد و در کتابخانه خودش نگهداری‌شان کند.
با اینکه عمر او به اندازه کافی قد نداد تا رویای به حقیقت درآمده‌اش را ببیند، بطلمیوس، یکی از ژنرال‌هایش کتابخانه او را در حدود قرن سوم ساخت. کتابخانه اسکندریه با جمع‌آوری دانش دنیا در آن زمان مانند ترجمه آثار روی تومارهای پاپیروس و نگهداری‌شان مشهور بود. این کتابخانه همین‌طور شکوفاتر می‌شد تا اینکه رومیان در ۳۰ سال قبل از میلاد مسیح، مصر را فتح کردند و این کتابخانه آتش گرفت و هزاران تومار آن‌جا تار و مار شدند.
۳- کتابخانه سلطنتی آشوربانیپال
سال ساخت: حدود ۶۶۸ سال قبل از میلاد مسیح
مکان: نینوا باستان، پایتخت آشور (نزدیک موصل، عراق امروزی)
وضعیت فعلی: به خرابه تبدیل شده، اما بیش از ۳۰.۰۰۰ لوح و قطعه خاک رس آن به جا مانده است
قبل از اینکه کهن‌ترین کتابخانه‌های جهان و باستانی در اوایل قرن بیستم کشف شود، کتابخانه سلطنتی آشوربانیپال به عنوان اولین کتابخانه یا قدیمی‌ترین کتابخانه سلطنتی به جا مانده در جهان در نظر گرفته می‌شد. از آنجایی که حالا می‌دانیم کتابخانه‌های قدیمی دیگری هم در دنیا وجود داشته‌اند، این کتابخانه یکی از اولین کتابخانه‌هایی بود که به طور سیستماتیک سازماندهی شده بود. نامش را هم از آخرین شاه کبیر امپراتوری نئو-آشوری گرفته است.
وقتی که امپراتوری این امپراتور به ثبات رسید، کتابخانه سلطنتی‌اش را ساخت و آن‌جا را با متون و با موضوعات گسترده پزشکی، اسطوره‌شناسی و جادوگری و علمی و شعر و جغرافیا پُر کرد. مشهورترین متن این کتابخانه که بیشترش هم دست‌نخورده باقی مانده، کتاب حماسه گیلگمش است که این لوح به عنوان قدیمی‌ترین اثر بزرگ موجود ادبی در نظر گرفته می‌شود.
۲- کتابخانه اوگاریت
سال ساخت: حدود ۱۴۰۰ – ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح
مکان: شمال سوریه
وضعیت فعلی: به خرابه تبدیل شده، اما هزاران لوح و قطعه خاک رس از آن‌جا باقی مانده است
زمانی که در سال ۱۹۲۹، آرشیو اوگاریت کنکاش شد، باستان‌شناسان متوجه شدند اوگاریت، بیش از یک کتابخانه کشف کردند. هزاران لوح خاک رس کشف‌شده در آن‌جا نشان می‌دهد، یک کتابخانه سلطنتی، کتابخانه معبدی و دو کتابخانه شخصی متعلق به سیاستمداری به نام راپانو در آن منطقه قرار گرفته‌اند. این دو کتابخانه شخصی که در آن زمان از آن کتابخانه‌های منحصربه‌فرد جهان به شمار می‌رفته و از اولین کتابخانه‌های خصوصی بود که از آن استفاده شخصی می‌کردند.
متون سیاسی، حقوقی، اقتصادی، اداری، پژوهشی، ادبی و مذهبی در این کتابخانه‌ها بودند. حداقل هفت نسخه خطی متفاوت هیروگلیف مصری و هیروگلیف لوویی، خط میخی سیپرومینو، سومری و اکدی و هوری و خط میخی اوگاریتی در کتابخانه اوگاریت وجود داشتند. نسخه‌های خطی این شهر را کاتبان آن موقع در همان حدود ۱۴۰۰ سال قبل از میلاد مسیح نشستند و الفبای اوگاریتی را با ۳۰ حرف صوت‌دار ابداع کردند. با اینکه حروف این زبان به نشانه‌های دیگر خط‌های میخی شباهت دارند، اما منحصربه‌فرد بودند و الفبای اوگاریتی به عنوان اولین الفبای تاریخ درنظر گرفته می‌شود.
۱-کتابخانه ابلا
سال ساخت: حدود ۲۵۰۰ – ۲۲۵۰ سال قبل از میلاد مسیح
مکان: نزدیک مردیخ، سوریه
وضعیت فعلی: به خرابه تبدیل شده، اما حدود ۲.۰۰۰ لوح کامل خاک رس و ۴.۷۰۰ قطعه‌های لوح از آن‌جا سالم مانده است
تصور شده بود که کتابخانه سلطنتی امپراتوری ابلای باستان، کهن‌ترین کتابخانه دنیاست. این کتابخانه را باستان‌شناسان ایتالیایی از دانشگاه روم لا ساپینزا در سال ۱۹۷۴- ۱۹۷۶ کشف کردند. آن‌ها در این کنکاش حدود ۲.۰۰۰ لوح با اندازه‌های ۱ تا بیش از یک فوت، ۴.۰۰۰ قطعه‌های لوح و بیش از ۱۰.۰۰۰ تراشه و قطعه‌های کوچک پیدا کردند. این مجموعه، بزرگ‌ترین کشف از هزاره سوم قبل از میلاد مسیح تا به امورز محسوب می‌شود.
جدا از آرشیوهای دیگر باستانی، شواهدی که پیداست نشان می‌دهند، این الواح از کتابخانه ابلا به صورت آگاهانه مرتب و حتی دسته‌بندی شده بودند. یعنی لوح‌های بزرگ‌تری که از همان ابتدا در قفسه‌ها قرار گرفته بودند، به هم ریختگی نظم این کتاب‌ها هم از زمانی شروع شد که کاخ کتابخانه با خاک یکسان شد. باز هم این باستان‌شناسان بودند که توانستند موقعیت اصلی این لوح‌ها را بازسازی کنند و ترتیب موضوعات‌شان را متوجه شوند و مرتب‌شان کنند. به علاوه، این لوح‌ها اولین رونویسی‌های متون به زبان‌های خارجی و نسخه‌های خطی، دسته‌بندی و فهرست‌بندی برای بازیابی راحت‌تر و ترتیب منطبق بر اندازه، شکل و محتوای‌شان را نشان می‌دهند.
