آشنایی با عروسک های سنتی و محلی ایرانی
عروسک های سنتی ایرانی یکی از زیباترین و خاص ترین نمادهای فرهنگی کشور ما هستند. این عروسک ها که بازتابی از هنر و خلاقیت اقوام مختلف ایران هستند، هر یک داستانی برای گفتن دارند و در هر دوره ای از تاریخ یکی از انواع این عروسک ها بر اساس قومیت و فرهنگ منطقه ای ساخته میشدند، از عروسک های مربوط به دیوان و پریان تا عروسک های کودکانه از جنس های پارچه ای و نمدی گرفته تا عروسک های جدیدی که گاهی در بازار برای رقابت با نمونه های خارجی مثل عروسک باربی تولید و پخش میشوند. در این مقاله به معرفی برخی از معروفترین عروسک های سنتی ایرانیان در اقوام مختلف میپردازیم.
انواع عروسک های محلی ایران
عروسک های محلی بختیاری، با لباس های رنگارنگ و جذاب خود، نشانه ای از زندگی عشایری و فرهنگ غنی قوم بختیاری هستند. یا عروسک های محلی شمالی که با لباس های سنتی منطقه شمال ایران، شادابی و طراوت طبیعت آنجا را به تصویر می کشند. همچنین، عروسک های شیرازی با هنر اصیل و لباس های زیبای خود، نمایانگر عشق و لطافت فرهنگ شیراز هستند. عروسک های گیلانی هم با لباس های محلی و طراحی خلاقانه خود، روح پرنشاط مردمان گیلان را به نمایش می گذارند. به ازای هر قوم و ایل و تبار در ایران هفت رنگمان ما نمادی از اسطوره ها و عروسک ها داریم. اکثر این عروسک ها در دودمان قاجار به فراموشی سپرده شدند و قدمت برخی نیز به زمان ساسانیان باز میگردد.
اسامی عروسک های ایرانی
تنها نام بخشی از عروسک های ایرانی را اینجا ذکر میکنیم درحالی که به تعداد اقوام ایرانی داستان و عروسک در گذشته موجود بوده است که تا امروز تنها ۳۵۰ نمونه مجددا بازسازی شده است.
عروسک لیلی
عروسک لیلی، که در میان اقوام مختلف لر با نام هایی چون بازبازک و بویگ شناخته می شود، ریشه در سنت کوچ نشینی قوم لر دارد و در مناطقی از کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری و فارس یافت می شود. این عروسک که با همکاری مردان در ساخت اسکلت نی مانند (و برگرفته از فلسفه انسان کامل در اندیشه مولانا) و زنان در دوخت لباس های رنگارنگ و متنوع (نمادی از سن و جایگاه زن لر) ساخته می شد، نه تنها وسیله ای برای سرگرمی کودکان در طول کوچ بود، بلکه در بازی هایی چون “قَلَه تو” نقش آموزشی و تربیتی نیز ایفا می کرد و به نوعی بازتابی از زندگی آینده و تقسیم کار جنسیتی در ایل به شمار می رفت.
لیلی نزد اقوام مختلف لر اسم های متفاوت ولی ساختار و قدمت یکسان دارد. لر ممسنی (لیلی دستی یا لیلی دو دستی)، لر بختیاری (بازبازک)، لر بویراحمد (بویگ)، دیلم و بوشهر (لیلی یا عروسک دستمال به دست). لباس لیلی، عیناً تاثیر گرفته از لباس محلی زنان لر است. در برخی منابع داستان لیلی و مجنون مرتبط با تاریخچه و داستان های کهن پشت این عروسک نیز میدانند.
عروسک دختر دال نیز از جمله عروسک هاییست که دل از داستان های اقوام لر و بختیاری ساخته می شود.
عروسک های بلوچی و خراسانی: عروسک دوتوک
عروسک دوتوک، که نام آن در زبان بلوچی به معنای “دخترک” است، از جمله عروسک های بومی شاخص در منطقه خراسان جنوبی وشمال سیستان و بلوچستان، به ویژه در شهر بیرجند، محسوب می شود.ذاین عروسک با بهره گیری از مواد اولیه ای چون پارچه، چوب و سایر عناصر طبیعی در دسترس و یا مواد قابل بازیافت ساخته شده و پوششی برگرفته از البسه سنتی و رنگارنگ زنان این منطقه را بر تن دارد. دوتوک، فراتر از یک وسیله ی بازی، به عنوان یک شناسه فرهنگی، بازتاب دهنده ی هویت و بخشی از میراث معنوی مردم خراسان جنوبی است. سادگی در ساختار بدنه و چهره پردازی این عروسک، در تقابل با غنای بصری لباس های محلی آن، نشان دهنده ی پیوند عمیق دوتوک با الگوهای زیباشناختی و هنری رایج در این منطقه است و می تواند به عنوان دریچه ای برای شناخت فرهنگ پوشاک و باورهای بومی خراسان جنوبی مورد توجه قرار گیرد.
این مناطق عروسک های با لباس های محلی زیادی دارند که با نام های مختلفی شناخته میشوند. مثلا عروسک های سوزندوزی شده “ماهکان” و “نوهان” از جمله این عروسک ها هستند.
عروسک بومی گیلانی
با لباس های رنگارنگ و محلی، این عروسک ها فرهنگ غنی مردم گیلان را به تصویر می کشند. عروسک های بومی گیلان در کنار عروسک های معمول با لباس های سنتی و گیلکی، بازتابی از زیست بوم، باورها و قصه های این منطقه هستند. «وَیل»، عروسک تالشی، با ساختار ساده ی چلیپایی یا پارچه ای و لباس محلی، معرف فرهنگ قوم تالش است. «ورزا مُشته» که با خوشه های برنج یا گندم ساخته می شود و به نام های «صلوات مشته» و «موین مشت» نیز خوانده می شود، نمادی از الهه برکت و محصول است. اما در این میان، «چهارشنبه خاتون» و «سیاگالش» تجسم عینی افسانه های کهن گیلان هستند. چهارشنبه خاتون، پیرزن افسانه ای چهارشنبه سوری، با آیین های ویژه و باور به قدرت های فراطبیعی اش، و سیاگالش، چوپان جوان و حامی حیوانات وحشی، که یادآور ایزدان محافظ طبیعت در ایران باستان است.
شاید براتون جالب باشه فلسفه خانه تکانی عید هم به این دلیل است که خاتون چهارشنبه می خواهد بیاید، اون از درون چاه به بیرون خزیده و زنان را نگاه میکند و به خانه ها سرکشی میکند و اگر خانه کثیف باشد حساب شما با کرام الکاتبین است. او به زن سیلی زده و اگر زن بیهوش نشود و مقاومت کند میتواند یک آرزو محال داشته باشد، چهارشنبه خاتون آن را برآورده میکند و البته از لحاظ ظاهری بسیار شبیه فیلم حلقه است. حرف از عید شد، اگر میخواهید برای عید کادو و یا اسباب بازی بخرید توصیه میکنیم حتما به فروشگاه اسباب بازی گردالو سر بزنید.
عروسک های کردی
این عروسک ها با لباس های زیبا و محلی کردی، بخش مهمی از فرهنگ مردم کردستان را به نمایش می گذارند.
عروسک های اصفهانی
از عروسک های اصفهان اطلاعات زیادی نتوانستیم جمع کنیم و اطلاعات ما خلاصه به عروسک های سنتی شرق اصفهان خلاصه میشود هر یک داستانی از فرهنگ، آیین ها و باورهای این منطقه کویری را بازگو می کنند. در میان این عروسک ها، نام “آروچا” (عروس قنات) برجسته است؛ عروسکی که یادآور آیین های کهن باران خواهی و تقدس آب در این سرزمین خشک است. “گاوچاه” نیز نامی پرمعناست که به روش سنتی آبیاری با نیروی گاو اشاره دارد و پیوند دیرینه انسان و حیوان در کوشش برای حیات را نشان می دهد.
“اسفندی”، عروسک دیگری است که با دانه های اسفند و پارچه های رنگی آراسته شده و نمادی از باروری، زمین و جشن های باستانی ایرانی است. در کنار این ها، عروسک های “عرب های نصرآباد جرقویه” با لباس ها و رودوزی های خاص خود، جلوه ای از تنوع فرهنگی منطقه را به نمایش می گذارند.
عروسک های ترکمنی
با طراحی های ساده و رنگ های شاد، بازتابی از زندگی مردمان ترکمن صحرا هستند. این ناحیه از ایران هم عروسک های بسیار زیادی به نام خود دارد.
بخوانید: آشنایی با انواع قدیمی ترین عروسک های تاریخ بشر
عروسک های ایرانی جدیدتر
عروسک های ایرانی جدیدتری که در سال های اخیر معرفی شده اند، اغلب با هدف تقویت هویت فرهنگی و ارائه جایگزینی برای عروسک های خارجی طراحی شده اند. برخی از این عروسک ها عبارتند از:
- عروسک دارا و سارا: معروف ترین عروسک های ایرانی که با هدف ترویج فرهنگ ایرانی و اسلامی در دهه ۱۳۷۰ توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان معرفی شدند. دارا و سارا با لباس های محلی مناطق مختلف ایران طراحی شده بودند و تلاش می کردند الگوهای مناسبی برای کودکان باشند.
- عروسک زی زی گولو: این عروسک محبوب که از سریال تلویزیونی قصه های تابه تا الهام گرفته شده، نمادی از یک شخصیت تخیلی جذاب و دوست داشتنی است که همچنان در خاطره کودکان دهه ۷۰ و ۸۰ باقی مانده است.
- عروسک سنجد: این عروسک با شخصیت یک پسر کوچک شوخ طبع، در برنامه های کودک تلویزیونی معرفی شد و توانست با شوخی های خود، جایگاه ویژه ای بین کودکان پیدا کند.
- عروسک های کلاه قرمزی و پسرخاله: هرچند این عروسک ها از قدیم وجود داشتند، اما همچنان به عنوان عروسک های ایرانی جذاب در تولیدات سینمایی و تلویزیونی محبوب هستند و نسخه های جدیدی از آن ها نیز ساخته شده است.
- عروسک های جناب خان: یکی از عروسک های جدیدتر که در برنامه طنز خندوانه معرفی شد و به سرعت به یکی از نمادهای فرهنگی ایران تبدیل شد.
- عروسک های ببعی و پسرعمه زا: این عروسک ها نیز از برنامه های کودک تلویزیونی محبوب شدند و به عنوان شخصیت های طنز و بامزه برای کودکان و حتی بزرگ ترها شناخته می شوند.
- عروسک شکرستان: این مجموعه از عروسک ها که برگرفته از انیمیشن محبوب شکرستان هستند، به شخصیت های داستانی این انیمیشن جان بخشیدند و مورد توجه مخاطبان قرار گرفتند.
عروسک پارچه ای سنتی
عروسک های پارچه ای سنتی معمولاً با دست و از مواد طبیعی ساخته می شوند و نه تنها اسباب بازی هایی زیبا هستند، بلکه از نگاه دوستداران هنر، اشیای تزیینی ارزشمندی به شمار می روند. برای بسیاری از خانواده ها، این عروسک ها فرصتی برای آشنایی کودکان با میراث فرهنگی هستند و می توانند بهترین انتخاب برای هدیه ای خاص و خاطره انگیز باشند.
عروسک باربی در مقابل عروسک های اصیل ایرانی
عروسک باربی، با ظاهر جذاب و استانداردهای زیبایی غربی، سال هاست که به عنوان نمادی جهانی از فرهنگ مصرفی شناخته می شود. حضور گسترده این عروسک در بازارهای مختلف، از جمله ایران، نه تنها الگوهای خاصی از زیبایی را تبلیغ کرده، بلکه به تدریج جایگاه عروسک های با اصالت ایرانی را نیز تحت تأثیر قرار داده است. این مسئله از یک سو می تواند به کم رنگ شدن ارتباط کودکان با فرهنگ و هویت بومی منجر شود و از سوی دیگر، درکی سطحی از تنوع فرهنگی را در ذهن آن ها جایگزین کند.
در مقابل، استفاده از عروسک های سنتی ایرانی می تواند پلی باشد برای آشنا کردن کودکان با فرهنگ غنی و متنوع کشورمان. این عروسک ها، که هر کدام نمادی از یک قوم یا منطقه ایران هستند، می توانند روایتگر قصه ها، آداب ورسوم و تاریخ مردم این سرزمین باشند. به عنوان مثال، عروسک های پارچه ای بومی نه تنها با طراحی ساده و دست سازشان حس صمیمیت را به کودکان منتقل می کنند، بلکه از همان کودکی ارتباطی عمیق با ریشه های فرهنگی در ذهن آن ها ایجاد می کنند.
اگرچه جذابیت بصری باربی و عروسک های مشابه، کودکان را به راحتی به سمت خود می کشانند، اما این وظیفه والدین، مربیان و سیاست گذاران فرهنگی است که جایگزین های مناسبی را در اختیار آن ها قرار دهند. استفاده از عروسک های سنتی ایرانی به عنوان ابزار آموزشی و سرگرمی می تواند ضمن ایجاد حس تعلق به هویت ملی، خلاقیت و تخیل کودکان را نیز تقویت کند. این امر نه تنها به حفظ و ترویج فرهنگ ایرانی کمک می کند، بلکه می تواند سدی در برابر هجوم بی رویه الگوهای وارداتی باشد.
بخوانید: عروسک باربی چگونه به عنوان مشهورترین عروسک جهان شناخته شد؟
احیای عروسک های ایرانی و استفاده از آن ها در داستان سرایی، کارگاه های هنری و حتی تولیدات انیمیشنی می تواند یکی از راه حل های موثر برای بازگرداندن این میراث ارزشمند به زندگی روزمره باشد. این رویکرد، نه تنها گامی برای حفظ فرهنگ و هنر ملی است، بلکه به کودکان کمک می کند تا در دنیایی پر از تنوع فرهنگی، با افتخار از ریشه ها و تاریخ خود یاد کنند.
خرید عروسک
آشنایی کودکان با داستان ها، اسطوره ها و آیین های ایرانی، نقشی اساسی در شکل گیری هویت فرهنگی آن ها دارد. عروسک های سنتی ایرانی، با تجسم بخشیدن به این داستان ها و نمادها، می توانند به شیوه ای جذاب و ملموس، این مفاهیم را به کودکان منتقل کنند. تجربه نشان داده است که کودکان در سنین پایین تر، به عروسک های نرم و پارچه ای، مانند نمونه های پولیشی، علاقه بیشتری نشان می دهند. این نوع عروسک ها، با حس لامسه کودک ارتباط بهتری برقرار کرده و حس امنیت و آرامش را در او تقویت می کنند. در نهایت انتخاب عروسک های مناسب از فروشگاه هایی مانند گردالو، و قرار دادن انها در بطن زندگی کودکانه فرزندانمان میتواند در شکل گیری شخصیت و نگرش انها بسیار موثر باشد.
در نهایت، هر کدام از عروسک های سنتی ایرانی نام و قصه ای دارند که زیبایی های بصری و داستان های خود را دارند و محدود به این مقاله نمیشوند، شما در محل زندگیتان چه عروسک های سنتی میشناسید و چه عروسک های مشهوری را میتوانید به این لیست اضافه کنید؟ به ما در کامل کردن این لیست و مقاله یاری برسانید.
منبع: گردالو
