زندگینامه یاقوت حموی – جغرافیادان و مورخ

یاقوت که پیوست در منابع تاریخی و جغرافیایی از او به عنوان یاقوت حموی[۱] نام برده می شود یکی از برجسته ترین جغرافیادانان و مورخان جهان اسلام به شمار رفته است. وی افزون بر این شخصیتی علمی و کم نظیر در عرصه دانشهای فوق در اواخر سدۀ ششم و اوایل سدۀ هفتم هجری- قمری شناخته شده است.

    نام واقعی و کامل وی آن گونه که در منابع تاریخی و فهارس مشاهیر جهان اسلام آمده است ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله الرومی الجنس الحموی المقلّب به شهاب الدین در یکی از بلاد روم چشم به جهان گشوده است. به درستی معلوم نیست که وی در کدام ناحیه از قلمرو امپراطوری روم به دنیا آمده است. بازرگانی به نام عسکربن ابی نصر حموی که از نعمت سواد بی بهره بود و خواندن و نوشتن نمی دانست، جهت انجام کارهای نوشتاری و محاسبات تجاری خود، یاقوت را در سن نوجوانی اش برای انجام امور دفتری و محاسباتی خود، خرید.

    وقتی یاقوت بزرگ شد و به سنین جوانی رسید همراه با عسکربن ابی نصر حموی جهت انجام کارهای تجارتی به آهنگ کاروانهای تجارتی تاجر نامبرده به سرزمینهای گوناگون سفر کرد و از جمله به مناطق عمّان، کیش و سرزمینهایی در آن ناحیه همراه با کاروانیان به راه افتاد و رموز بازرگانی را آموخت. وقتی یاقوت به مرحله ای از اشراف و توانایی در امر تجارت رسید، تصمیم گرفت مستقلاً به پیشۀ تجارت پرداخته و به همین دلیل از ولینعمت و کارفرمای خود عسکربن ابی نصر حموی که در آن زمان بازرگانی سالخورده بود جدا شد. در آن زمان کمتر از یک ربع قرن از عمر یاقوت می گذشت. منابع تاریخی سال جدایی یاقوت از آقایش را ۵۹۶ هجری- قمری نوشته اند. یاقوت از این زمان تنها به تجارت پرداخت و در پیشۀ خود بازرگانی موفّق گردید. یاقوت در راستای سفرهای تجارتی خود به دمشق رفت و بنا به اقوالی از دمشق به موصل درآمد. برخی از صاحب نظران و روایان دلیل ناگزیر شدن یاقوت از ترک دمشق را اندیشه های اعتقادی و عدم وفاداری او به مبانی فکری خاندان ائمه اطهار علیهم السلام نوشته اند.[۲]

    یاقوت پس از آن موصل را نیز ترک کرد به اربیل و خراسان روانه شد و مدتی نیز در مرو در شمال خاوری ایران مسکن گزید. زمان اقامت یاقوت در خوارزم همزمان با خروج مغولان[۳] و تاتاران[۴] در سال ۶۱۶ هجری- قمری بود، لذا یاقوت از بیم جان خویش دیار خوارزم را نیز ترک گفت و به موصل بازگشت. پس از چندی به سنجار درآمد و از آنجا به حلب رفت و در آنجا درگذشت. ابن خَلَکان[۵] زمان زندگی یاقوت را پنجاه و یک سال یعنی از ۵۷۵ تا ۶۲۶ هجری- قمری نوشته است. برجسته ترین اثر یاقوت معجم البلدان است. این کتاب یک اثر معتبر جغرافیایی است. سال تألیف نهایی این کتاب توسط وی را ۶۲۱ یعنی پنج سال پیش از وفات یاقوت دانسته اند. بخش ششم کتاب معجم البلدان را فهرستی مفصّل از نامهای قبایل و اسامی اشخاص از مردان و زنان تشکیل می دهد که شمار آنان به دروازه هزار می رسیده، هر چند این اثر جغرافیایی سده های ششم و هفتم هجری- قمری یعنی زمان زندگانی یاقوت را ترسیم می کند، معذلک کتاب نامبرده به خوبی تصویری از جغرافیا و جغرافیای تاریخی عصر ساسانیان به دست می دهد. معجم البدان از نظر مورخان و پژوهشگران یکی معتبرترین و دقیق ترین اثر علمی و تحقیقی در زمینۀ فوق است که به زبانهای مختلف نیز ترجمه گردیده است.

[۱]. Yaqut-i-Hamavi.

[۲] . پیرنیا، حسن، ایران باستان (مجموعه جیبی) کتاب اول، ص ۱۰۵.

[۳]. Mongolen.

[۴]. Tataren.

[۵]  نام این مورخ در پاره ای منابع بدون فتحۀ دوم «ابن خلکان» (Ibn-I khalkan) یا Ibn-I Khalkan                (Ibn-iHolkan)  نیز آمده است.

منبع : کتاب تاریخ ایران در دوره ساسانیان

نویسنده : دکتر اردشیر خدادادیان

نشر الکترونیکی سایت تاریخ ما