تیگران، ابرقدرتی میان ایران و روم!

«تیگران دوم» پس از درگذشت «تیگران یکم»، در سال ۹۵ پیش از میلاد بر تخت نشست. «آرتاوازد دوم» پسر تیگران، در سال ۵۵ پیش از میلاد به پادشاهی ارمنستان رسید و تیگران در سن ۸۵ سالگی درگذشت.

با این حساب تیگران دوم در سال ۱۴۰ پیش از میلاد زاده شد و در سن ۴۵ سالگی بر تخت نشسته است! بیشتر مورخان معتقدند که پس از شکست ارمنی‌ها از اشکانیان، تیگران نزد پارت‌ها به گروگان رفته است.

جنگ نخست پارت و ارمن حدود سال ۱۴۰ پیش از میلاد در روزگار پادشاهی «مهرداد یکم» اشکانی، زمانیکه تیگران دوم تازه زاده شده یا هنوز یکسال بیشتر نداشت روی داده است. روشن است که تیگران در این سن نمی‌توانست به گروگان برده شود!

«استفان بیزانسی» به نقل از «آریانوس» به نکته جالبی از زندگی تیگران اشاره می‌کند که چندان به آن توجه نشده. از این روایت چنین پیداست که تیگران پس از رسیدن به پادشاهی، شهربان بخشی از ارمنستان به نام «خولوبتنه» بوده است. اینطور که از منابع دیگر ارمنی همچون موسی خورنی و نظر دیگر مورخین ارمنی پیداست، احتمالا تیگران در این مدت پیش از پادشاهی، حاکم ایالتی به نام «آغزنیک» که مکان بسیار مهمی است بوده که در میان ارمنیان به حاکم آغزنیک، «دارنده‌ی تخت دوم» گفته می‌شود!

تیگران در روزگار حیات پدرش «تیگران یکم» و درواقع پس از آنکه شهربان شد نزد اشکانیان به گروگان رفت. البته این گروگان رفتن او ارتباطی به جنگ ارمنیان و پارتیان که در سال ۱۴۰ پیش از میلاد روی داد و قبلا به آن اشاره شد ندارد! شاید در پی جنگی دیگر باشد یا مناسبتی دیگر و یا برای تضمین وفاداری به پیمان میان دو دولت بوده باشد.

بنا به نظر «استرابو» و «یوستینیوس»، تیگران پس از گذراندن دوران اسیری خود، نتوانست بلافاصله به تخت شاهی ارمنستان برسد. استرابو معتقد است که تیگران به کمک و یاری اشکانیان به تاج و تخت ارمنستان رسید. این سخنان بیانگر این است که به پادشاهی نشستن تیگران دوم از راه صلح‌آمیز نبوده است. درواقع او با واگذاری «هفتاد جلگه» به اشکانیان و دریافت کمک نظامی از آنها توانست بر تخت بنشیند. تیگران برای استوار ساختن این پیوند، بنا به رسم دیرین، دخترش «آریازاده» (آوتوما) را به همسری شاه اشکانی، «مهرداد دوم» در آورد.

روند یکپارچه شدن «ارمنستان بزرگ» از زمان پادشاهی «آرتاشس یکم» (بنیانگذار سلسله آرتاشسی ارمنستان)، با جنگ‌های سخت با سلوکیان و دیگر دولت‌های آسیای صغیر آغاز شده و هنوز پایان نگرفته بود! هنوز سرزمین «تسپوک» از ارمنستان بزرگ جدا بود. پس نخستین گام تیگران، گشودن تسپوک بود که در سال ۹۴ پیش از میلاد انجام گرفت. سپس تیگران با تامین نیاز و ثروت و بردگان بزرگان و سرداران ارمنی، اوضاع داخلی را ثبیت کرد و شرایط برای ادامه کشورگشایی به خوبی فراهم گشت.

با تاخت و تاز‌های پیوسته اشکانیان، سلوکیان باتوجه به کشمکش و ناآرامی‌های داخلی، بشدت ناتوان شده بودند. سرزمین‌های باقی مانده حاکمان سلوکی، به سبب داشتن شهرهای ثروتمند و پر رونق و زمین‌های پربار، لقمه چربی برای دولت رو به رشد ارمنستان بود.

اما تیگران هنوز توان حمله به سوریه را نداشت چرا که حکومت نیرومند اشکانی پشت سر او بود! با اینکه اشکانیان و ارمنیان در این دوره روابطی دوستانه داشتند اما چناچه ارمنستان راه بی‌سابقه نیرومند شدن را ادامه می‌داد، بی‌گمان موضع اشکانیان نیز عوض می‌شد!

دولت نیرومند پونتوس که پادشاه آن، یکی از درخشان‌ترین چهره‌های نظامی و سیاسی زمانه خود بود، یعنی «مهرداد ششم» نیز در همسایگی ارمنستان وجود داشت. پس تیگران باید پس از تصرف خاک سلوکیان، روابط خود با این دو سرزمین قدرتمند را سامان می‌داد.

در این زمان، مهرداد ششم پونتی نیز اهدافی برای کشورگشایی و افزایش قدرت و قلمروی خود داشت و میخواست به سرزمین‌های غرب خود یعنی کاپادوکیه هجوم آورد. اینجا بود که مهرداد و تیگران، در پی سازش برآمدند.

در پی این توافق، تیگران باید مهرداد را در جنگ‌هایش یاری می‌داد، پونتوس بر کاپادوکیه و باقی سرزمین‌های فتح شده حکومت می‌کرد و در عوض اسیران و غنیمت‌ نبرد ازان تیگران و ارمنی‌ها میشد. این پیمان با یک ازدواج سیاسی که مرسوم بود، استوارتر شد. مهرداد دختر خود را به همسری تیگران درآورد.

در سال ۹۳ پیش از میلاد کاپادوکیه فتح شد. رومیان از ظهور قدرت‌های جدیدی در شرق مانند تیگران ارمنی و مهرداد پونتی، احساس خطر می‌کردند. در سال ۹۲ به فرمان سنای روم، «لوسیوس کورنلیوس سولا» که در «Cilicia» (کیلیکیه) فرماندار بود را مامور دفع خطر ارمنیان و پونتوس کرد.

فردی به‌نام «آریوبرزن» به فرمان سنا روم و توسط سولا، به حکومت کاپادوکیه منسوب شد. از طرفی رومیان درصدد آن برآمدند تا در شرق، حمایت اشکانیان را در مقابل ارمنستان و پونتوس داشته باشند!

در این میان روم و اشکانی به توافق رسیدند و رود فرات مرز میان ایشان شد. اگرچه بنا به نوشته «پلوتارک» و «آپیانوس»، مهرداد دوم از این پیمان خشمگین بود.

چراکه سفیر اشکانی در این مذاکرات که او نیز «آریوبرزن» نام داشت (بعدا در مطالب دیگری در خصوص رواج نام آریوبرزن در این دوره سخن خواهیم گفت)، نتوانسته بود در این گفتگو، به سولا که از خود غروری بی‌اندازه نشان می‌داد، پاسخ درخوری بدهد. پس از بازگشت سولا از کاپادوکیه، در سال ۹۱ پیش از میلاد، بار دیگر کاپادوکیه توسط مهرداد پونتی فتح شد!

مهرداد ششم پونتوس با رومیان وارد نبردی شد که به دوره جنگ‌های مهردادی معروف است. در این زمان حکومت اشکانی دچار مشکلات بسیار جدی داخلی شده و نبرد برای تصاحب تاج و تخت شکل گرفته بود‌. فردی به‌نام «گودرز» چشم طمع به تاج و تخت مهرداد دوم داشت.

در این زمان که گویی مهرداد دوم در شرق مشغول نبرد بود، گودرز سود جسته و در غرب، در بابل خود را شاه خواند و قلمروی اشکانی را دوپاره کرد. در سال ۸۷ پیش از میلاد، مهرداد دوم که فرصت نکرده بود شاهنشاهی خود را دوباره یکپارچه کند، درگذشت. زمان مناسبی برای ظهور تیگران فرا رسیده بود!!!

طوفان شاه ارمنی در قلمروی اشکانی!

پس از درگذشت مهرداد دوم، تیگران که دیگر خود را پایبند به وظیفه خویشاوندی نمی‌دانست (دخترش همسر مهرداد دوم بود)، به قلمروی اشکانی که حال تنها گودرز یگانه شهریار آن بود حمله برد.

تیگران پیش از هرچیز، به «هفتاد جلگه» که قبلا برای آزادی خود و رسیدن به تاج و تخت ارمنستان، به مهرداد دوم بخشیده بود حمله برد و آن را پس گرفت. سپس به همسایه شرقی خود یعنی «ماد آتروپاتن» (آذربایجان) حمله برد و سپس بخش‌هایی از «ماد بزرگ» را نیز تصرف کرد!

چندان طول نکشید که تیگران و سپاه قدرتمندش، چنان طوفانی در قلمروی اشکانی پیشروی کرده و جلو می‌رفتند. اکباتان (هگمتانه) نیز به محاصره درآمد! در این زمان گودرز که از دست کم گرفتن تیگران ضربه سختی خورده بود، پیشنهاد صلح داد.

گودرز طی پیمانی، «هفتاد جلگه» «ماد آتروپاتن» و «شمال میان‌رودان» را به تیگران بخشید. همچنین عنوان «شاهنشاه» که تا آن زمان ازآن شاهان اشکانی بود، به تیگران دوم اعطا شد! تیگران که سرزمین «ماد آتروپاتن» را مهم می‌شمارد، دخترش را به همسری پادشاه آن، یعنی «مهرداد یکم آتروپاتنی» درآورد، و این چنین متحد دیگری برای خود دست و پا کرد.

پس از این، تیگران توانست «Gordyene» (جنوب دریاچه وان)، «آدیابن»، «نصیبین» و «اسروئن» را نیز فتح کند. قلمروی سلوکیان که بشدت آشفته و نا آرام بود و در بیشتر نبردهای خود شکست می‌خورد، به آسانی توسط سپاه ارمنستان گشوده شد.

بدین ترتیب «تیگران دوم» پادشاهی از سلسله «آرتاشسی» ارمنستان، توانست ممالک بسیاری را به قلمروی خود اضافه کند و ارمنستان را به بزرگ‌ترین قلمروی تاریخی خود برساند. شاید بشود گفت امروزه از تیگران بعنوان بزرگ‌ترین پادشاه باستانی ارمنستان یاد می‌شود. به‌نوعی دیگر می‌توان گفت، تیگران جایگاهی که «کوروش بزرگ» برای ایرانیان دارد، نزد ارمنیان داراست.