سلجوقیان و گسترش زبان و ادبیات پارسی
در عصر سلاجقه، زبان و ادب و فرهنگ فارسی پیشرفت و توسعه خاصی یافت. خاندان این سلسله و حکومتهای کوچک دیگر، در دربار خود شعرا و نویسندگان بزرگ تربیت می کردند و به تشویق و ترغیب آنان در عراق و آذربایجان گویندگان بزرگی به ظهور رسیدند و به رواج و گسترش قلمرو زبان و فرهنگ فارسی افزودند. سلاجقه در تأسیس و ایجاد استقلال و شناساندن فرهنگ اصیل این مرز و بوم، فعالیّتها و کوششهای مستمر و فراوان کردند.
بطور کلّی دوره سلجوقیان از جهت تعداد گویندگان و سرایندگان به زبان فارسی از درخشانترین ادوار تاریخی و ادبی ایران بشمار می رود. سلاجقه زبان فارسی را زبان رسمی و درباری قرار دادند. وزرای این دوره، خصوصاً عمیدالملک کندری و خواجه نظام الملک، فضل دوست و فرهنگ پرور و شاعر پرور بوده اند و از خدمت و عنایت نسبت به فضلا و ادبا دریغ نمی کردند و همواره خدمات شایانِ توجّهی بترقّی علوم و ادبیّات کرده اند.
زبان فارسی در این عصر رواج کامل یافت. اکثر پادشاهان این خاندان با وجود اینکه خود تُرک زبان بودند در بسط و نشر فرهنگ و تمدّن ایرانی و شعر و آثار ادبی فارسی و تشویق و ترغیب شعرا و نویسندگان فارسی زبان کوشش فراوان کردند و حتی برخی شاهان سلجوقی مثل سلطان ملکشاه بزرگ و طغرل سوم آخرین سلطان سلجوقی خود شاعر پارسی زبان بودند و اشعاری به پارسی از طغرل سوم به جا مانده است مانند :
آنکس که جهان پشت پایی میزد
دو آمده بر در گدایی میزد
از نماز شام تا گاه صحر
صد نعره برای ناشتایی میزد
از جمله اشعار پارسی سلطان ملکشاه سلجوقی نیز شعر زیر است:
من آن شاهم که از شاهان گیتی
مرا بد در جهان فرمان‌روایی
شهانرا تاج و تخت انعام دادم
بدین دادند هفت اختر گواهی
عصر سلجوقیان بی تردید یکی از ادوار درخشان تاریخ ادبیات فارسی در ایران بزرگ محسوب میشود. شعر فارسی در قالب های قصیده، مثنوی، و رباعی با مضامین ،حکمی عرفانی ستایشی رزمی و بزمی در عالی ترین سطح هویدا شد. شاعرانی که غالباً از علم و حکمت مایه فراوان داشتند، چون ناصر خسرو قبادیانی، معزی نیشابوری ، انوری ابیوردی، خاقانی شروانی و نظامی گنجوی از جمله نام آورانی بودند که در قلمرو سلجوقیان آثار بسیار ارزشمندی به نظم فارسی خلق کردند البته دانشمندانی مانند خیام نیشابوری که رباعیاتش شهرت جهانی یافته است و عرفایی مانند باباطاهر همدانی که ترانه های او سوز و گدازی ویژه دارند در صدد کسب مقام شاعری نبوده و سروده هایشان جنبه تفننی داشته است.
در ادبیات منثور نیز در قلمرو سلجوقیان هم آثاری با سبک ساده و روشن با مایه های ، سیاسی ، اجتماعی مذهبی و عرفانی همچون سیاست نامه خواجه نظام الملک، نصیحه الملوک امام محمد غزالی ، قابوس نامه عنصر المعالی، و آثار منثور ناصر خسرو و خواجه عبدالله انصاری و هم آثاری با اسلوبی متکلف و متین به رشته تحریر درآمد، مانند عتبه الکتبه بغدادی از (بغدادک خوارزم) همچنین در آن عصر آثاری خلق شد که دارای نثری بینابین است. سفرنامه ناصر خسرو نخستین سفرنامه به زبان فارسی است که در دومین دهه حضور سلجوقیان در ایران نوشته شد.
همان طور که رواج و گسترش زبان و ادبیات فارسی در هندوستان مرهون حضور غزنویان و غوریان در آن مرز و بوم است ورود زبان فارسی به آناتولی و گسترش ادبیات فارسی در آنجا نیز در پرتو سلطه سلسله سلجوقیان روم بـر آن سرزمین صورت گرفت. استفاده حکومت سلجوقیان روم از کارگزاران دیوانی فارسی زبان زمینه رواج زبان فارسی را در آسیای صغیر فراهم کرد و حمایت سلاطین سلجوقی روم از شاعران و نویسندگان و مورخان فارسی زبان به گسترش ادبیات فارسی شایانی کرد.
