در سده ۶ ه.ق / ۱۲م در اکثر مناطق ایران آجر از مواد اصلی ساختمان بود اما در بیشتر نواحی قلمرو اتابکان در ساخت بناها از سنگ استفاده می شد و در اکثر ابنیه ساده خشت خام یا سنگ نتراشیده در ملاط به کار می رفت. باید گفت که سده های ۵ تا ۸ ه.ق ساخت و ساز مقابر بزرگ به شیوۀ گذشته و به صورت مدور یا به شکل مربع یا چند ضلعی هایی با گنبدی بر بالای آنها رایج بوده است. بیشترین تعداد بقعه های باقی مانده از سده های ۶ _ ۷ ه.ق در ماوراءالنهر و آذربایجان قرار دارد. مقبره یوسف بن کثیر سرپرست شیوخ محلی در نخجوان را عجمی بن ابی بکر از معماران دوره اتابکان آذربایجان ساخته است.
شرحی بر مقبره
این مقبره به صورت هشت ضلعی و از آجر ساخته شده است و دارای گنبدی است که با مخروط بلند آجری پوشیده شده است ضلع های نمای خارجی با نقوشی از آجر به اشکال مختلف هندسی زینت شده است. از دیگر آثار جالب معماری دوران اتابکان و این هنرمند مقبره مؤمنه خاتون است که به فرمان شوهرش اتابک شمس الدین ایلدگز ساخته شد و در محرم سال ۵۸۲ به اتمام رسید بدنه مقبره تا سقف حدود ۲۵ متر ارتفاع دارد.طرح مقبره در داخل مدور و در خارج ده ضلعی است طاق نماها و مقرنسکاری ها طوری طراحی شده است که حجم مقبره را به چشم کوچکتر نشان میدهد. از ویژگیهای برجسته این بنا به کار گرفتن کاشی های فیروزه ای رنگ است که به منظور جلوه گر ساختن بیشتر کتیبه بنا از آن استفاده شده است.
همچنین اتابک جهان پهلوان محمد دروازه ای با یک در زیبا در این آرامگاه ساخته بود که اکنون از بین رفته است.شمس الدین ایلدگز و همسرش، مدارسی در همدان ساختند و قبر هر دو در جوار مدرسه ای است که بنا کرده اند. جهان پهلوان محمد نیز در عراق و اران و آذربایجان مساجد و مدارس بنا کرد و در مراغه مدرسه ای بسیار بزرگ ساخت.احداث مدارس مساجد و دیگر مراکز تحصیل بیانگر رغبت و علاقه اتابکان آذربایجان به شکوفایی علم و فرهنگ است.در منابع نام بعضی از اشخاصی که بنیان گذار مدارس در آذربایجان بوده اند نیز آمده است بعدها همین مدارس با نام بنیان گذاران خود شهرت یافته اند از جمله مدرسه الفرج الهویی خوی که در تاریخ ۲۱۵ق بنا شده است.
مدرسه احمد آپا در مراغه که به سال ساخته شده و مدرسه بسیار معروفی بوده است و مدرسه القاضی که قاضی کمال الدین ابو عبدالله محمد قزوینی مراغی در سال ۶۰۴ تا ۶۰۵ ساخت قابل اشاره اند.گرد بازو در همدان مدرسه ای که ساخته بود دفن گردید. علاء الدین کرپه ارسلان صاحب مراغه بعد از وفاتش در قبه خود در مدرسه عزیه به خاک سپرده شد و این قبه بلندترین و آبادترین قبه هاست و سلافه خاتون زوجه اتابک خاموش را هم پس از مرگش در همانجا به خاک سپردند.
