بهترین کتاب‌ها و اسناد یافت شده درباره تاریخ قاجار

شناخت و بررسی منابع در تبیین پژوهش بهترین ابزار می باشد و دانستن آن برای ورود به بحث درباره مباحث تاریخی ضروری است. در ابتدا لازم است تاریخ قاجار با استفاده از منابع و تحقیقات مورد بررسی قرار گیرد. بنابراین، پیش از ورود به بحث بایسته است تا علاوه بر بررسی منابع متقدم به برخی از پژوهش‌های جدید توسط محققان و ایران شناسان ارائه شده، اشاره شود.

منابع تاریخ‌نگاری دوره قاجاریه، در گذشته کمتر مورد توجه بوده و محققان چندان عنایتی، به این امر نداشتند. سنت تاریخ نگاری در دوره قاجاریه دنباله سنت ادوار پیشین بود. در آغازین دوره قاجار تاریخ نویسی، به دلیل گرفتاری شاهان به مسائل داخلی و هجوم دشمنان خارجی و رشد چشمگیری نداشته و نوشته‌های تاریخی بیشتر رونویسی بوده و یا در وصف شاهان و اجداد آنان بوده است و در این دوره وقایع و حوادث به ترتیب زمان وقوع، ثبت می شد. در تواریخ عمومی، تاریخ از آغاز آفرینش آدم تا دوره حیات مورخ آورده می‌شد. موضوعات کتاب، مانند تاریخ‌نگاری پیشین، شرح جنگ ها و اعمال پادشاهان یا هیات حاکمه بود، پرداختن به تاریخ اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و غیره مورد توجه قرار نگرفته بود.

از دیگر مسائل مهم در نوشته های تاریخی این دوره بویژه عهد فتحعلی شاه، سبک نگارش آن هاست که از نثر پر تکلف و پیچیده برخوردارند و برخی مورخان این عصر، از شیوه متکلفانه دوره افشاریه پیروی کردند، ولی پس از فتحعلی شاه سبک نگارش از تکلف و پیچیدگی دور می گردد و به مرور زمان شیوه تاریخ‌نگاری با توجه به تأثیر تاریخ نگاری غرب در ایران روشمند شده و در روش و بینش مورخان تغییرات اساسی ایجاد می‌شود. از ویژگی‌های مهم تاریخ نگاری در این دوره می توان به استفاده از آیات و احادیث و اشعار در متون تاریخی، ذکر تاریخ و سال حوادث، تملق و مداحی برخی مورخان از شاهان، افزایش محسوس سفرنامه نویسی و خاطره‌نویسی، توجه به نقشه ها و تصاویر، در هم آمیخته بودن مطالب سیاسی با مطالب اقتصادی و اجتماعی در بیشتر منابع و…. یاد کرد.

 عوارض عمومی و سلسله‌ای

سنت تاریخ نگاری عمومی در ایران، گرچه از دوره صفویه دچار تحولاتی گردید، ولی شیوه تاریخ نگاری سنتی تا پیدایش  مشروطیت ادامه یافت و مورخان در روش و بینش همان سنت پیشین را ادامه می دادند و با این نگاه آثار قابل توجهی در زمینه تواریخ عمومی ارائه گردیده، مهمترین تواریخ های عمومی این دوره عبارتند از:

 تاریخ محمدی

تاریخ محمدی یا 《احسَن التواریخ»، تالیف محمد فتح الله بن محمد تقی ساروی، شاعر و مورخ پرآوازه دوره ی آقا محمد خان قاجار و فتحعلی شاه قاجار می باشد، وی از اهالی ساری مازندران و از شاگردان میرزا مهدی خان استرآبادی بوده و کتاب خویش را بنا به توصیه و حکم فتحعلی شاه قاجار تالیف کرده است. او در مورد انگیزه تتالیف کتاب می‌گوید که: 《به حکم شاهزاده ی سخن سنج قدردان و نوردیده ی ملک و ملوک [ فتحعلیشاه آینده]…. خود را از مزاولت جمیع مهام ممنوع و به تحریر حقایق و صوادر امور این خدیو محتشم و قبله ی عالم و کعبه ی آمال ترک و عرب و عجم [آقامحمدخان] شروع نمود.» (ساروی۹:۱۳۷۱)

تالیف کتاب مذکور، که حدوداً ده سال طول کشیده، متضمن ۱۸ سال تاریخ حوادث اواخر حکومت زندیه و وقایع روی کار آمدن آقامحمدخان قاجار می باشد. مولف در کتاب خویش بعد از توضیحی مفصل در خصوص اصل و نسب خاندان قاجار و اشاره ای کوتاه بع جریان رفتن فتحعلی خان قاجار به اصفهان جهت کمک شاه سلطان حسین، پیوستن وی به شاه طهماسب سوم و ماجرای کشته شدن محمد حسن خان قاجار، اصل مطلب را با فرار آقا محمد خان از شیراز (۱۴ صفر ۱۱۹۳) آغاز می‌کند. مولف تصویر روشن و گویایی از مقدمات و مراحل به قدرت رسیدن خان قاجار را با جزئیات و نکات باریک تاریخ این دوره ارائه می دهد و حوادث را تا قتل آقامحمدخان در قلعه ی شوشی و حمل جنازه ی وی به نجف اشرف یعنی تا سال ۱۲۱۱ ه  ق/ ۱۷۹۶ م  پی می گیرد.

+ دانلود کتاب تاریخ محمدی از کتابخانه تاریخ ما

کتاب، گزارش های گرانبهایی درباره ی تاریخ قاجار، به ویژه اطلاعات ذی قیمتی در خصوص اصل و منشاء ایل قاجار، در اختیار خواننده می گذارد. که در دیگر متون همطراز و همزمان دیده نمی شود. ( همان :۱۲) در این کتاب درباره چگونگی تصرف شهرهای مختلف توسط آقا محمد خان و جنگ او با حاکمان زندی اطلاعات دست اولی ارائه شده (همان: ۱۴۲) که به خاطر هم زبان هم زمان بودن مورخ با وقوع این حوادث، از ارزش و اهمیت خاصی برخوردار است.

سبک کتاب غامض و پیچیده است، مخصوصاً اینکه ساروی شاگرد میرزا مهدی استرآبادی بوده و سعی کرده در سبک نوشتاری استاد خویش در “دُرّه نادری” تاسی جوید، لذا اثرش را با انشایی پیچیده و غامض تحریر یافته و به دقت و وسواس استعارات، اشارات، کنایات و تشبیهات متداول آن دوران در سرتاسر کتاب به کار رفته است.

از تاریخ ولادت و وفات مورخ اطلاعی در دست نیست الا اینکه در سال ۱۲۱۷ ق /۱۸۰۲ م زنده بوده و تاریخ فتحعلی شاه قاجار را به فرمان عباس میرزا نایب السلطنه تألیف کرده است.

 تاریخ ذوالقرنین

تاریخ ذوالقرنین اثر میرزا فضل الله ذهبی خاوری شیرازی، از مهمترین مورخان صدر دوره ی قاجاریه است؛ او در سال ۱۱۹۰ ه ق در شیراز به دنیا آمد‌. در ابتدا ندیم مخصوص حسین علی میرزا فرمانفرما بود و  بعد به تهران مهاجرت کرد و در دستگاه میرزا محمد شفیع مازندرانی به خدمت مشغول شد و مدت ده سال در تهران به شغل دبیری اشتغال داشت و مدتی وزارت همایون میرزا و محمود میرزا حاکم لرستان و نهاوند را داشت و در نهاوند، شاهزاده همایون میرزا بر بی خشم گرفت و اموالش را مصادره و روانه زندان نمود. (سپهر، ۱۳۵۲:ج ۲/۲۴) فتحعلی شاه او را از زندان آزاد و در شمار منشیان خود قرار داد؛ سپس به نوشتن تاریخ مشغول شد و بعد در سال ۱۲۶۶ هجری قمری درگذشت.

کتاب تاریخ ذوالقرنین خاوری در دو جلد می باشد . در جلد اول به نامه خاقان معروف است. جلد دوم شامل اوضاع سلطنت فتحعلی‌شاه است که از سال ۱۲۴۲ هجری قمری  آغاز و تا جلوس محمد شاه به تخت سلطنت پایان می یابد و در پایان شرح حال مبسوطی از فرزندان و نوه های شاه ارائه می‌دهد و اطلاعات دقیقی درباره فتحعلیشاه حوادث، اقدامات و مرگ او ارائه می نماید.

 مآثر سلطانیه

این کتاب توسط عبدالرزاق مفتون دنبلی، منشی دیوان عباس میرزا نایب السلطنه نوشته شده است. مفتون تخلص شعری نویسنده است. ارزنده ترین مطالب این کتاب در رابطه با حوادث دوران فتحعلی شاه، به خصوص جنگهای ایران و روس تا سال ۱۲۴۱ ق /۱۸۲۶ م می باشد مآثر سلطانیه، هر چند بنابر اعتراف ضمنی مولفش، تاریخی رسمی و فرمایشی است، با این حال از اعتبار خاصی برخوردار است. زیرا مولف آن از نزدیک شاهد حوادث بوده و بسیاری از آنچه را که نوشته، خود دیده و یا از شهود عینی شنیده و تحقیق کرده است. از این رو مآثر سلطانیه می‌تواند رابطه با جنگهای ایران و روس به مثابه سند تاریخی کارآمد باشد.

تاریخ عضدی

کتاب تاریخ عضدی  تالیف شاهزاده عضدالدوله سلطان احمد میرزا (۱۳۱۹ –  ۱۲۳۹ ق / ۱۹۰۲ – ۱۸۲۴ م) پسر چهل و هشتم فتحعلی شاه از بطن طاووس خانم اصفهانی ملقب به تاج الدوله می باشد، او هنگام درگذشت پدر ده ساله بود و نوشته های او در کتابش بیشتر مشهودات عینی اوست تا مسموعاتش، نوایی کتاب عضدالدوله را به همین علت و نیز به خاطر این که بسیاری از مطالب را با بی طرفی کامل و بی نظری و بی  غرضی بیان کرده، و همچنین سعی کرده مطالب پشت پرده و خصوصی را بازگو نماید، قابل اعتماد دانسته. (عضدالدوله، ۷:۱۳۵۵)

احمد میرزا در سال ۱۳۰۴ ق/۱۸۸۷ م به خواهش میرزا محمد حسن خان اعتمادالسلطنه کتاب را به رشته تحریر درآورده و در سال ۱۳۰۶ ق/ ۱۸۸۹ م در بمبئی هند به چاپ رساند (همان: ۱۰ ) کتاب اطلاعات جامع و بدیعی درباره خصوصیات آقامحمدخان، فتحعلی شاه و محمد شاه، به ویژه وضعیت زنان به حرمسرای شاه ارائه می‌دهد. چون شاه برخی از درآمد شهرها یا اراضی مناطق را به زنان خود داده بود به چگونگی اداره این شهرها و حاکمان آن پرداخته است.

+دانلود کتاب تاریخ عضدی از کتابخانه تاریخ ما

اکسیر التواریخ

کتاب 《اکسیر التواریخ 》 تالیف علیقلی میرزا اعتمادالسلطنه (۱۲۹۸ – ۱۲۳۷ ه ق/ ۱۸۸۱ -۱۸۲۲م) فتحعلی شاه است. در زمان فوت پدر سیزده سال داشت و در سن پانزده سالگی اقدام به تالیف اکسیر التواریخ نمود و به همین دلیل گاهی دچار لغزش هایی در طرفداری و یا جبهه‌گیری به غلط از شخصیتی می‌شود.

مثلاً درباره میرزا ابوالقاسم قائم مقام دو سدچار همین خطا می شود و از او در تمامی کتاب به بدی نام می‌برد، تا جایی که اعتمادالسلطنه در کتاب صدرالتواریخ خود بر این امر معترض شده و چنین می نگارد: شاهزاده علی قلی میرزای اعتضادالسلطنه در 《اکسیز التواریخ》 تصنیف خودشان در ذکر مقام قائم مقام خیلی توهین می‌کند. عبارات زشت و دشنام سختی در حق او می نگارند که ما از نقل آن انفعال داریم» (اعتماد سلطنه، ۹۱۴۷:۱۳۴۹) چون اعتضادالسلطنه زمانی که در جنگ هرات که همراه محمد شاه بود کتاب را به دستور محمد شاه نگاشته، از این روی درباره قائم مقام زیاده روی کرده است.

حوادث را تا سال ۱۲۵۸ ق دنبال کرده و مدت پنج سال برای تالیف آن وقت صرف کرد. در دوران حیات پدر و برادر زاده اش محمد شاه در کار سیاست نبوده است و بیشتر عمر را به تحصیل شعر و شاعری می‌گذرانده  است و با همسر محمد شاه،  مهد علیا مادر ناصرالدین شاه نزدیک بوده است. در زمان مرگ محمد شاه ۱۲۶۴ ق / ۱۸۴۸ م که مهد علیا امور حکومت را تا آمدن فرزندش در دست گرفت.

علیقلی میرزا سمت پیشکاری یعنی وزارت او را برعهده داشت و این نخستین شال سیاسی او محسوب می‌شود. پس از رسیدن ناصرالدین شاه به تهران و واگذاری  صدارت به میرزا تقی خان امیرکبیر در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه، در سلک مخالفین سیاست شاه و در جبهه مخالف امیرکبیر یعنی میرزا آقاخان نوری و مهد علیا قرار گرفت. در دوران صدارت امیرکبیر، اعتضادالسلطنه، غالب اوقات خود را با شعرا و اهل علم و ادب گذراند. (محبوبی اردکانی، ۱۳۶۸ : ۲/۲۲)

علیقلی میرزا پس از عزل و قتل امیرکبیر صاحبان مشاغل متعددی شد، نخست در سال ۱۲۷۲ ق و ۱۸۵۶ م ملقب به اعتضادالسلطنه و کمی پس از آن ریاست مدرسه دارالفنون را به او واگذار کردند و در ۱۲۷۵ ق/۱۸۵۹ م ملقب به وزیر علوم شد و تعدادی از فارغ التحصیلان دارالفنون را جهت ادامه تحصیل به فرانسه فرستاد. سپس مشاغلی چون وزارت صنایع، تجارت، ریاست مدرسه دارالفنون، اداره تلگرافخانه ها و معدن، روزنامه‌های دولتی و علمی، چاپخانه‌های دارالخلافه و ولایات و کارخانه ها، حکومت ملایر و تویسرکان را داشت؛ تا آنکه در شب عاشورا ۱۲۹۸ ق/ ۱۸۸۱ م در تهران در سن ۶۴ سالگی وفات یافت و در یکی از حجرات جنب مزار حضرت عبدالعظیم مدفون شد.

( اعتضادالسلطنه،۱۳۷۰/ ۱۹و۲۰)

کتاب اکسیر التواریخ در دو جلد تالیف شده که جلد نخستین آن از کیومرث پادشاه کیانیان تا پایان دولت زندیان می باشد و جلد دوم در حقیقت متن اصلی کتاب است از اصل و نسب قاجارها شروع شده و پس از آن به تشکیل دولت قاجار توسط آقامحمدخان، تاریخ سیاسی او همراه با دانشمندان و علما و شعرای عصر، شرح سلطنت فتحعلی شاه، اقدامات عباس میرزا و محمد شاه می‌پردازد، که فقط هشت سال از سلطنت محمدشاه را در بر دارد، درحالی که اعتضادالسلطنه تا سال ۱۲۹۸ قمری زنده بود.

 تاریخ نو یا تاریخ جهانگیری

جهانگیر میرزا (درگذشت ۱۲۶۹ ق /۱۸۵۳ م) پسر سوم عباس میرزا و مولف تاریخ نو یا تاریخ جهانگیری است. این کتاب شامل حوادث قاجاریه از سال ۱۲۴۰ تا ۱۲۶۷ قمری است؛ کتاب تاریخ نو دنباله ی تاریخ عبدالرزاق دنبلی یعنی مآثر سلطانیه می باشد، او در زمان پدر در سنین جوانی به حکومت خوی و سلماس رسید، پس از مرگ فتحعلی شاه و ابتدای حکومت محمد شاه جهانگیر میرزا و برادرش خسرو میرزا در جبهه ۱۲۵۰ ه ق/ ۱۸۳۵ م  به امر قائم مقام فراهانی کور شدند و در قلعه ی اردبیل محبوس گردیدند. ولی پس از قتل قائم مقام فراهانی محمدشاه این دو برادر را به تویسرکان فرستاد تا در آنجا آزادانه زندگی کنند.

جهانگیر خان بیشتر زندگی خود را به تحصیل علوم عربی و ادبی گذراند و پس از اینکه ناصرالدین شاه به سلطنت رسید، آن دو را به تهران آورد و جهانگیر میرزا را به حکومت خود منصوب کرد. این قضیه دو سه ماه پس از اتمام تاریخ نو بود. جهانگیر میرزا در ۱۲۶۹ ق از ناصرالدین شاه اجازه ی زیارت مکه را گرفت ولی در تبریز بیمار شد و به بیماری رعاف – خونریزی بینی –  دچار شد. او در رمضان ۱۲۶۹ ق/ ۱۸۵۳ م فوت کرد و در قم به خاک سپرده شد.

 ناسخ التواریخ

میرزا محمدتقی مستوفی (۱۲۱۶-۱۲۹۷ ق/۱۸۸۰-۱۸۰۲ م) فرزند ملا محمدتقی کاشانی ملقب به لسان الملک و متخلص به سپهر در سال ۱۲۱۶ قمری در کاشان متولد شد. او پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی در کاشان به شعر روی آورد و با تقدیم شعرش به فتحعلی خان صبا، ملک الشعرای فتحعلی شاه، دختر او را به زنی گرفت و پس از مرگ پدر زنش به همراه برادر زنش، محمد حسین خان متخلص به عندلیب به تهران آمد. و پس از مدتی به دعوت  محمود میرزای قاجار به نهاوند رفت و دیوان محمود القصاید را به او تقدیم کرد. با ایجاد اختلاف بین برادران و شاهزادگان قاجار در غرب کشور محمود میرزا حاکم نهاوند، حسام السلطنه حاکم بروجرد، حشمت الدوله حاکم کرمانشاهان و خوزستان – سپهر به تهران آمد و تا سال ۱۲۵۰ ق در تهران ماند و در سفر شاه به اصفهان با او همراه شد که پس از مرگ شاه در کاشان مقیم گشت.

با به سلطنت رسیدن محمد شاه، سپهر به تهران آمد ولی مورد بی‌مهری حاجی میرزا آقاسی قرار گرفت. با این وجود در سال ۱۲۵۸ ق به دستور محمد شاه به تشویق و ترغیب حاجی میرزا آقاسی مامور شد تا تاریخ سلطنت قاجار را به رشته تحریر درآورد که بدین ترتیب کتاب اول تاریخ قاجاریه را در دو جلد از آغاز تا پایان سلطنت فتحعلی‌شاه جلد اول و سلطنت محمدشاه را در جلد دوم تالیف کرد.

با شروع سلطنت ناصرالدین‌شاه، جلد سوم را شروع نمود و در سال ۱۲۷۲ ه ق/ ۱۸۵۶ م از طرف ناصرالدین شاه ملقب به لسان الملک شد. (بهار، ۱۳۸۴، سبک شناسی،ج ۳، ص ۳۶۷) او وقایع را تا سال ۱۲۷۴ ه ق / ۱۸۵۸ م ادامه داد. جلد اول کتاب درباره تاریخ تاسیس سلسله ی قاجار از آغاز تا پایان سلطنت فتحعلی شاه قاجار که شامل اصل و نسب  قاجاریه، چگونگی به قدرت رسیدن قاجاریه، ظهور آقا محمد خان قاجار و سلطنت فتحعلی شاه قاجار است و جلد دوم شرح سلطنت محمدشاه و جلد سوم شرح ده سال اول پادشاهی ناصرالدین شاه می باشد.

سپهر مورخی نکته سنج و دقیق بود، آثاری دقیق جامع ساده و شیرین آفرید (نوایی ۲۳۲:۱۳۶۹) ولی در نوشته های خود انصاف علمی را رعایت نکرده و نسبت به میرزا آقاخان نهایت تملق را داشته و از میرزا تقی خان امیرکبیر بد نگاشته

(هدایت، ۱۳۳۹: ۲/۳۵۰) و نسبت به امیرکبیر عناد و بی انصافی مخصوص ظاهر کرده است. با این وجود، سپهر از نوادر بزرگ تاریخ ادب ایران بود. انشای نثر مرسل و ساده می باشد و در تهیه ی کتاب نه جلدی ناسخ التواریخ خود که از هبوط آدم تا زندگانی امام حسین (ع) و تاریخ قاجار از تاسیس تا ۱۲۷۴  ه ق تلاش زیادی کرد. و علاوه بر کتاب ناسخ التواریخ کتاب‌هایی چون محمود و القصاید، براهین العجم فی قوانین المعجم، اسرار الانوار فی مناقب الائمه الاطهار، آیینه جهان نما، جنگ التواریخ و دیوان اشعار از خود به جای گذاشته است.

  روضه الصفا

تاریخ روضه الصفای ناصری، تالیف رضاقلی خان هدایت معروف به لَلِ باشی است. توضیح آنکه محمدبن خواند شاه بلخی معروف به میرخواند، مولف تاریخ روضه الصفا، کتاب خود را در شش جلد تالیف و به تاریخ انقراض شاهزادگان تیموری در حدود سال هشتصد و هفتاد  رسانده بود. رضا قلی خان به آن شش جلد، یک جلد هم از قسمت آخر تاریخ حبیب السیر تالیف محمد غیاث الدین خواندمیر نوه ی دختری میرخواند که در شرح تاریخ سلطان حسین بایقرا و ملوک قره قویونلو و آق قویونلو تا سال ۹۱۲ قمری است ضمیمه ساخت و جلد هفتم نام نهاد.

پس از آن، سه جلد دیگر را خود نوشت که جلد هشتم را به تاریخ صفویه تا انقراض دودمان نادرشاه و جلد نهم و دهم را به تاریخ قاجاریه اختصاص داد و وقایع سلطنت این سلسله را تا اوایل عهد ناصری ۱۲۷۴ قمری به رشته تحریر کشید و مجموع کتاب را به روضه الصفای ناصری نامید. نویسنده با موضعی منصفانه حوادث و وقایعی را که در طول زندگی اش رویداده بازگو کرده و در جلد دهم کتاب که به نام روضه الصفای ناصری نامگذاری شده به مسئله ظل السلطان علی شاه؛ الله قلی میرزا و حوادث دوران محمد شاه با توجه به گذشت زمان از وقایع با نثری تا حدی منشیانه و متکلّف و فنی پرداخته است.

 آثار اعتماد السلطنه

محمدحسن خان صنیع الدوله (۱۲۵۶-۱۳۱۳ ق/۱۸۹۶-۱۸۴۰ م) که بعدها ملقب به اعتماد السلطنه گردید، فرزند دوم حاجی علی خان می باشد. حاجی علی خان که صندوق دار، خزانه‌دار و سپس ناظر و خوانسالار دربار بود و سه سال پیش از مرگ محمد شاه به جرم برداشتن پول از خزانه کتک خورد و از کار برکنار و از وحشت مجازات بیشتر در حرم حضرت معصومه به بست نشست و از آنجا مغولا به تهران بردند و زندانی کردند (اعتماد سلطنه ۱۳۵۶/۵۵۸ ) و پس از مرگ محمد شاه، به دستیاری مهدعلیا مامور گیلان شد و در سال ۱۲۶۸ ه ق، کارگزار کشتن امیرکبیر گردید و این خیانت بزرگ و نابخشودنی را مرتکب شد و تا آخر عمر در مورد ملامت اطرافیان و حتی پسرش عبدالعلی خانه ادیب الملک قرار گرفت.

محمد حسن خان یک ماه پیش از قتل ناصرالدین شاه در گذشت. او تا سال ۱۲۶۷ قمری در دارالفنون تحصیل نمود و مدت ۱۲ سال در آنجا به فرا گرفتن زبان فرانسه و تعلیمات پیاده نظام پرداخت و سپس برای ادامه تحصیل به فرنگ رفت و در سال ۱۲۸۴ قمری به ایران بازگشت و به سمت مترجم حضوری دربار تعیین شد. او مناصبی چون ریاست دارالترجمه، معاون وزارت عدلیه، رئیس دار التالیف، عضو شورای دولتی، وزیر انطباقات را بر عهده داشت. او مردی پرکار، مدیر و علاقه مند به تحقیقات علمی بود مهم ترین کتاب‌هایی که از اعتماد السلطنه به یادگار مانده عبارتند از:

– مرآت البلدان ناصری در تاریخ و جغرافیای شهر های ایران در چهار جلد، که ترتیب حروف تهجی تنظیم گردیده است.

– تاریخ منتظم ناصری که تاریخ عمومی است و حوادث از آغاز هجرت تا سال ۱۳۹۰ قمری را نوشته است.

– مطلع الشمس درباره ی استان خراسان در سه جلد نوشته شده است.

– المآثر و الآثار در شرح  وقایع سلطنت ناصرالدین شاه و احوال رجال و علما و دانشمندان.

– روزنامه خاطرات، که اطلاعات ارزشمندی درباره شهرها، بقاع و اماکن تاریخی  ارائه می‌دهد و آیینه تمام نمای وضع سیاسی و اجتماعی ایران در اواخر دوره ناصری می باشد.

اعتماد السلطنه آثار دیگری را به صورت تالیف و یا ترجمه دارد، مانند رساله خوابنامه که در آن تمام سلاطین و وزراء قاجاریه را به پای میز محاکمه می کشد و به این وسیله تحلیلی دقیق از اوضاع زمان خود به عمل می‌آورد. این کتاب پس از مرگ اعتماد السلطنه منتشر گردید. (تاجبخش، ۳۷۹:۱۳۸۲) چون اعتماد السلطنه و پدرانش درباره بوده‌اند، آگاهی‌های سودمند در آثارش می‌توان یافت، اما نه اینکه هرچه در آن آورده درست و معتبر باشد. با این همه آنچه را که درباره حوادث تاریخی نوشته کمابیش با مدارک و اسناد تاریخی می خواند.

 

 منشآت قائم مقام

منشات قائم مقام، مجموعه ای شامل نوشته ها و نامه های قائم مقام دوم است. منشآت شامل نامه های خصوصی، مراسلات اداری، فرمان ها، عهد نامه ها و رساله هایی است که قائم مقام دوم تالیف کرده است. منشآت قائم مقام هم ارزش ادبی دارد و هم دارای ارزش تاریخی است. که قائم‌مقام در زمینه نثر ادبی، پیرو نثر سعدی است و از نظر تاریخی نیز می‌توان از خلال نوشته‌ها و نامه‌های کتاب به اوضاع اجتماعی و اقتصادی –  فرهنگی عهد فتحعلی شاه و محمد شاه قاجار پی برد.

+ دانلود کتاب منشات قائم مقام فراهانی از کتابخانه تاریخ ما

 

 خاطرات سیاسی امین الدوله

این کتاب شرح حالی است که از میرزا علی خان امین الدوله به قلم خود او، که به مانند بسیاری از شرح های دیگر که به قلم مردان سیاسی نوشته می‌شود آئینه ای از اوضاع سیاسی مولف است. در این کتاب دسته بندی های سیاسی، دسیسه بازی‌ها و  کینه‌ورزی های رجال ایران نسبت به یکدیگر به تصویر درآمده است که از خلال این نوشته‌ها و افشاگری های هر کدام از افراد نسبت به یکدیگر، تا حدودی می توان به شخصیت واقعی آنان پی برد. علاوه بر این چون مولف از رجال سیاست مدار بلندپایه دوره ناصری و مظفری می‌باشد، کتاب وی می‌تواند به عنوان منبعی ارزشمند و معتبر برای شناخت اوضاع تاریخی آن مقطع مورد استفاده قرار گیرد. در این کتاب رقابت دو کشور روس و انگلیس، دخالت‌ها و کارشکنی‌های این دو دولت در امور داخلی ایران به تصویر درآمده است.

 تواریخ نویسندگان خارجی

بخشی دیگر از منابع دوره ی قاجار، کتاب‌هایی است که توسط نویسندگان خارجی به ویژه انگلیسی‌ها به نگارش درآمده اند. این منابع از آن جهت که توسط یک فرد غیر ایرانی و غیر وابسته به دربار قاجار و با دیدی متفاوت از دید سنتی نوشته شده اند، قابل اهمیت هستند. در این منابع تنها به مسائل سیاسی و شرح جنگ ها و اعمال پادشاهان پرداخته نمی‌شود، بلکه مطالبی در مورد فرهنگ، اجتماع و آداب و سنن جامعه را نیز شامل می شود‌.

 تاریخ ایران اثر ملکم

سرجان ملکم مامور سیاسی انگلیس در ایران در سال ۱۲۳۰ قمری/ ۱۸۱۵ م کتاب خود را در دو جلد منتشر ساخت. انگیزه اصلی او از تالیف این اثر، یک انگیزه رسمی و سیاسی بوده و هدف از آن تهیه اطلاعات درباره منطقه ای که برای سیاست انگلیس اهمیت داشت، بود. گرچه علاقه و حس شهرت طلبی را نباید از نظر دور داشت.

تاریخ ایران در بیست و شش باب بوده حوادث و وقایع ایران را از آغاز تا اوایل دوره پادشاهی فتحعلی شاه در بر دارد. کتاب درباره آقامحمدخان و فتحعلی شاه و چگونگی قدرت یابی قاجار اطلاعات دست اول ارائه می‌دهد، آنچه که اهمیت کتاب را می افزاید توجه به مسائل اجتماعی، مذهبی، نحوه داری شهرها، زندگی طوایف و عشایر، مالیات اوضاع اقتصادی کشور، راه‌ها و وضعیت جغرافیایی ایران، آداب و رسوم مردم، جمعیت، حوادث غیرمترقبه و وضعیت نظام سیاسی ایران می باشد که در بررسی تاریخ محلی دوره مذکور از اهمیت خاصی برخوردار می باشد.

گزارش ملکم درباره شهرها و وضعیت اجتماعی و اقتصادی ایران دور از اهداف سیاسی و قضاوت های نادرست و گاهی مغرضانه نمی باشد، چون هدف او تامین اهداف دولت متبوعش و کسب شهرت و تحقیر ملت ایران بوده و سعی داشت به نحوی از نظر روانی ایرانیان را دور از تمدن معرفی نماید. ملکم نسبت به تاریخ ایران به دیده حقارت می نگرد و ایران را سرزمینی دور از تمدن بر می شمارد که در آن هیچ گونه ترقی دیده نمی شود. در نظر او بدترین نشانه انحطاط ایران اخلاق منحط مردم است.) (ملکم،۳۴۹:۱۳۸۳)

تاریخ ایران سرجان ملکم در سال ۱۸۱۵ میلادی در دو جلد منتشر شد که خود به چهار بخش تقسیم می‌شود. بخش اول تاریخ ایران را تا فتوحات عرب و بخش دوم دوره ی فتوحات عرب تا قیام نادرشاه را بررسی می کند که به شکل مختصر و مجمل  وقایع را آورده است. اما بخش سوم به تاریخ ایران از نادرشاه تا استقرار سلسله ی قاجاریه اختصاص دارد و مفصل تر از بخش های پیشین است. بخش چهارم تاریخ ملکم اصلاً تاریخ نیست بلکه گزارش مفصلی از حیات اجتماعی ایران است.

+ دانلود کتاب تاریخ ایران ملکم از کتابخانه تاریخ ما

تاریخ ایران در دوره قاجار

تاریخ ایران در دوره قاجار تالیف کلمنت مارکام دومین کتابی است که پس از سر جان ملکم در تاریخ ایران به انگلیسی نوشته شد. نویسنده ی کتاب تاریخ ایران را از پیشدادیان تا سال ۲۱ سلطنت ناصری تالیف کرد. به امر ناصرالدین شاه تنها دوره ی قاجاریه این کتاب به فارسی ترجمه شد.

 تاریخ ایران سر پرسی سایکس

تاریخ ایران سرپرسی سایکس منبع دیگری است که مانند اثر ملکم در دو جلد، تاریخ ایران را از آغاز تا دوره ی خود تالیف کرده است. جلد اول از آغاز تا اوایل عصر عباسی را دربر می گیرد و جلد دوم از حدود ۱۸۴ ق/ ۸۰۰ م تا زمان تالیف کتاب را در شمول خود دارد. سایکس بحث مفصل خویش را معطوف به دوره ی خود کرده است. حب  وبغض ها و غرض ورزی ها در لابه لای کتاب پیداست.

تاریخ ایران دوره قاجاریه تالیف رابرت گرند واتسن در دوره ی ناصری تألیف شد و مختص دوره ی قاجاریه است.

 

 ایران و قضیه ی ایران

ایران و قضیه ایران در دو جلد اثر لرد جورج ناتیل کرزن نیز از جمله منابع دوره ی قاجاری است که در سال ۱۳۱۰ ق/ ۱۸۹۲ م  به رشته تحریر درآمده است. این کتاب به وسیله ی میرزا محمد شاگرد توپخانه ی دارالفنون، در سال ۱۳۱۱ ه ق به فارسی ترجمه شد که نسخه ی خطی آن در کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی موجود است. این کتاب یکی از مهمترین منابع در مورد تاریخ بازار می باشد. زیرا که نتیجه مسافرتهای او به ایران و بهره‌مندی از آرشیو وزارت خارجه انگلیس می باشد که وی مدت چندین سال به عنوان کفیل و وزیر در آنجا به کار اشتغال داشت. مجموعه مطالب دو جلدی این اثر می‌تواند محقق را در درک اوضاع سیاسی اجتماعی و اقتصادی دوره قاجار، به ویژه از اواخر سلطنت ناصرالدین شاه به بعد، یاری نماید. در این کتاب رقابت دو دولت امپریالیستی روس و انگلیس در دوره ی مورد بحث، به خوبی به چشم می آید.

+ دانلود کتاب ایران و قضیه ایران از کتابخانه تاریخ ما 

 

 خاطرات وزیر مختار

خاطرات وزیر مختار اثر《گراف سیمونیج》 است که در طی سالهای ۱۲۵۴- ۱۲۴۸  ق/۱۸۳۸- ۱۸۳۲ م. وزیر مختار روسیه در ایران بوده است. سال‌های اقامت وزیر مختار مصادف با حوادث مرگ فتحعلی شاه، به سلطنت رسیدن محمدشاه، صدارت قائم مقام فراهانی و قتل وی بوده است. این کتاب نیز در بررسی بحران های اولیه حکومت محمدشاه مخصوصاً و وقایع و حوادثی که به قتل قائم‌مقام منجر شد، از اهمیت شایانی برخوردار است.

+ دانلود کتاب خاطرات وزیر مختار از کتابخانه تاریخ ما

  خاطرات لیدی شیل

《 لیدی مری شیل》 دختر یک بارون ایرلندی و همسرش جاستن شیل وزیر مختار انگلیس در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه است. او در سال ۱۲۶۵ ق/ ۱۸۴۹ م به همراه همسرش و چهار خدمه به ایران وارد شد. شیل در این مدت به نوشتن خاطرات سفر خود و جریان امور و اتفاقات داخلی ایران پرداخت و اثر خود را به عنوان 《جلوه هایی از زندگی و آداب و رسوم ایران》 در سال ۱۲۷۲ ق/۱۸۵۶ م به چاپ رساند.

قسمت هایی از خاطرات شیل بیانگر اوضاع اجتماعی اواخر حکومت محمد شاه قاجار و استقرار حکومت ناصرالدین شاه  است. شیل در خاطرات خود نگاهی خاص به حوادث، شورش‌های مذهبی و بحران‌های زمان محمدشاه دارد و به دلیل نزدیک بودن به ساختار قدرت دولت قاجار با نگاه دقیق تری به این دوره پرداخته است.

علاوه بر کتاب‌های خاطرات، کتاب تاریخ قاجار رابرت گرانت واتسن یکی از مهم‌ترین کتب خارجی در ارجاع به دوره ی محمد شاه قاجار است که در آن از شروع قرن نوزدهم حوادث و بحران های سیاسی ایران مورد بررسی و نقد قرار گرفته است.

+ دانلود کتاب خاطرات لیدی شیل از کتابخانه تاریخ ما

 

اسناد قاجاری

اسناد سیاسی دوران قاجاریه و یکصد سند تاریخی

هر دوی این آثار توسط ابراهیم صفایی جمع‌آوری و تدوین شده است. کتب مزبور حاوی اسناد گوناگونی از دوره قاجار در زمینه‌هایی مانند امتیازات، رجال و کارگزاران، و دخالت های دولت بیگانه، خصوصاً روس و انگلیس در امور داخلی ایران می‌باشد. از این مجموعه در فصل چهارم پژوهش استفاده شده است.

اسنادی از روابط ایران و انگلیس در عهد محمدشاه قاجار

این مجموعه توسط مینا ظهیرنژاد تالیف و تدوین شده است. اثر مزبور حاوی اسنادی از دوران محمد شاه قاجار در ارتباط با ایران و انگلیس، و مسایل و مناسبات دو کشور است. اسناد این کتاب در زمینه هایی مانند: مسئله هرات، سران و کارگزاران دو کشور، امور سیاسی، قراردادها، روابط تجاری، و روسیه در ارتباط با ایران و انگلیس می باشد. از اسناد مزبور در فصل مربوط به معاهدات استفاده شده است.

+ دانلود اسنادی از روابط ایران و انگلیس مینا ظهیرنژاد

 

اسنادی از روند اجرای معاهده ترکمانچای

این مجموعه توسط فاطمه قاضیها به چاپ رسیده است. اسناد موجود در این کتاب به چگونگی اجرای معاهده ترکمانچای در سال‌های بعد از انعقاد این معاهده، از سوی دو کشور می پردازد. این اسناد در زمینه‌های مختلف ارضی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی می باشد. همچنین واکنش اقشار مختلف مردم ایران به معاهده ترکمانچای در این اسناد منعکس شده است.

 

 اسناد روابط ایران و روسیه در دوران فتحعلی شاه و محمد شاه قاجار و اسناد روابط ایران و روسیه از دوره ناصرالدین شاه تا سقوط قاجاریه

هردوی این مجموعه نیز توسط فاطمه قاضیها جمع آوری و به چاپ رسیده است. در این دو مجموعه اسناد مربوط به روابط ایران و روسیه از دوره فتحعلی‌شاه تا سقوط این تا سقوط قاجاریه در رابطه با مسائلی مانند: سرحدات، سران و کارگزاران دو کشور، امور سیاسی، قراردادها،  روابط تجاری و تجار، مسائل اتباع دو کشور، انگلیس در ارتباط با ایران و روسیه، صیادی و شیلات، ترکمانان و برخی از امتیازات واگذار شده به روسیه، جمع‌آوری شده است.

اسناد و مکاتبات تاریخی ایران دوره ی قاجار اثر دکتر محمدرضا نصیری در چهار جلد این مجموعه اسناد مربوط به روابط ایران و عثمانی از دوره فتحعلی‌شاه تا سقوط قاجاریه.

 

 سفرنامه‌های دوران قاجار

سفرنامه‌ها، حاوی نکات درخور توجهی درباره بسیاری از مسائل ایران در دوره قاجار هستند. اصولاً گزارش هایی که در سفرنامه های غیر ایرانیان درباره مسائل ایران نوشته شده، از این جهت که به دور از جو اختناق حاکم بر کشور بوده، از اهمیت زیادی برخوردار است.

 سفرنامه اوژن فلاندن به ایران

اوژن فلاندن[۱] فرانسوی در سال ۱۲۵۵ و ۱۲۵۶ ق/ ۱۸۴۰ و ۱۸۴۱ م به اتفاق یک هیات سیاسی که عازم دربار محمد شاه بودند، به ایران آمده است. به علت آگاهی و شناختی که از ایران داشته، با علاقه کامل و دقت نظر زیادی به توصیف آثار تاریخی و طبیعی و آداب و رسوم ایرانی می‌پردازد. فلاندن به تلاش‌های فرانسویان برای نزدیکی به ایران و همچنین کارشکنی های روسیه و انگلیس اشاره می کند. علاوه بر این به توصیف دربار و وضعیت سیاسی و نظامی ایران، مطالب ارزنده‌ای دارد. اگرچه او کتاب حاوی اطلاعات مناسبی از آثار و ابنیه ی تاریخی ایران است، ولی با این وجود با توجه به مسافرت اوژن فلاندن از شهرهای مختلف ایران می‌توان از لابه لای فصل‌های پنجاه وشش گانه آن به برخی حوادث اجتماعی همانند: ماجرای لوطیان، شرحی بر حاجی‌میرزایی آغاسی و محاصره ی هرات مطالب ارزشمندی به دست آورد.

+ دانلود  سفرنامه اوژن فلاندن به ایران از کتابخانه تاریخ ما

 

سفرنامه فریزر

سفرنامه جیمز فریزر[۲] که معروف به 《سفرنامه زمستانی》 است که کتابی درباره ی اوضاع ایران در عهد فتحعلی شاه و محمد شاه قاجار است. این سفرنامه که در قالب نامه؛ یک تا چهارده تنظیم شده و از برخی از شاهزادگان دوره ی محمد شاه همانند: شجاع السلطنه، منوچهر خان معتمدالدوله، فرمانفرما و اختلافات با انگلستان با ایران بر سر مسئله هرات اطلاعات مفیدی می توان کسب کرد.

+ دانلود سفرنامه فریزر از کتابخانه تاریخ ما

 

سفرنامه بارون فیودرکورف

بارون فیودر کورف از پژوهشگران اروپایی است که طی سال‌های اولیه حکومت محمد شاه(۱۲۵۱-۱۲۵۲ ق/۱۸۳۶-۱۸۳۵ م) از ایران بازدید به عمل آورد و با قلمی بی نظیر و گریزان از گزافه گویی به شرح واقعیت‌های عصر قاجار پرداخته است. این سفرنامه در هیجده  فصل تنظیم شده که در فصل نهم به مرگ فتحعلی شاه و وقایع اولیه پس از مرگ او، در فصل آخر آن به مرگ قائم مقام و حوادث شهرهای ایران در این زمان پرداخته است.

 

سفرنامه سر هنری لایارد

‏سر اوستن هنری لایارد یکی از دیپلمات‌های انگلیسی عصر قاجار است که بین سال‌های ۱۸۴۲ – ۱۸۴۰ م/ ۱۲۵۶ – ۱۲۵۸، در  جنوب ایران مشغول یک سلسله فعالیّت‌های سیاسی و غائله ها و شورش های جنوب ایران دست داشت. اگرچه سفرنامه لایارد از قضاوت های مغرضانه دور نیست، ولی می توان از آن در باب اختلافات مرزی ایران و عثمانی، مسئله ی هرات، در بعد خارجی و همچنین در رابطه با شاهزادگان فراری ایران و مدعیان سلطنت در زمان محمد شاه و نقش حمایتی انگلستان اطلاعات مفیدی را به دست آورد.

 

 سفرنامه پولاک

یاکوب ادوارد پولاک نویسنده کتاب ایران و ایرانیان در دهه اول حکومت ناصرالدین شاه به سال ۱۲۷۲ قمری. به استخدام درباره ایران درآمد و مدت ده سال در این سرزمین زندگی کرد. او در پایان مأموریت خود در باب اخلاق، رفتار، آداب و رسوم و مراتب اجتماعی و نهادهای سیاسی و اقتصادی جامعه ی ایرانی اثر خود را تنظیم کرد. این سفرنامه مرجع اساسی بسیاری از پژوهشگران فرنگی است که از آن زمان تاکنون درباره ی ایران عهد قاجار کتاب نوشته اند. ادوارد پولاک در سفرنامه خود که نشانگر آگاهی اش به اوضاع و احوال سیاسی ایران بوده، قضایا و اتفاقات را حتی المقدور بدون پیش داوری به صورت واقعی شرح داده است.

 

 سفرنامه آدم ها و آیین ها در ایران

این سفرنامه که اثر مادام کارلا سرنا است هم چون بیشتر سیاحان دوران قاجار اطلاعات گسترده‌ای از فرهنگ و تاریخ ایران آورده است. اگر چه مطالب کارلا سرنا نیم قرن از حوادث دوره ی محمد شاه فاصله دارد، ولی می‌توان از درون آن به زندگی طبقات مختلف مردم ایران، اقلیّت های دینی و ظهور اندیشه های مذهبی این دوره همچون فتنه ی باب، اطلاعات مناسبی به دست آورد.

 سفرنامه جکسن

ویلیام جکسن یکی از محققان نامدار آمریکا در رشته زبان و ادبیات، دین و آیین ایران باستان است که در اواخر دوره ی قاجاریه به ایران و آسیای مرکزی مسافرت کرده و در طول مسافرت خود سفرنامه‌ای را تحت عنوان ایران در گذشته و حال تدوین کرده است. جکسن در این سفرنامه علاوه بر این که از ابتدا با دید باستان شناسی به ایران و به تاریخ دوره قاجار نگریسته، به برخی از وقایع و حوادث نیز اشاره دارد.

 

 سفرنامه گاسپار دروویل

‏ گاسپار دروویل، صاحب منصب نظامی فرانسوی، در سال ۱۸۱۲ – ۱۸۱۳ م/ ۱۱۹۰ ه ق.، در پانزدهمین سال سلطنت فتحعلی شاه قاجار و پس از دوره ی اول جنگ های ایران و روسیه که منجر به قرارداد گلستان شد، به ایران سفر کرد. او در گروه ژنرال کاردان بر اساس قرارداد فین کنشتاین به ایران آمد اما پس از ناکام ماندن تلاش‌های گاردان در اثر کارشکنی‌های انگلیسی‌ها،  سرهنگ – سواره نظام 《گاسپار دروویل》 به طور خصوصی به استخدام دولت به ایران درآمد. او در سازمان دادن ارتش ایران نقش اساسی داشت.

سفرنامه او به جز دو سه  فصل کوتاه که به اوضاع نظامی و سیاسی ایران و دربار فتحعلی شاه و اقدامات عباس میرزا اختصاص یافته، اکثر فصول درباره ی فرهنگ و زندگی و باورها و آیینهای مردم ایران است.

سفرنامه هایی که به وسیله مولفان ایرانی در دوره ی قاجاریه نوشته شده است، از جمله منابع تحقیقی مهمی است که می‌توان از آنها استفاده کرد. از جمله این منابع می توان به  《سفرنامه میرزا ابوالحسن خان شیرازی》 و 《سفرنامه رضا قلی میرزا نوه فتحعلی شاه قاجار》 اشاره کرد. در این نوع منابع گاهی اشاره به مسائل سیاسی و اجتماعی و اقتصادی می‌شود که در سایر منابع داخلی دیده نمی‌شود.

+ دانلود سفرنامه دروویل از کتابخانه تاریخ ما

 متون ادبی، تذکره ها و کتب رجالی دوره قاجار

حدائق الجنان اثر عبدالرزاق بیک دنبلی، درباره سرگذشت و زندگینامه علما، فضلا و بزرگان اوایل دوره قاجار می باشد. منشآت فاضل خان گروسی، فاضل خان از بزرگترین نویسندگان دربار فتحعلی شاه است، منشآت او نثر عالی دارد، او تذکره ای به نام انجمن خاقان در ذکر احوال شاعران و دانشمندان دارد که به امر شاه قاجار نوشته شده است.

منشآت مقام فراهانی، منشآت قائم مقام،  مجموعه ای  شامل نوشته ها و نامه‌های قائم مقام دوم است.  منشآت شامل نامه های خصوصی، مراسلات اداری، فرمان ها، عهد نامه ها و رساله هایی است که قائم مقام دوم تالیف کرده است.  منشآت قائم مقام هم ارزش ادبی دارد و هم دارای ارزش تاریخی است.  قائم مقام در زمینه نثر ادبی، پیرو نثر سعدی است و از نظر تاریخی نیز می‌توان از خلال نوشته‌ها و نامه‌های کتاب به اوضاع اجتماعی اقتصادی – فرهنگی عهد فتحعلی شاه و محمد شاه قاجار پی‌برد.

رساله مجدیه اثر میرزا محمدخان سینکی ملقب به مجدالملک، اثر درباره شرح حال وزیران و رجال درباری است.

منشآت، دیوان اشعار و کتاب هدایه السبیل اثر فرهاد میرزا معتمدالدوله، شامل نامه های خصوصی، مراسلات اداری و مطالب ادبی است که اطلاعات تاریخی را در اختیار محققان قرار می دهد.

تذکره ها یکی از منابع مهمی درباره شرح حال شعرا؛ بزرگان ادبی با ذکر نمونه اشعار آنان است. معروفترین تذکره هایی که در دوره قاجاریه نوشته شده است، می‌توان به مجمع الفصحاء و ریاض العارفین رضا قلی خان هدایت، تذکره دلگشای حاج علی اکبر نواب شیرازی اشاره کرد.

تذکره دلگشا مشتمل بر شرح احوال، آثار و اشعار شاعران معاصر نویسنده در قرن سیزدهم به انضمام احوال پادشاه، شاهزادگان قاجار و اوضاع فارس می باشد.

تذکره گلشن محمود، سفینه المحمود و نقل مجالس اثر شاهزاده محمود میرزا، نگارستان دارا اثر، عبدالرزاق بیک مفتون، تذکره السلاطین اثر محمد میرزا سیف الدوله، تذکره محمد شاهی اثر بهمن میرزا از دیگر تذکره های دوران قاجار است

 

 منابع تحقیقاتی درباره قاجار

 تاریخ روابط ایران و انگلیس در قرن نوزدهم

این کتاب اثر محمود محمود می باشد که در آن تقریبا به طور کامل و جامع همه مطالب مربوط به روابط ایران و انگلیس و سیاست‌های این کشور در قرن نوزدهم را جمع آوری کرده است. منابعی که نویسنده از آنها استفاده نموده، علاوه بر اسناد سیاسی که بر آنها دسترسی داشته، از کتب مورخین و سیاحان انگلیسی،  رجال سیاسی، صاحب‌منصبان نظامی، که به ایران آمده و مدت‌ها در ایران مأموریت داشته اند، می باشد. علاوه بر این این، کتاب مدارک زیادی نیز در رابطه با دیپلماسی و روابط ایران و روسیه در قرن نوزدهم را به نمایش می‌گذارد. و همچنین نقش انگلیسی‌ها در تجاوزات و تحمیل معاهدات روس بر ایران را با استناد به مدارک و اسناد معتبر ارائه می‌کند.

 تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای دوره صفویه تا پایان جنگ دوم جهانی

این کتاب تالیف عبدالرضا هوشنگ مهدوی می‌باشد. در این اثر روابط ایران با همسایگان و اروپاییان در طی قرون جدید و معاصر تا پایان جنگ جهانی دوم مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به اینکه کتاب مزبور یکی از مشهورترین تحقیقات انجام شده در زمینه روابط خارجی ایران می باشد و تا حدودی به عنوان منبعی مورد اعتماد به آن رجوع می‌شود، در این رساله نیز در مبحث مربوط به معاهدات، این کتاب مورد استناد قرار گرفته است.

 تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در دوره معاصر

این کتاب توسط سعید نفیسی به رشته تحریر در آمده است. مطالب این کتاب در رابطه با جنگهای ایران و روس و معاهدات نیمه اول قرن نوزدهم سودمند می باشد. چرا که نویسنده از اسناد و منابع معتبری در کتاب خود بهره برده است.

 

 عصر بی خبری یا تاریخ امتیازات در ایران

این کتاب تالیف ابراهیم تیموری می باشد که در رابطه با امتیازات واگذار شده به روسیه و انگلیس در سه بخش تدوین نموده است. در بخش اول به شرح حال و تاریخ زندگانی اشخاص اصلی و مهمی که در اعطای امتیازات دخیل بودند و در بخش دوم روابط ایران و انگلیس و امتیازاتی که انگلیسی‌ها تا آغاز مشروطیت در ایران تحصیل کرده‌اند و در بخش سوم روابط ایران و روسیه تزاری و امتیازاتی که روس‌ها تا ظهور مشروطیت در ایران به دست آورده اند، پرداخته شده است.

نویسنده در تدوین کتاب از اسناد و مدارک کتابخانه و بایگانی وزارت امور خارجه، کتابخانه سلطنتی و کتابخانه‌های شخصی و نسخه‌های خطی موجود در آنها بهره جسته است. از این رو کتاب مزبور در زمینه امتیازات، اثری منحصر به فرد می باشد.

 تاریخ اقتصادی ایران در قرن نوزدهم

اثر فوق توسط چارلز[۳] عیسوی گردآوری و تالیف شده است. این کتاب حاوی اسناد و مقالات با ارزشی است که اطلاعات مفیدی درباره اقتصاد ایران و تحولات آن در قرن نوزدهم وجود دارد. از ویژگی‌های خوب این کتاب گزینه های آن از مقالات و کتاب‌های مختلف به زبان‌های متعدد جهان می باشد که دیدگاه‌های متفاوتی را عرضه کرده است. در این کتاب علاوه بر آنکه جنبه های مختلف اقتصاد ایران در دوره قاجار مورد بررسی قرار گرفته، درباره تاثیر رقابت روس و انگلیس و امتیازات واگذار شده به آنها در اقتصاد ایران نیز بحث شده است.

+ دانلود کتاب تاریخ اقتصادی ایران در قرن نوزدهم از کتابخانه تاریخ ما

 

 گنج شایگان یا اوضاع اقتصادی ایران

گنج شایگان از مهمترین منابع موجود در راستای تحقیق در اقتصاد ایران و تاثیر امتیازات خارجی در آن به شمار می‌رود. جمالزاده در این کتاب اوضاع اقتصادی ایران را در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم به تصویر کشیده است. صادرات واردات، جداول مربوط به آن، قرضه های خارجی دولت قاجار و امتیازات واگذار شده به روس و انگلیس از جمله مسائل مهمی می‌باشد که در این کتاب به آن اشاره شده است.

 روس و انگلیس در ایران

این اثر نوشته فیروز کاظم زاده می باشد و توسط منوچهر امیری به فارسی ترجمه شده است. از آنجا که پدر نویسنده سالهای متمادی سفیر ایران در روسیه بوده است، مولف به علت پرورش و تحصیل در این کشور آشنایی کاملی با زبان و فرهنگ روسیه دارد. به علت آشنایی نویسنده با زبان‌های روسی و انگلیسی و دسترسی به آرشیوهای کشورهای مختلف از قبیل روسیه، انگلیس، ایران و آمریکا، کتابی بی نظیر بر پایه اسناد و مدارک دسته اول تالیف نموده است. تا جایی که این کتاب را می توان مجموعه ای از اسناد آرشیو های مختلف دنیا نامید.

این کتاب تاریخ روابط روس و انگلیس در ایران را در طی نیم قرن پیش از جنگ جهانی اول بررسی می‌کند. رویارویی و کشمش های این دو کشور استعماری در ایران و آسیای میانه با توجه به شواهد و اسناد گوناگون مورد ارزیابی قرار گرفته است. علایق و منافع دو کشور در ایران و همچنین سیر سیاست دولتین در قبال یکدیگر و در برابر ایران در طول این نیم قرن با استفاده از اسناد برجای مانده از ماموران سیاسی و صاحب منصبان دولت های مزبور، به تصویر کشیده شده است. از این رو در اغلب بخش‌های این سه ساله به این کتاب ارزشمند استناد شده است.

ایران از نفوذ مسالمت آمیز تا تحت الحمایگی

این کتاب توسط ویلهلم لیتن[۴] دیپلمات آلمانی نگاشته شده است. او از سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۱۶ ق/ ۱۹۰۲ تا ۱۹۱۸ م در ایران زندگی کرد. وی در اواخر جنگ جهانی اول به اتفاق بسیاری از آلمانی‌ها توسط انگلیس از ایران اخراج شد.

لیتن پس از بازگشت به آلمان در سال ۱۳۳۸ ق/ ۱۹۲۰ م این کتاب را در برلین منتشر کرد. در کتاب مذکور مطالب سودمندی درباره اوضاع اقتصادی ایران در آن زمان می‌توان یافت. از آنجا که وی ناظر حوادث مهم اواخر دوره مظفرالدین شاه و بعد از آن بوده است، نقطه نظرات و اطلاعات وی در رابطه با اوضاع ایران در این محدوده زمانی دارای اهمیت بسیار می باشد.

ایران عصر قاجار

اثر آن کترین سواینفورد لمبتون انگلیسی است که به صورت مجموعه مقالاتی درباره قاجار می باشد. او مدتی اوقات فراغت خود را در ایران، در شهر اصفهان سپری کرد و بخش اعظم زندگانی خود را به ایران و مطالعات ایرانی در زمینه ی زبانها، زراعت، نظام ارضی و تاریخ ایران اختصاص داد. بینش لمبتون در مورد مسائل ایران، یک بینش استعماری است هدف آن، توجیه سیاست های انگلستان در ایران است. وی مدتی وابسته مطبوعاتی سفارت بریتانیا در ایران و نیز از ماموران برجسته سازمان های اطلاعاتی بریتانیا در دهه های ۱۹۴۰ و ۱۹۵۰ میلادی در ایران بود و در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ نقش داشت. دولت انگلستان برای خدماتش به او لقب 《لیدی》 اعطا کرد. از دیگر آثار او باید کتاب مالک و زارع در ایران لغت نامه فارسی، لهجه از لهجه‌های ایرانی نام برد.

 

 افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده دوران قاجار

این کتاب توسط فریدون آدمیت و هما ناطق تالیف و تدوین شده است. کتاب مزبور شامل فصول مهمی است در تاریخ افکار، تاسیسات سیاسی و اقتصادی جدید و حرکت اجتماعی ایران در دوره قاجار، این اثر حاوی منابع منتشر نشده ای مانند: اندرزنامه ها، جزوه های سیاسی، رسالات برخی از نویسندگان اجتماعی، اسناد رسمی، مجموعه های مدارک طبقه تجار و عرض حال های طبقات عامه مردم است. از این رو کتاب مزبور را می توان به عنوان مجموعه‌ای از اسناد ارزشمند و معتبر تاریخی مورد استفاده قرار داد، که در شناسایی اوضاع و احوال سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران در دوره قاجار بسیار مفید می باشد. فریدون آدمیت در زمره ی آن دسته از نویسندگانی بود که در  ترویج ادبیات و تفکر مدرنیسم سکولار سهم بسزایی داشت.

 رسائل سیاسی عصر قاجار

این کتاب تالیف و تدوین غلامحسین زرگری نژاد می باشد و به مانند اثر فوق شامل تعدادی از رساله های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی دوره قاجار می باشد.

 

[۱].Oujen Flonden

[۲] .J.Fraser

[۳] .Charles

[۴] . Wilhelm Litten

 

 

منبع:

• تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و مذهبی ایران از آغاز دوره ی قاجار تا انقلاب مشروطیت، دکتر سید حسن قریشی
• تهیه الکترونیکی: سایت تاریخ ما، اِنی کاظمی