مظفرالدین شاه قاجار از تولد تا پادشاهی
مظفرالدین شاه قاجار ، پنجمین پادشاه قاجار، در چهل و سه سالگی بر تخت سلطنت جلوس کرد، به خاطر امضایی که ذیل فرمان مشروطیت ایران گذاشت، خوشنام ترین سلاطین قاجاریه به شمار می آید.
مظفرالدین میرزا در روز چهاردهم جمادی الثانی ۱۲۹۶ ق /۴ فروردین ۱۲۳۲ ش/ ۱۸۵۳ م به دنیا آمد. قبل از تعیین او به عنوان ولیعهد ناصرالدین شاه سه تن از اولاد ذکور خود را به ولیعهدی برگزید ولی هر سه آنها در سنین یک تا شش سالگی درگذشتند. و مظفرالدین شاه میرزا تنها اولاد ذکور باقی مانده از زنان عقدی ناصرالدین شاه سرانجام در نه سالگی انتخاب شد و به ایالت آذربایجان اعزام گردید. (پولاک، ۱۳۶۸: ۱۶۱-۱۶۳(
مظفرالدین میرزا در پانزده سالگی با دختر عمه خود تاج‌الملوک ملقب به ام الخاقان دختر امیرکبیر ازدواج کرد که محمد علی میرزا یا محمدعلی شاه بعدی حاصل این ازدواج است، تاج الملوک بعد از ۸ سال زندگی مشترک از مظفرالدین میرزا جدا شد.
مدت ولیعهدی مظفرالدین میرزا سی و چهار سال طول کشید، در این مدت حوادث متعددی در حوزه ولایت عهدی روی داد که از جمله ایجاد اختلاف و ناامنی در آذربایجان و عملیات خود سرانه کردها در مرز عثمانی، شورش اهالی تبریز در تحریم تنباکو، شورش مردم تبریز و دیگر نقاط آذربایجان بر اثر قحطی و گرانی و کمیابی نان و گوشت بود، ولیعهد در بی‌خبری از اوضاع عالم و مصالح ملکی سر می کرد، به طوری که شایع شده بود که ناصرالدین شاه به علت بی کفایتی در سرکوبی اغتشاشات، پس از برگزاری جشن پنجاهمین سال سلطنت مظفرالدین میرزا را از ولیعهدی خلع خواهد کرد و دانشمندان ملاحظه بی کفایتی ذاتی و عدم جودت طبیعی امید خوشبختی به سلطنت ایشان نداشتند. (کرمانی، ۱۳۸۴: ۱/۱۰۱)
مظفرالدین شاه قاجار پس از ترور پدرش روز ۲۵ ذیحجه ی سال ۱۳۱۳ ق وارد تهران شد و بعد از برگزاری مراسم چهلم پدر در سن ۴۴ سالگی تاجگذاری کرد. البته دخالت روس و انگلیس و رقابت کامران میرزا و ظل السلطان و مهارت امین السلطان در برقراری نظم در پایتخت زمینه تاجگذاری او را به صورت آرام فراهم نمود.
مظفرالدین شاه قاجار ازجمله پادشاهان نالایق ایران بود. در دوران حکومت وی اقتصاد ایران به ورشکستگی کامل رسید و بسیاری از منابع طبیعی راه‌ها و معادن کشور به بیگانگان واگذار شد. ولخرجی ها و بذل و بخشش‌های بیجای شاه، خزانه کشور را خالی کرد.
دریافت وام های سنگین با شرایط سخت از روسیه یا دولت‌های اروپایی و سپس واگذاری امتیازات متعدد اقتصادی به آنان در تمام طول دوران سلطنت ده ساله مظفرالدین شاه قاجار ادامه داشت. گرانی، تورم، کم بودن نان و ارزاق، تصرف املاک مردم توسط نزدیکان شاه و ظلم دولت‌های منتخب وی علیه مردم، جامعه را به ستوه آورده بود. شاه در اکثر سالهای حکومتش بیمار بود و اداره امور کشور در این مدت عمدتاً بر عهده امین‌السلطان، امین الدوله و عین الدوله، صدراعظم های وی بوده است.
ناظم الاسلام کرمانی در کتاب تاریخ بیداری ایرانیان درباره مظفرالدین شاه قاجار می‌نویسد: 《این پادشاه زایدالوصف ساده لوح، سهل القبول، متلون المزاج، مسخره و مضحکه پسند، بد خلوت و با شرم حضور بود. امور سلطنت با میل عمله جات خلوت با وزرا خود غرض اداره می‌شد. خلوتیان پادشاه گویا از پست فطرتان و پست نژادان و بی تربیت و بداخلاقان انتخاب شده بودند. از این رو وضع دربار ملاعبه بود.
پادشاه شخصاً با آن همه تعلیم و تربیت دارای هیچ علم نبود و از اطلاعات سیاسی و تاریخی و غیره که لازمه ی جهانداری است بی‌بهره بود. (کرمانی، ۱۳۸۴: ۱/۱۰۳) شاه یک سال پس از پایان سفر سوم خود در روز ۱۳ مرداد ۱۲۸۵ در بستر بیماری فرمان مشروطیت را که متضمن ترکیبات تشکیل مجلس بود امضا کرد و در روز ۱۴ مهر ماه همین سال اولین دوره مجلس شورای ملی در حضور شاه افتتاح شد. مظفرالدین‌شاه نخستین قانون اساسی ایران را که در دوره اول مجلس تنظیم شده بود روز هشتم دی‌ماه ۱۲۸۵ امضا کرد و ۱۰ روز بعد در ۱۸ دی ۱۲۸۵ درگذشت و از وی ۱۸ دختر و ۶ پسر باقی ماند.
حوادث دوران سلطنت مظفرالدین شاه قاجار و اقدامات او
عزل امین السلطان
امین السطان که مورخین معاصر، او را مردی نوکر مآب و متملق و چاپلوس دانسته اند، تا سال ۱۳۱۴ قمری در صدارت باقی بود. مظفرالدین شاه حکم عزل امین السلطان را در روز ۱۷ جمادی الاول سال ۱۳۱۴، شش ماه بعد از قتل ناصرالدین شاه صادر کرد. امین السلطان به ملک شخصی خود در قم رفت و در عمارتی که ساخته بود مقیم شد. مظفرالدین شاه بعد از عزل امین السلطان، صدراعظم تازه ای تعیین نکرد، ولی قدرت واقعی در دست عبدالحسین میرزا فرمانفرما بود که در کابینه ی جدید به وزارت جنگ منصوب شده بود.
انتخاب امین الدوله به صدارت
امین الدوله ابتدا در رمضان سال ۱۳۱۴ به عنوان وزیر اعظم و سپس در ماه رجب ۱۳۱۵ به عنوان صدر اعظم منصوب گردید. از آغاز زمامداری به خاطر تلاش در ایجاد نظم و ترتیب در اداره ی امور مالی کشور و مبارزه با فساد و رشوه خواری در ادارات دولتی و قطع مقرری های نابجا که به درباریان و متنفذین داده می‌شد با کارشکنی و دشمنی های فراوان روبرو شد. مشکل بزرگ دیگر او سیاست های خارجی بود که هم روس ها او را آدم انگلیس می دانستند و نسبت به او بدبین بودند، و هم انگلیسی ها با وجود شهرت نزدیکی وی به آنان از کمک به حل مشکلات مالی وی خودداری می‌کردند.
با وجود تمام این مشکلات امین الدوله در مدت کوتاه زمامداری خود که از پانزده ماه تجاوز نکرد دست به اصلاحات قابل توجهی زد. برای سر و سامان دادن به وضعیت آشفته گمرکات ایران که یکی از منابع اصلی درآمد آن کشور بود، چند کارشناس بلژیکی استخدام کرد. چند کارخانه قند سازی و کبری سازی دائر نمود. مدارس جدیدی به سبک معمول دنیای متمدن دائر نمود و اساس تعلیم و تربیت نوین ایران را پایه ریزی کرد.
امین الدوله در محرم سال ۱۳۱۶ ق به علت وجود مشکلات مالی و تحریکات روز افزون مخالفان از جمله محسن خان مشیرالدوله (سیاح، ۱۳۴۶ : ۴۹۶- ۴۹۷) امین السلطان تاب مقاومت نیاورد و پیش از آن که حکم عزل خود را از مظفرالدین شاه دریافت نماید استعفا داد و بعد از مدتی اقامت در ملک خود در لشت نشاء گیلان از شاه برای مسافرت به مکه کسب اجازه نمود. شاه پس از استعفای امین‌الدوله حاج محسن خان مشیرالدوله را به ریاست هیئت وزرا منصوب کرد ولی اندکی بعد امین السلطان را به صدارت انتخاب کرد.
انتصاب مجدد امین السلطان به صدارت
امین السلطان به توصیه وزیر مختار روس از قم احضار و به صدارت رسید. او ابتدا برای دریافت وام از روسیه وارد مذاکره شد درآمد گمرکات ایران به استثنای گمرکات فارس و بنادر خلیج فارس را تضمین بازپرداخت نمود.
سفر به اروپا
مظفرالدین شاه قاجار بیمار و مبتلا به نقرس بود و چون بیماری او شدت یافت برای مداوا و استفاده از آب‌های معدنی به همراهی امین‌السلطان و ملتزمین رکاب، عازم اروپا گردید.
او روز ۱۲ ذیحجه سال ۱۳۱۷ ق/ ۱۹۰۰ م با گرفتن وامی به مبلغ ۵/۲۲ میلیون منات معادل ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار لیره از طریق بانک استقراضی روس، از طریق تبریز و جلفا عازم سفر اروپا شد. این سفر بیش از هفت ماه به طول انجامید. در این سفر مظفرالدین شاه از فرانسه، روسیه، بلژیک، هلند، اتریش و عثمانی دیدن کرد.
سفر دوم مظفرالدین شاه با پنجاه نفر از همراهان در ۲۸ ذیحجه ۱۳۱۹ ق به اروپا با دریافت ۲۳ میلیون و ۵۰۰ هزار قرضه از روسیه با وثیقه گذاشتن عایدات گمرکات ایران صورت گرفت. (تیموری، ۱۳۵۷: ۳۹۶ و ۴۰۴) سومین و آخرین سفر شاه دوم ربیع الثانی ۱۳۲۳ ق در زمان صدارت عین الدوله با گرفتن وام از بانک شاهی انگلیس از انگلستان صورت گرفت. این سفر چهار ماه به طول انجامید و شاه از روسیه، اتریش، آلمان، بلژیک و فرانسه بازدید کرد و پس از بازگشت لقب اتابک اعظم را به عین الدوله داد، که پیش از این لقب میرزا علی اصغرخان امین السلطان بود.
اعطای امتیازات
مهمترین امتیازات اعطایی در زمان مظفرالدین شاه عبارتند از:
– انعقاد قرارداد دارسی و اعطای امتیاز نفت به انگلستان
– امتیاز راه آهن به روس و معادن نفت قصر به انگلیس
-اعطای امتیاز معادن قراجه داغ در سال ۱۳۱۶ ق/ ۱۸۹۸ م به شرکت روسی برای مدت ۷۰ سال
– تمدید امتیاز شیلات به روس ها در زمان صدارت عین الدوله برای مدت بیست سال در سال ۱۳۲۴ ق/ ۱۹۰۶ م
– اعطای امتیاز کاوش های علمی برای کشف آثار باستانی در سراسر خاک ایران برای مدت نامحدود به فرانسه در سالهای ۱۳۱۴ تا ۱۳۱۵ ق/ ۱۸۹۷ م. کنت دمرگان باستان شناسی فرانسوی پی از این قرارداد به ایران آمد و از سال ۱۳۱۷ تا ۱۳۲۰ ق / ۱۸۹۹- ۱۹۰۲ م به عملیات حفاری خود در تل ها و پشته های ناحیه شوش ادامه داد و در حدود پنج هزار قطعه از آثار باستانی ایران را که در این مدت از زیر خاک بیرون آورده بود، در ۱۸۳ صندوق جای داد و با خود به پاریس برد. (شمیم، ۱۳۴۲: ۲۲۷)
– امتیاز تعرفه ی جدید گمرکی
هنگامی که امین السلطان برای دومین بار از روسیه درخواست وام کرد، یکی از شرایط روسیه برای اعطای وام، علاوه بر آنچه در وام اول پیش‌بینی شده بود، این بود که دولت ایران در مقررات بازرگانی و تعرفه ی گمرکی موجود تجدید نظر کند و نرخ گمرک را به نفع روسیه تقلیل دهد. دولت ایران به اشاره روسیه تزاری یک هیئت مستشاری بلژیکی را مرکب از ۶ نفر به ریاست ماجرای موسیو نوز بلژیکی برای خدمت در گمرک ایران استخدام کرد. تعرفه ی جدیدی به مرحله اجرا گذاشت.
استعفای امین السلطان
مبارزه روحانیان با اتابک موجب شد او در ۲۲ جمادی الثانی سال ۱۳۲۱ از صدارت استعفاء کند و به بهانه سفر مکه به اروپا و سپس به چین و ژاپن رفت. مظفر الدین شاه بعد از استعفای اتابک مدتی از تعیین صدراعظم جدید خودداری کرد. او عین الدوله را که هنگام استعفای اتابک حاکم تهران بود، نخست به عنوان وزیر داخله و سپس به عنوان “وزیر اعظم” سرپرست امور دولت نمود و سرانجام در جمادی الثانی سال ۱۳۲۲، یعنی درست یک سال بعد از استعفای اتابک، حکم صدراعظمی را صادر کرد.
صدارت عین الدوله
عین الدوله در ابتدای صدارت به جلب رضایت علما پرداخت و در سیاست خارجی نیز ضمن حفظ روابط دوستانه با روسها در صدد جلب رضایت انگلیسی‌ها برآمد، انگلیسی‌ها نیز متقابلا با پرداخت دو فقره وام، به دولت ایران توسط بانک شاهی موافقت کرد و در مقابل عقاید شیلات و تلگراف و در صورت عدم تکافوی عواید گمرکات جنوب ایران را به وثیقه گرفت. عین الدوله در ابتدای کار با علما و آزادیخواهان که در عزل امین السلطان کوشیده بودند.
از در موافقت درآمد. اما چون مردی جاهل و بی اطلاع بود، طولی نکشید که درصد تهدید علما و بازرگانان برآمد. در این زمان نفت و قند اقلام صادراتی روسیه به ایران بود، به دلیل وقوع جنگ بین روسیه و ژاپن در تهران کمیاب شد و قیمت آن فزونی گرفت. علاء الدوله حاکم تهران چند تن از بازرگانان را که به عقیده او مبادرت به احتکار قند کرده بودند، به چوب بست که همین عمل بهانه‌ای به دست آزادیخواهان داد. مردم در اطراف منزل آقا سید محمد طباطبایی و آقا سید عبدالله بهبهانی جمع شدند. مسجدشاه محل اجتماع طلاب و تبلیغ وعاظ شد. مردم از این پیشامد به هیجان آمدند.
روحانیون که وضع را چنین دیدند، از تهران خارج شدند و در حضرت عبدالعظیم بست نشستند و تقاضای تاسیس عدالتخانه کردند. مظفرالدین شاه که از موضوع مطلع شد، با تاسیس عدالتخانه موافقت کرد و فرمان داد علما به تهران مراجعت کنند. لیکن بعد از بازگشت علما به تهران، عین الدوله به بهانه‌های مختلف از تأسیس عدالتخانه سرباز زد و اقدام به توقیف و تبعید آزادیخواهان کرد. مردم نسبت به اعمال مستبدانه عین الدوله نگران شدند و در صدد چاره جویی برآمدند.
در این گیرودار، روزی چند تن از سربازان در صدد برآمدند که یکی از وعاظ مشهد را که بالای منبر ها به این الدوله اهانت‌ها کرده بود، توقیف کنند، لیکن مردم دخالت کردند که در این ماجرا طلبه ای به نام سیدعبدالحمید کشته شد و همین امر باعث عصبانیت هر چه بیشتر مردم شد بار دیگر در مسجد شاه اجتماع کردند. عین الدوله هم عده ای را مامور متفرق کردن مشروطه‌خواهان از مسجد کرد که در نتیجه، کار به زد و خود کشید و چند تن از آزادیخواهان کشته شدند. علما به رفتار خودسرانه عین الدوله شدیداً اعتراض کرده، به قم مهاجرت کردند.
مردم از ترس جان و مال خود به باغ سفارت انگلیس پناه بردند. مهاجرین و مردم خواهان برقراری امنیت و عدالت و عزل عین الدوله و تاسیس مجلس شورای ملی و اصلاح دربار بودند.
سرانجام مظفرالدین شاه قاجار ، عین الدوله را معزول و میرزا نصرالله خان مشیرالدوله را به صدارت برگزید و با صدور دستخط، تاسیس دارالشورای ملی و انتخاب وکلا در چهاردهم جمادی الثانی ۱۳۲۴ هجری قمری/ ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ هجری شمسی به تحصن آزادی خواهان خاتمه داد. علما پس از صدور فرمان مشروطیت به تهران بازگشتند و در چهاردهم مهرماه همان سال اولین مجلس شورای ملی با حضور شاه و نمایندگان تهران در کاخ گلستان افتتاح شد و صنیع الدوله به ریاست مجلس انتخاب شد. قانون اساسی پس از تصویب به امضای شاه رسید، اما چند روز بعد از امضای قانون اساسی مظفرالدین شاه درگذشت. (بیات، ۱۳۸۴: ۵۳۹)
پیروزی انقلاب مشروطیت
انقلاب مشروطه مهمترین تحول اجتماعی در ایران در آغاز قرن بیستم است و از مهمترین انقلاب‌های اجتماعی خاورمیانه محسوب می‌شود، به گونه‌ای محور تحولات اجتماعی ایران، در اواخر عصر قاجاریه و همچنین تاثیر گذار در جنبش‌های ضداستعماری جهان به ویژه آسیا به خصوص در هندوستان در افغانستان ذکر شده است. از گروه‌های اجتماعی موثر در انقلاب علما، روشنفکران و عناصر تحصیل کرده، تجار و بازرگانان، کارگزاران دولتی، ایلات و عشایر و زنان بودند.
با برکناری عین الدوله از صدارت، و گسترش دامنه ی شورش عمومی در تهران، سفارت انگلیس رسماً به میانجی‌گری برخاست و از دولت ایران خواست که به درخواست های مردم پاسخ دهد و شورش را بخواباند. شاه چون از طریق اوضاع آگاه شد. روز چهاردهم جمادی الثانی سال ۱۳۲۴ قمری مطابق با ۱۳ و ۱۴ مرداد سال ۱۲۸۵ شمسی فرمان مشروطیت را صادر کرد. (شمیم، ۱۳۸۷: ۴۴۳)
صدور فرمان مشروطه و تغییر رژیم سیاسی ایران که طی این نهضت و انقلاب آرام صورت پذیرفت، شور و هیجان فوق العاده در میان آزادیخواهان و ملیون و مشروطه طلبان به وجود آورد. پناهندگان سفارت انگلیس از آنجا خارج و پراکنده شدند و روحانیان و علما در میان استقبال پر شور مردم از قم به تهران بازگشتند و دو شبانه روز سراسر تهران غرق در جشن و سرور فرمانی بود.
سران مشروطه خواهان و ملیون و عده‌ای از وزیران و درباریان به دعوت دربار در محل مدرسه نظام، گرد آمدند. این مجلس مقدمه ی تشکیل انجمن انتخابات به منظور تهیه و تدوین نظامنامه انتخابات مجلس شورای ملی بود، سرانجام نظامنامه ی انتخابات تدوین شد و روز ۱۳ رجب سال ۱۳۲۴ قمری به امضای مظفرالدین شاه قاجار رسید.
مشروطه خواهان در تدوین نظامنامه و تهیه ی مقدمات انتخابات مجلس شورای ملی به علت بیماری شاه، عجله داشتند و حتی، پیش از آن که انتخابات شهرستان ها پایان یابد، و هم اینکه نمایندگان تهران برگزیده شدند، مجلس شورای ملی را تشکیل دادند و شاه را برای افتتاح مجلس دعوت کردند.
وقتی که نظامنامه ی انتخابات به تصویب رسید و انتخابات تهران با رای مستقیم پایان یافت، با ۶۰ نفر نمایندگان تهران، مجلس شورای ملی تشکیل گردید و پس از تشکیل مجلس نمایندگان شهرستان‌ها هنگام تدوین قانون اساسی حضور یافتند.
روز یکشنبه هجدهم ماه شعبان سال ۱۳۲۴ قمری مجلس شورای ملی با حضور وزیران و نمایندگان سیاسی خارجی و طباطبایی و بهبهانی و چند تن دیگر از علما و مجتهدین تهران در کاخ گلستان به وسیله ی مظفرالدین شاه قاجار رسما افتتاح شد و شاه که با حال بیماری و نگاهت در مجلس حاضر شده بود، خطابه ای را، قرائت نمود.
مجلس شورای ملی که با حضور نمایندگان تهران افتتاح گردیده بود پس از حضور نمایندگان شهرستان‌ها کار خود را آغاز کرد. مهمترین وظیفه ی مجلس تدوین و تصویب قانون اساسی مشروطه بود و مجلس این قانون را که ابتدا نظامنامه ی اساسی خوانده می‌شد، در پنجاه و یک ماده تدوین نمود و روز چهاردهم ماه ذی القعده سال ۱۳۲۴ ق به امضای مظفرالدین شاه قاجار و محمد علی میرزا ولیعهد رسانید.
محمد علی شاه
مظفر الدین شاه فیلم شب ۲۴ ذلقعده ۱۳۲۴، یعنی ده روز پس از امضای قانون اساسی بدرود حیات گفت و محمدعلی میرزا ولیعهد به جای او به سلطنت رسید. محمدعلی‌شاه ششمین پادشاه قاجار با اینکه دوران سلطنت او بیش از دو سال و نیم به طول نیجامید، به علت مبارزه با اساس مشروطیت و مشروطه طلبان که با بمباران و به توپ بستن مجلس به نقطه اوج خود رسید، بدنام ترین پادشاه قاجار به شمار می‌آید.
محمدعلی شاه در سال ۱۲۸۹ ق/ ۱۲۵۱ ش در تبریز به دنیا آمد، مادر او تاج الملوک ملقب به ام الخاقان دختر بزرگ میرزا تقی خان امیرکبیر است، در حالی که محمدعلی طفل سه ساله بود، مادرش از مظفرالدین میرزا جدا شده و طفل سه ساله پس از طلاق با مادر خود به تهران آمد و پس از دو سال در اندرونی ناصرالدین‌شاه نگاه داشته شد.
محمدعلی میرزا در ۱۲ سالگی توسط پدر به تبریز فراخوانده شد و در هفده سالگی به سال ۱۳۰۷ فوج امیریه تبریزرا به او واگذار کرد. او در سال ۱۳۰۹ در بیست سالگی به لقب سالار لشکری و ریاست نظام آذربایجان رسید. یازده سال از سال ۱۳۱۳ تا ۱۳۲۴ ه ق به عنوان ولیعهدی حکومت آذربایجان را به عهده داشت. از وقایع مهم ولیعهدی قتل فجیع استفاده از یاران سید جمال به نام های میرزا آقاخان کرمانی، حاجی شیخ احمد روحی، و حاجی میرزا حسن خان خبیرالملک بودند. (کسروی، ۱۳۸۳: ۱۴۰)
وی هنگام ولیعهدی، با مشروطه‌خواهان هم داستانی نشان داده و طی نامه ی مشروح خود خطاب به سید عبدالله بهبهانی سوگند وفاداری نسبت به رژیم مشروطه یاد و متن قانون اساسی را امضا کرده بود. (شمیم، ۱۳۴۲: ۴۵۲)
محمد شاه در جریان تاجگذاری که روز چهارم ذی الحجه ۱۳۲۴ ق صورت گرفت، از نمایندگان ملت دعوت به عمل نیاورد این امر موجب اعتراض نمایندگان گردید و علاوه بر آن عدم امضای متمم قانون اساسی موجب قرار گرفتن در مقابل همدیگر گردید و شاه به بهانه‌ای مجلس را به توپ بست، به دنبال این اقدام شهرها قیام کردند و سپاه دولتی را شکست دادند و از پی آن در روز ۲۷ جمادی الثانی ۱۳۲۷ ق/ ۲۷ تیرماه ۱۲۸۸ ش محمدعلی‌شاه از تاج و تخت و مقام سلطنت دست کشیده و به سفارت روس پناهنده شد و بدین ترتیب حکومت استبدادی سیزده ماهه او به پایان رسید و طی تصمیمی از ایران اخراج شد.
محمدعلی شاه پس از خروج از ایران مدتی در روسیه به سر برد و از آنجا به وین اتریش رفت ولی در سال ۱۲۹۰ یک سال و نیم بعد از تبعید دوباره به فکر تاج و تخت افتاد ولی دوباره مجبور به فرار شد و شانزده سال را در تبعید گذراند و بعد در سال ۱۹۲۵ م و ۱۳۰۴ شمسی در سان رمو ایتالیا درگذشت.
احمد شاه
احمد شاه دومین فرزند محمد علی شاه و بزرگترین فرزند ذکور او در سال ۱۲۷۵ ش/ ۱۳۱۴ ق در زمان ولیعهدی پدرش در تبریز به دنیا آمد و دوران کودکی را در تبریز تحت تربیت معلمان روسیه خود گذراند. با خلع محمدعلی شاه به سلطنت رسید.
در فاصله و انجام تشریفات برای آغاز احمد شاه که ده روز طول کشید، یپرم خان به ریاست نظمیه تهران رسید به دستگیری، محاکمه و اعدام سریع شیخ فضل‌الله اقدام نمود.
مهمترین حوادث دوران سلطنت احمدشاه عبارتند از:
– افتتاح دومین دوره مجلس شورای ملی در روز اول ذیقعده ۱۳۲۷ ق/ ۲۴ آبان ماه ۱۲۸۸ ش
– حادثه پارک اتابک
– آخرین تلاش محمد علی شاه مخلوع میرزا جهت بازگشت به ایران و تصرف تاج و تخت از دست رفته در سال ۱۳۲۷ ق
– سقوط کابینه ی سپهدار و تشکیل کابینه ی حاجی نجفقلی صمصام السلطنه در ۲۹ رجب ۱۳۲۹ ق
– شروع جنگ جهانی اول ۳۰ آوریل ۱۹۱۴ م /با چهارم جمادی الاول ۱۳۳۲ ق
– تاجگذاری احمدشاه به طور رسمی از پی رسیدن به سن بلوغ قانونی در ۲۷ شعبان سال ۱۳۳۲ ق/ مرداد ماه ۱۳۳۳ ش
– افتتاح مجلس سوم در ۱۶ محرم سال ۱۳۳۳ قم/ ۱۳ آذرماه ۱۲۹۳ ش
– دولت کمیته ی دفاع ملی
– قیام میرزا کوچک خان جنگلی در رمضان سال ۱۳۳۸ ق/ خرداد ۱۲۹۹ ش
– انقلاب روسیه در مارس ۱۹۱۷/ جمادی الاول سال ۱۳۳۵ ق
– کابینه ی دوم وثوق الدوله در تاریخ ۲۹ شوال ۱۳۳۶ ق
– انعقاد قرارداد سال ۱۹۱۹ م/ ۱۳۷۷ ق
– قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز در سال ۱۳۳۸ ق
– انعقاد قرارداد ایران و شوروی و نقض کلیه ی عهد نامه های دوران رژیم تزاری روسیه با ایران مقارن با کودتای اسفند ۱۲۹۹ ش/ سال ۱۹۲۱ م در مسکو به امضا رسید.
– سقوط کابینه ی وثوق الدوله و تشکیل کابینه مشیرالدوله در ۱۸ شوال ۱۳۳۸ ق/ تیرماه ۱۲۹۹ ش
– کابینه ی فتح الله اکبر (سپهدار) در اوایل ربیع الاول ۱۳۳۹ ق/ آذرماه ۱۲۹۹ ش
– کودتای سوم حوت (اسفند) سال ۱۲۹۹ ش/ دوشنبه دوازدهم جمادی الثانی سال ۱۳۳۸ ق/ ۲۱ فوریه سال ۱۹۲۱م
– کابینه یک صد روزه سیدضیاءالدین، در دوشنبه ۱۹ جمادی الثانی/ دهم اسفند ۱۲۹۹ ش
– کابینه ی احمد قوام در ۲۷ رمضان ۱۳۳۹ ق/ ۱۴ خرداد ماه ۱۳۰۰ ش
– پایان کار میرزا کوچک خان در ربیع الثانی ۱۳۴۰ ق/ آذر ماه ۱۳۰۰ ش
– قیام پسیان و پایان کار او در دوشنبه اول ماه صفر ۱۳۴۰ ق/ نهم مهرماه ۱۳۰۰ ش
– اعطای امتیاز نفت شمال ایران به شرکت استاندارد اویل امریکایی در سال ۱۳۴۰ ق/ آبان ۱۳۰۰ ش
– کابینه ی مشیرالدوله پیرنیا در ۲۷ جمادی الاول ۱۳۴۰ ق /پنجم بهمن ۱۳۰۰ ش
– کابینه ی مجدد قوام السلطنه در ۲۵ شوال ۱۳۴۰ ق/ خردادماه ۱۳۰۱ ش
– کابینه ی مستوفی الممالک در روز ۲۷ جمادی الثانی ۱۳۴۱ ق/ ۲۵ بهمن ۱۳۰۱ ش
– کابینه ی مجدد مشیرالدوله پیرنیا اول ذیقعده ۱۳۴۱ ق/ خرداد ۱۳۰۲ ش
– کابینه ی اول سردار سپه در ۱۴ ربیع الاول ۱۳۴۲ ق/ آبان ماه ۱۳۰۲ ش
– کابینه ی دوم سردارسپه در نهم ماه رمضان ۱۳۴۲ ق/ اواخر فروردین ۱۳۰۳ ش
– انقراض دولت قاجار در ربیع الثانی ۱۳۴۴ ق/ آبان ماه ۱۳۰۴ ش
منبع:
- تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و مذهبی ایران از آغاز دوره ی قاجار تا انقلاب مشروطیت، دکتر سید حسن قریشی
- تهیه الکترونیکی: سایت تاریخ ما، اِنی کاظمی
