زکریای رازی، کاشف بزرگ

الکل‌ (Alcohol)، مایعی است فرار، دارای طعم تند و سوزان و بر دو قسم است، یکی الکل اتیلیک که در تمام نوشابه‌های خمری شراب و امثال آنها موجود است و از شراب انگور یا کشمش گرفته می‌شود و آن را الکل سفید هم می‌گویند، دیگر الکل متیلیک که از تقطیر چوب به‌دست می‌آید و آن را عرق چوب هم می‌گویند و قابل‌شُرب نیست و در صنعت و طب به‌کار می‌رود (عمید ذیل: الکل، ص ۱۷۸).پاراسلوس‌ (Paracelsus) اولین کسی بود که در مغرب زمین کلمه الکل (Alcohol) را برای الکل شراب به کار برد.

ریشه این کلمه از رنگ سیاهی است که زنان در مشرق زمین به چشمان خود می‌زدند؛ یعنی ال-کحل (al-kuhl) یا همان «سرمه» که تدریجا به‌صورت الکل (alcohol) امروزی در زبان‌های غربی درآمده است (هولمیارد، ص ۱۱۲-۱۱۱).

درخصوص روش دستیابی بشر به الکل و مصرف آن، بعضی معتقدند که بشر خود گیاهانی را که دربردارنده قند بوده و تخمیرشان می‌توانست منجر به تولید الکل شود، کشت کرده و لذا منکر وجود الکل به شکل طبیعی و پیش از تولید آن به دست انسان هستند. از این رو شکل تولید به نحوی بوده که مصرف آن به سرعت گسترش یافته است و این گستردگی، از همان ادوار اولیه منجر به بروز مشکلات و مسائل اجتماعی شده است.

در این پایه در قدیمی‌ترین و ابتدایی‌ترین متون حقوقی و قضایی که توسط بابلی‌ها تهیه شده است، مقررات و قوانینی در مورد شرابخانه‌ها نیز به چشم می‌خورد و این نوشته‌ها از وجود ناهنجارهای ناشی از مصرف الکل و افراط در آن، در اولین تمدن‌های بشری بر کره خاک حکایت دارد. از تمدن‌های روم و یونان باستان نیز متونی به‌دست آمده که دربردارنده اخطاریه‌ها و احکام و اعلان‌هایی در مورد الکل و مصرف آن و ابراز نگرانی‌های عمیق در این خصوص است (سایت اینترنتی Alcohol in history).

پیشینه‌های تاریخی نشان می‌دهد که چینی‌ها از ۴۰۰۰ سال پیش از الکل، به اشکال مختلف در پزشکی استفاده می‌کردند. رابطه پیچیده بین الکل و هنر درمان کردن، در مفاهیم، اصطلاحات و اختصارات حرفه‌ای پزشکی آنها آمده است.

الکل چوب یا همان الکل متیلیک و نیز الکل حاصل از دانه‌های خوراکی و غلات (الکل اتیلیک) از جمله گندزداهای موثر به‌شمار می‌روند. این نوع الکل‌ها به ویژه برای ضدعفونی کردن پوست بسیار مفید هستند ولی استفاده گسترده از آن در منزل می‌تواند خطرآفرین باشد.

الکل تقلبی یا الکل سوخت که از دانه‌های غلات به دست می‌آید در محلول ۵۰ تا ۷۰ درصد و برای مصارف خارجی گندزدا مناسب است (The Cowles Comprehensive Encyclopedia: P 1274-75).

 رازی اولین کسی بود که از الکل و فتیله دوطرفه در درمان مجروحان بهره جست و نیز در درمان تب از آب سرد استفاده کرد.

درباره رازی نیز آمده است او نخستین کسی است که ماده شیمیایی H2So4 که امروزه آن را «اسیدسولفوریک» می‌گویند و در عربی «الزّاج الاخضر» نامیده می‌شود و پیشتر آن را «زیت‌الرّازی» نامیدند، کشف کرد.

وی، آن را از گوگرد آهن استخراج کرده بود و روش استفاده از این ماده همچنان به همان صورت باقی است. همچنین رازی نخستین کسی بود که به استخراج «الکل» موفق شد و آن را از مواد نشاسته‌ای و قندی تخمیر شده به دست آورد. او اولین کسی است که بیماری آبله را شناخت.

به هر حال، کشف الکل و اسید سولفوریک به وسیله رازی خدمت بسیار ارزشمندی به دانش طب بوده است. فتیله‌های دوطرفه که در فوق ذکر شد، تا اواسط نیمه اول قرن چهاردهم هجری همچنان مورد استفاده بودند (مرتضی عاملی، ص ۳۸).

آنچه که انجام آن توسط دانشمندان مسلمان و ایرانی باعث تحول اساسی در علم شیمی و دیگر علوم تجربی شد، پژوهش‌های کاربردی یا تجربی آنهاست.

از اولین دانشمندان مسلمان که به بنیانگذار شیمی شهرت دارد، جابربن حیان (۷۲۲-۸۱۵م) است که با عملیات شیمیایی شامل تبلور (Crytalization)، تکلیس (آهکی کردن) (Calcination)، حل کردن (Solution)، تصعید (Sublimation)، احیا (Reduction) و غیره آشنایی داشته و در آثار خود آنها را تشریح کرده است.

جابر در جست‌وجوی درک و شناخت تغییراتی بود که طی فرآیندهای شیمیایی حاصل می‌شد. وی حتی هدف از انجام هریک از عملیات نام برده را نیز آورده است، به‌طور مثال شرح داده که هدف از انجام تکلیس خارج کردن ناخالصی‌ها از فلزات است.

جابر فرآیندهایی برای تولید فولاد، تصفیه فلزات دیگر، رنگ کردن پارچه و چرم، جلا دادن و رنگ پارچه‌های ضدآب، تهیه رنگ مو و… را نیز تشریح کرده است.

وی دستورالعمل و فرمولاسیونی برای تولید جوهر (مرکب) برای نوشتن، استفاده از اکسید منگنز در ساختن شیشه را نیز ذکر کرده است.

جابر با اسید سیتریک (جوهر لیمو) و دیگر ترکیبات آلی آشنایی داشته است.

جابر درخصوص اهمیت آزمایش و تجربه گفته است: «لازمه اولیه در شیمی آن است که تو باید بتوانی کار عملی انجام دهی و تجربه و آزمایش را پیش ببری، برای کسی که کار عملی انجام نمی‌دهد و کار تجربی نمی‌کند کمترین و اندک‌ترین مهارت و استادی حاصل نمی‌شود. اما تو پسرم، تجربه و آزمایش انجام بده تا بتوانی با علم و دانش آشنا شوی. دانشمندان از نوشته و کتاب فراوان دلشاد نمی‌شوند، بلکه از عملی کردن روش‌ها و کارهایشان و به نتیجه رساندن آنها لذت می‌برند». (Holmyard, p 59-60).

اگرچه شیمی ازجمله علوم نوین به‌شمار می‌رود ولی فن‌آوری شیمیایی (مهندسی شیمی) قدمت هزاران ساله دارد. پدیدار شدن مهندسی شیمی در زندگی بشر حداقل به زمان استخراج مس از کانی مس یعنی ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد، اما مهندسی شیمی نسبت به متالوژی قلمرو گسترده‌تری را دربرمی‌گیرد، به‌طوری که متالوژی زیرگروه آن محسوب می‌شود. سفالگری نیز چنین است.

قدمت لعاب دادن سفال نسبت به شیشه‌گری طولانی‌تر است. گلوله‌ای شیشه‌ای به رنگ سبز روشن متعلق به ۳۴۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، قدمت شیشه‌گری را به بیش از ۳۴۰۰ سال پیش از میلاد می‌رساند. تولید انبوه و گسترده شیشه گویا در ۱۳۷۰ سال پیش از میلاد در مصر تحقق یافته است.

رنگرزی از جمله فنون مهم در فناوری شیمیایی در قرون وسطی به‌شمار می‌رفته است و لذا می‌باید قدمت طولانی و هزاران ساله داشته باشد. شناخت رنگ ایندیگو (Indigo) که از گیاهی به همین نام به دست آمده به ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد در مصر برمی‌گردد.

این موضوع حاکی از آن است که در آن دوران با فرآیند احیا (Reduction) آشنایی داشته‌اند که توانسته‌اند محلولی از ایندیگو را بسازند. تعدادی از مواد شیمیایی در دوران باستان یونان و روم شناسایی شده و مورد استفاده قرار می‌گرفتند. ازجمله اکسیدهای مس، آهن، سرب، قلع و روی و سولفات‌ها و سولفیدهای گوناگون نیز چنین بوده است.

تعدادی فرآیند شیمیایی نیز در این عصر شناسایی و به‌کار گرفته می‌شدند، از جمله علقمه کردن (Amalgamation). از دوران باستان چند دستورالعمل و فرمولاسیون نیز به ما رسیده است (J.R. Partington pp 2-15).

رازی تحصیل شیمی را قبل از پزشکی آغاز کرده است و در آن دوران آثاری چشمگیر از خود بر جای گذاشته است. عمده تاثیر رازی در شیمی، طبقه‌بندی او از مواد است. او نخستین کسی بود که اجسام را به سه گروه جمادی، نباتی و حیوانی تقسیم کرد. وی پایه‌گذار شیمی نوین است. (نجم‌آبادی، ص ۱۶۲).

رازی در گزارش آزمایش‌های خود ابتدا مواد کاربردی، سپس دستگاه‌ها و لوازم مورد استفاده و روش‌ها و شرایط آزمایش‌هایش را توضیح داده است (Kettani, p 66-90).

رازی آزمایشگاهی پیشرفته با بیش از ۲۰ دستگاه ترتیب داده بود. رازی در نگاشته‌های خود تنها وسایل کاربردی را ذکر نکرده، بلکه ساخت و ترکیب و مونتاژ دستگاه‌ها را نیز آورده است.

در این مورد همان اطلاعاتی را قید کرده که امروزه نیز در دستورالعمل‌های مربوطه در مورد کار در آزمایشگاه ارائه می‌شوند. تجهیزات کاربردی توسط رازی در آزمایش‌هایش طبق آنچه در «الاسرار» آمده است دو دسته بوده‌اند.

اول وسایل کاربردی در ذوب فلزات شامل: کوره آهنگری، انبر و انبرک دم‌دستی آهنگری، بوته ذوب، چکش یا دسته هاون، سوهان، ملاقه (بارریز)، قالب آهنی نیمه استوانه‌ای و دوم وسایل کاربردی برای کار با مواد شامل: انبیق (دستگاه تقطیر)، بالن (انواع) کوره استوانه‌ای، ظروف شیشه‌ای کوچک، کوره سفال‌پزی، بالن دریافت کننده، شیشه‌های دهان گشاد، ظرف ساییدن مواد جامد، ظرف شیشه‌ای تصعید، پاتیل یا دیگ، هاون، بشر (انواع)، حمام ماسه، هاون سنگی تخت، انواع کاسه شیشه‌ای (ظرف شیشه‌ای آزمایشگاهی)، حمام بخار آب، غلتک سنگی، لاوک فاک شویی، آهنی تخت، اجاق و کوره بزرگ، قالب گرد (مدور)، الک (انواع)، پارچه پشمی، قیف شیشه‌ای، چراغ حرارت دادن، صافی (فیلتر) کتانی، ظروف مختلف (کپسول‌های شیشه‌ای، چینی و فلزی) (هولمیارد، ص ۶۶).

در کتاب «سرالاسرار» وی می‌خوانیم که مواد را به دو دسته فلز و شبه‌فلز (به گفته او جسد و روح) تقسیم می‌کند و اگر در این زمینه اشتباهاتی می‌کند، چندان گریزی از آن ندارد. برای نمونه جیوه را شبه‌فلز می‌خواند در صورتی که فلز بودن جیوه اکنون آشکار است. کشف‌های بسیاری از جمله الکل را به رازی نسبت داده‌اند (آرام، ص ۲۰۸).

در جای جای مطالب مستند ارائه شده در این مقاله، سخن از ابداعات و ابتکاراتی از رازی به میان آمده است که صدها برابر عنوان «کاشف الکل» برای وی اعتبار و برای هر ایرانی افتخار آفریده است.

با دقت در آثار و پژوهش‌های مکتوب صدها بلکه هزاران محقق در گستره فرهنگ جهانی و این موضوع که آثار وی بیش از شش قرن در بزرگ‌ترین مراکز علمی جهان غرب به عنوان کامل‌ترین متون آموزشی در پزشکی و فلسفه و شیمی تدریس شده است، دیگر چه نیازی به استدلال و برهان به کاشف الکل بودن وی وجود دارد.

آنگونه که صاحب‌نظران مربوطه استنتاج کرده‌اند، ارسطو با طبقه‌بندی علوم عصر و زمان خود زمینه استقلال هر شاخه از دانش را فراهم ساخت و با اینکه خود نیز در زمره عالمان به تمام علوم اسلاف خود قرار داشت، ولی دانش‌پژوهان نسل‌های پس از خود را به تخصص‌گرایی و جداسازی علوم از یکدیگر فراخواند.

اما صدها سال پس از ارسطو در قلمرو اسلام به ویژه ایرانیان چند استثنای دیگر همچون ارسطو برآمدند که با جامع‌اندیشی خود بشر و بشریت را از ورطه انحطاط ناشی از تنگ‌نظری سلاطین روم به ویژه روم شرقی یا بیزانس، نجات‌ بخشیده و همچنان تنور دانش و پژوهش را برای آیندگان گرم و پرحرارت نگاه داشتند.

از جمله این بزرگان جامع‌اندیش می‌توان به ترتیب زمانی به جابربن حیان، یعقوب کندی، ثابت بن قره، محمدبن زکریای رازی، فارابی، ابوریحان بیرونی، ابن‌سینا، حکیم عمر خیام، خواجه نصیرالدین طوسی و سرانجام شیخ بهایی اشاره کرد.

در حقیقت دانشمندان نام برده در ردیف نظریه‌پردازان و مدیران فرهنگ عصر و زمان خود به شمار می‌رفتند و براساس همین قابلیت‌ها بود که محمدبن زکریای رازی با پیروی از ذره‌ای بودن جهان ماده، جهان علم را از انحرافی چندصد ساله نجات بخشید.

تا پیش از دانشمندان عصر شکوفایی علم در سرزمین‌های اسلامی که عمدتا مخالف نظریه ارسطو در این خصوص بودند عالم وجود، یکپارچه و به هم پیوسته و غیرقابل تحول و تغییرات شناخته می‌شد و این توجیه موهوم چنان دُگم و تنگ‌نظری را در یونان و روم در قرن‌های پنجم تا سیزدهم به وجود آورده بود که در متون تاریخی و تاریخ علم از آن دوران با اصطلاح «دوران تاریک» (Dark Ages) یاد می‌کنند.

در اینکه پیش از رازی کسانی چون جابربن حیان، یعقوب کندی، ثابت بن قره و بسیاری از عالمان و فیلسوفان در جهان اسلامی از مدافعان و پیروان اتمیسم ریاضی بودند، تردیدی نیست، اما شاهکار بزرگ رازی به‌کارگیری این اعتقاد در علوم علمی و تجربی به ویژه شیمی بوده است.

دیدگاه رازی، همچون جابر و کندی و دیگران، در قلمرو دانش‌های تجربی، موجبات عمل‌گرایی در علم و بها دادن به آزمایش تجربی و عملی را فراهم ساخت و جهش عظیمی در شاخه‌های مختلف علوم تجربی به وجود آورد.