معجزه کویر/ درختی که دو بار می‌خوابد!
کویر با همه زیبایی‌هایش، خشک است، اینجا، رستنی‌ها سخت می‌رویند اما وقتی برویند سخت‌تر جان می‌دهند از همین رو گونه‌های کویری به شدت مقاوم‌اند شاید از همین رو است که مردمان کویری نیز مقاوم و سختکوش‌اند.
ماسه‌های روان و رمل‌ها و تپه‌های ماسه‌ای کویر که سالانه بسیارانی را به کویرهای ایران می کشاند تا جلوه متفاوت دیگری از زیبایی‌ها را ر پیش چشم گردشگران قرار دهند، برای مردم محلی اما ساز دیگری می‌زنند.
یکی از اعلایی‌های کهنسال در گفت‌وگو با خبرگزاری تاریخ ما می‌گفت از پدرم شنیده‌ام که دهه‌ها پیش، گاهی صبح که بیدار می‌شدیم، درهای خانه به روی‌مان بسته می‌شد، آخر ماسه‌های روان شبانه با دست باد، تا پس پشت درها می آمدند و همین مانعی می‌شد تا درها را دوباره باز کنیم.
امروزه به مدد تاغ‌ها اگرچه دیگر این معضل، لااقل در اعلا و دیگر روستاهای حاشیه کویر وجود ندارد، اما این‌بار فرونشست‌ها به روی مردمان این مناطق دهان گشوده‌اند، فرونشست‌هایی که شاید، فریادگر عطش زمین ما باشند.
تاغ‌ها که با آب‌وهوا و اقلیم این دیار سرسازگاری بیشتری داشته و با شوری خاک آن هم می‌سازند نقش مهمی در زندگی مردمان شهرهای حاشیه کویر دارند. تاغ‌ها جدای از سرسبزی‌شان در کویر خشک، در ثبیت شن‌های روان و جلوگیری از شکل‌گیری کانون‌های گرد و غبار و ریزگردها هم نقش مهمی می‌تواند ایفا کنند.
تاغ‌ها درختان قانعی هستند و به اندک آبی در طول سال هم قانع هستند شاید جز تاغ هیچ درخت دیگری در این کویر، این‌گونه سخاوتمندانه این همه سرسبزی و سرزندگی را در قبال این اندک آبی از سفره‌های ته‌کشیده ، به ما هدیه ندهد.
هر کدام از این تاغ‌ها، این تاغ‌های تکیده، این تاغ‌های ایستاده در برابر باد و گرما، خود معجزه کویرند، کویری خشک اما زیبا که می‌توان در خنکای سایه یکی از همین معجزه‌ها نشست و از زیبایی‌های کویر لذت برد.
گونه‌ای بومی ایران که از شوروی وارد شد!
رئیس اداره بیابان اداره کل منابع طبیعی استان سمنان از تاغ‌ها به عنوان گونه‌ای مظلوم یاد کرد و گفت: تاغ‌ها نقش بسیار مهم و حیاتی در کنترل فرسایش بادی و تثبت شن‌های روان در مناطق کویری و خصوصا استان سمنان داشتند.
علی ترابی در گفت‌وگو با خبرگزاری تاریخ ما اظهار کرد: تاغ یک درختچه کویری از گونه اسفنجی‌ها یا چتریان است که سازگاری بالایی با مناطق کویری ایران دارد.
این کارشناس مناطق بیابانی با بیان اینکه این گونه از گذشته‌های دور در ایران وجود داشته افزود: البته نوع دست‌کاشت آن از سال 1344 و به دنبال واردکردن بذر آن از شوروی در ایران مرسوم شد.
وی با بیان اینکه تاغ بومی ایران و در مناطقی از استان‌ها و مناطقی از سمنان و خراسان و ترکمنستان است افزود: در دهه 30 روس‌ها بذر این گونه را از ترکمنستان گرفته و اصلاح کردند و در همان سال‌ها وارد ایران نیز شد. البته این درختچه بومی ایران است و در همان زمان که بذور آن وارد شد گونه‌های مختلفی از آن در ایران و از جمله در جام و خارتوران و.. وجود داشته است.
وقتی ماسه‌ها راه را بر راه‌آهن می‌بستند
این کارشناس ارشد بیابان با بیان اینکه اولین جنگل دست کاشت تاغ در خالص‌آباد سبزوار و در سطح 100هکتار انجام شد گفت: بعد از آن با نتایج مثبتی که داشت، کشت این درختچه در مناطق کویری با دو هدف مقابله با بیابان‌زایی و تثبت شن‌های روان و محافظت از راه‌آهن در نواحی مرکزی ایران کشت شد.
وی با بیان اینکه تاغ مقام به خشکی است افزود: این درختچه در مناطقی با بارندگی تا 60میلی‌متر و با درجه حرارت 50درجه هم رشد می‌کند همچنین جدا از مقاومت در برابر بادها، تا سرمای منفی 15 درجه را نیز تحمل می کند و از همین رو به گونه شدت مقاومی است.
رئیس اداره بیابان منابع طبیعی استان سمنان با بیان اینکه تاغ ها گونه‌ها و تنوع زیادی دارند اظهار کرد: یکی از این گونه ها سفیدتاغ است که بیشتر در اراضی و خاک های سبک کشت می‌شود. گونه دیگر آن سیاه تاغ است که مناطقی که خاک آن شور است رشد بهتری داشته و در این مناطق مورد استفاده قرار می گیرد این گونه در خاک های سنگین رشد خوبی دارد.
این کارشناس ارشد حوزه بیابان از رمس به عنوان دیگر گونه این درختچه نام برد و اضافه کرد: این گونه بیشتر در خاک های گچی رشد می کند.
این کارشناس بیابان با بیان اینکه در استان سمنان ترکیبی از این گونه ها کشت شده افزود: اولین جنگل های دست کشت تاغ در استان سمنان در روستاهای اعلا سمنان و سرخ‌ده دامغان با هدف مقابله با فرسایش بادی و محافظت از راه‌آهن کشت شد.
درختی که دو بار می‌خوابد
وی با بیان اینکه در آن زمان شن های روان گاه در مسیر راه آهن مشکل ایجاد می کرد گفت: گاهی حرکت ماسه‌های روان مسیر ریل را مسدود می کرد و قطارها را متوقف می کرد لذا کارگران از قطار پیاده شده و راه را برای حرکت قطار باز می کردند لذا از همان زمان با هدف جلوگیری از حرکت ماسه ها و محافظت از راه آهن کاشت تاغ در حاشیه ریل‌ها مرسوم شد.
رئیس اداره بیابان منابع طبیعی استان سمنان با بیان اینکه امروزه دیگر تپه های ماسه ای در حوالی مناطقی مثل اعلا دیده نمی شود افزود: این مهم نتیجه اثرات این درختچه کویری است.
وی با بیان اینکه تاغ ها هیچ تاثیری بر آب ها و سفره های زیرزمینی ندارد گفت: اصولا تاغ در مناطقی کشت شده که دسترسی به آب تا 100 و 150 متری غیرممکن است.
وی در پاسخ به پرسش خبرگزاری تاریخ ما در خصوص نیاز آبی این گونه گفت: ما به جز در سال های ابتدایی، آبیاری برای این جنگل های دست کاشت انجام نمی دهیم.
وی با اشاره به نیاز آبی بسیار اندک این گونه گفت: تاغ‌ها برخلاف بسیاری گونه های دیگر، در دو فصل سرما و گرما به خواب می روند و لذا در سرمای شدید و گرمای تابستان نیاز آبی ندارند.
ترابی اضافه کرد: عمده رشد تاغ‌ها در خنکای بهاری انجام می شود و با گرم شدن هوا و آمدن تابستان به خواب می رود سپس در پاییز هم رشد کمتری نسبت به بهار دارد و در ادامه با آمدن سرما و زمستان دوباره به خواب می رود.
جعفر مرادی حقیقی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان در گفت و گو با خبرگزاری تاریخ ما اظهار کرد: برای مقابله با بیابان‌زایی و به‌خصوص هجوم شن‌های روان راه‌های مختلفی وجود دارد اما پوشش گیاهی و خصوصا کاشت درختچه‌های تاغ از مهمترین راه‌ها برای مقابله با این پدیده ویران‌گر در مناطق حاشیه کویر است.
وی با بیان اینکه تاغ به عنوان گونه‌ای است که در آب و هوای خشک و زمین‌های سنگین و شور نواحی کویری رشد مناسبی دارد افزود: توانایی رشد و نمو در خاک‌های سبک و شنی حاشیه کویر، تاغ را به گونه‌ای بسیار موثر برای مقابله با هجوم شن‌های روان تبدیل کرده است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان به دیگر مزیت‌های کاشت این درختچه کویری پرداخت و تصریح کرد: تاغزارها جدا از مقاومت بالا، نیاز آبی کم و رشد در شرایط آب و هوایی دشوار،به‌خاطر توانایی حفظ رطوبت خاک نه تنها به زیست خود در مناطق بیابانی و حاشیه کویر دامه می‌دهند بلکه سبب رشد و نمو دیگر گونه‌های گیاهی نیز می‌شود و از همین رو، مناطق تاغ کاری شده پس از مدتی به‌تدریج به مرتعی مشجر تبدیل می‌شوند.
وی از تاغزارها به عنوان عامل تثبیت شن‌های روان در مناطق کویری نام برد و گفت: تاغزارها در حقیقت، پس از استقرار با توجه به نیاز آبی بسیار کم و مقاومت کم‌نظیر در شرایط نامناسب محیطی به مثابه یک سد بسیار مستحکم عمل کرده و از شدت بادها در سطح خاک کاسته و از این رهگذر سبب کاهش و کنترل فرسایش بادی می‌شوند.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان تصریح کرد: تنها مشکل تاغزارها رشد کند و بطئی آنها است و از همین رو زمان زیادی بعد از کاشت آنها نیاز است تا به تکامل در رشد برسند.
مرادی حقیقی به نقش بی‌بدیل تاغ‌ها در رویارویی با بیابان‌زایی و فرسایش بادی پرداخت و خاطرنشان کرد: فرسایش بادی و عوارض ناشی از آن ، هر ساله خسارت بسیار زیادی را به تاسیسات اقتصادی و منابع زیستی استان‌های حاشیه کویر و خصوصا استان سمنان وارد می‌کند که ما در منابع طبیعی از این مناطق به عنوان مناطق کانون بحرانی فرسایش بادی نام می‌بریم.
وی خسارت سالانه فرسایش بادی در این استان را بطور متوسط 330 سالانه میلیارد ریال ارزیابی و تصریح کرد: در مجموع گستره‌ای افزون بر یک میلیون و 371 هزار و 675 هکتار از اراضی استان پهناور سمنان، متاثر از پدیده فرسایش بادی هستند. ضمن اینکه مساحتی افزون بر 535 هزار و 170 هکتار از این گستره بزرگ را کانون‌های بحرانی فرسایش بادی تشکیل می‌دهند که آسیب و خسارت آنها به مراتب بیشتر است.
وی از نهالکاری به عنوان کارآمدترین راه برای کنترل بیابان‌زایی و فرسایش‌های بادی نام برد و افزود: در همین راستا پس از انقلاب شکوهمند اسلامی و به ویژه در چند دهه گذشته اقدامات خوب و موثری چه در سطح ملی و چه در سطح استان‌ها و خصوصا استان سمنان انجام شده است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قدمت جنگل‌های دست‌کاشت تاغ در این استان را به دهه 40 نسبت داد و اظهار کرد: همکاران ما از سال 1347 با سختی و مشقت فراوان، برای کنترل فرسایش بادی اقدام به انجام عملیات بیولوژیک و نهالکاری به‌عنوان موثرترین و کارآمدترین عملیات در مناطق بیابانی و به‌خصوص اطراف شهرها، روستاها و راه‌های مواصلاتی مناطق حاشیه کویر کرده که در نتیجه علاوه بر کنترل پدیده بیابان‌زایی و هجوم شن‌های روان، در بسیار از این مناطق باعث ایجاد فضای سبز و تلطیف هوا، ترسیب کربن ، تولید علوفه و بهبود پوشش گیاهی و .. شده است.
مرادی حقیقی گفت: نباید از یاد برد که شرایط محدود کننده اکوسیستم‌های بیابانی و از جمله کمبود بارندگی و پراکنش نامناسب آن، تبخیر و تعرق شدید، شوری خاک، درجه حرارت بالا، وزش بادهای شدید و حرکت ماسه‌های روان در کنار لایه های سخت خاک و… همه و همه هرگونه عملیات بیولوژیک و کشت گیاهان و درختچه‌ها را در این مناطق سخت و سخت‌تر کرده و از همین رو بوده که در آغاز این طرح در دهه‌های دور،برخی تحقق این کار را غیرممکن می‌پنداشته‌اند و از همین رو موفقیت این طرح، را به نوعی معجزه خوانده‌اند.
وی به تلاش‌های منابع طبیعی استان سمنان در این بخش پرداخت و گفت: خوشبختانه امروز در همه شهرستان‌های حاشیه کویر این استان نمونه‌هایی معجزه این تاغزارها را که نتیجه تلاش چند دهه‌ای همکاران ما و مراقبت‌های مردم محلی و همکاران ما است را می‌توان دید.
مدیرکل منابع طبیعی استان با اشاره به تعدد جنگل‌های دست‌کاشت تاغ در این استان گفت: در حال حاضر بیش از 113 هزار هکتار تاغ‌زار دست کاشت در شهرستان‌های مختلف استان وجود دارد.
وی با بیان اینکه این تاغزارها تا حدود زیادی معضل فرسایش بادی در مناطق پیرامونی شهرها و راه‌های اصلی استان را کنترل کرده اضافه کرد: البته اقدامات منابع طبیعی محدود به این نبوده و در کنار مدیریت جنگل‌های دست کاشت بیابانی طرح‌های متعدد دیگری برای تثبت شن‌های روان و مقابله با بیابازایی اجرایی کرده که اجرای بادشکن و طرح‌های تثبیت تپه‌های ماسه ای، اجرای پروژه‌های نهالکاری و بذرکاری در سطح استان با استفاده از گونه‌های گیاهی مقاومی همچون: تاغ ،آتریپلکس، قره داغ ، اسکمبیل و..، کنترل هرز آب جهت توسعه پوشش گیاهی در اراضی بیابانی، طرح ترسیت کربن و…از جمله این طرح‌ها است.
تاغ‌ها که جلوه زیبایی به مناطق کویری و بیابانی داده و مانع از بیابان‌زایی بیشتر می‌شوند به‌دلیل نیاز کم آبی و سازگاری بالا با آب و هوا و خاک مناطق کویر مرکزی ایران و خصوصا مناطق کویری استان سمنان، از مهمترین گونه‌های دست‌کاشت در این استان هستند از همین رو در پنج، شش دهه گذشته جنگل‌های دست‌کاشت بسیاری در این استان ایجاد شده که عمر برخی از آنها به بیش از نیم قرن هم می‌رسد. خوشبختانه امروز افزون بر 113 هزار هکتار جنگل دست کاشت تاغ در مناطق جنوبی استان و در حاشیه کویر وجود دارد، جنگل هایی که در مرز بین ما و بیابان، رود روی کویر ایستاده اند تا از پیش روی آن جلوگیری کنند.
شوربختانه، تاغ ها با همه خدمتی که می کنند گاه از زخم تبر سوداگران چوب و زغال در امان نبوده اند. متاسفانه زغال تاغ به دلیل ماندگاری بسیار بالا، هواخواهان زیادی داشته و به قیمت بسیار بالایی فروخته می شود و همین سبب شده که تاغ ها در امان نمانند از همین رو می طلبد که مسوولان امر با قوانین سخت گیرانه تری راه بر این سوداگران ببندند تا تاغ ها، این معجزه های کویر، سایه شان را از مردمان کویر دریغ نکنند.
گزارش‌گر: هوشنگ حبیبی-خبرنگار خبرگزاری تاریخ ما
پایان خبر / تاریخ ما