بدون کودکان؛ برای کودکان
جوی آب مقابل خانه و کوچه‌ها، رنگ دیوارها، پله‌های اتوبوس، طراحی خیابان‌ها، فضای قطارشهری و… هر یک بخش‌هایی هستند که می‌توانند با نگاه کودکان یا متناسب با اندام آن‌ها باشند، اما نیستند، حتی در ساخت محیط‌های مخصوص کودکان هم این شهروندان کوچک جامعه هیچ نقشی ندارند. بزرگ‌ترها فکر می‌کنند، طراحی می‌کنند، می‌سازند و تنها کاری که از کودکان بر می‌آید این است که خودشان را با فضایی که بزرگ‌ترها برایشان ساخته‌اند، وفق دهند و از آن استفاده کنند. این در حالی است که کودکان هم بخش مهمی از جامعه هستند که می‌توانند به روش‌های مختلف نظر خود را پیرامون دنیای اطرافشان ابراز کنند.
بهنام به‌نیا، دکتری معماری و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد در گفت‌وگو با خبرگزاری تاریخ ما درباره مشارکت کودکان در طراحی فضای شهری می‌گوید: باید تفکر خاص بچه‌ها را دید و به آن عینیت بخشید. طبیعی است زمانی که کودکان نقشی در طراحی‌های شهری ندارند، نمی‌توانند با شهر ارتباط برقرار کنند و رضایت نخواهند داشت.
شاید تصور اینکه کودکان در یک میز در کنار شهرداران و بزرگان شهر بنشینند و درباره ساخت یا تعیین پروژه‌ها نظر دهند دشوار باشد، اما چه باعث شده تا هیچ شهری از ایران در بین شهرهای دوستدار کودک یونیسف حضور نداشته باشد ولی بیش از ۴۰ شهرداری کانادا، بیش از ۳۰ شهرداری اکراین، بیش از ۱۰ شهرداری آلمان، بیش از ۲۳۰ شهرداری در فرانسه و… در بین شهرهای دوستدار کودک یونیسف حضور داشته باشند؟
از نظر دکتر به‌نیا «نگاه مشارکتی به معماری» موضوعی‌ست که باعث شده این کشورها بتوانند در حوزه شهرهای دوستدار کودک یا شهرهای همه شمول برای تمامی گروه‌های جامعه گام‌های زیادی بردارند. او عنوان می‌کند: ساختار مشارکتی در معماری، نه‌تنها در حوزه کودکان بلکه در تمام زمینه‌ها شکل گرفته است. آن‌ها در معماری معاصر نگاه مشارکتی دارند و تمام پروژه‌ها باید با نظر مردم پیش رود. اگر مجموعه‌های مدیریت شهری می‌خواهند ساختمانی عمومی، خیابان، معبر یا… بسازند، اولین کاری که می‌کنند نظرسنجی از مردم است؛ مثلا وبسایت‌هایی دارند که هر کس دوست داشت در آن حضور یافته و نظرش را ثبت می‌کند، حتی اگر شده برای مدتی کوتاه به افراد فرصت می‌دهند تا نظرشان را درباره پروژه‌های شهری بیان کنند. الزاما این نظرسنجی درباره پروژه‌های بزرگ نیست و حتی اگر بنا باشد رنگ جدول‌های یک خیابان تغییر کند، مردم باید نظر دهند.
این عضو هیات علمی دانشگاه آزاد ادامه می‌دهد: زمانی که در حوزه بزرگسالان این کار را انجام می‌دهند، طبیعتا این موضوع به کودکان هم سرایت می‌کند و کودکان از سنین پایین با مشارکت در امر معماری آشنا می‌شوند، همانطور که در کشورهای مختلف کودکان با امر مشارکت سیاسی که انتخابات است آشنا می‌شوند. راه حل همین است که از ارزش دادن به مشارکت‌های معماری آغاز کنیم. مانند انتخابات یا هر مشارکت دیگری که ویدئوهایی ساخته می‌شود و افراد با افتخار از حضورشان در یک مجمع یاد می‌کنند، مجموعه‌های مدیریت شهری هم به سمت جلب مشارکت شهروندان حرکت کنند. واضح است که اگر با شرایط فعلی حرف از حضور کودکان در مجامع تصمیم‌گیری بزنیم برخی می‌خندند؛ چراکه به طور کلی مشارکت در حوزه‌های شهری برای سنین بالاتر هم چندان تعریف نشده است و انجام نمی‌شود.
آیا کودکان باید در جلسات مشترک با بزرگان شهر شرکت کنند؟ بهنام به‌نیا دراین‌باره بیان می‌کند: باید برخی نهادهای فعال و قدرتمند در شهرداری‌ها و ارگان‌های دیگر داشته باشیم که بخشی از فعالیت‌شان دریافت نظرات کودکان باشد. به هر حال سه مساله در اینجا وجود دارد که اولا با چه کودکانی صحبت کنیم، چگونه کودکان را انتخاب و چطور نظرسنجی نماییم. در این زمینه از ابزارهای مختلفی استفاده می‌شود؛ به‌عنوان مثال درباره یک موضوع با کودکان نقاشی می‌کشند، شعر می‌خوانند، قصه‌گویی انجام می‌دهند، از بچه‌ها درخواست می‌کنند که جمله‌ای ناقص را تکمیل کرده یا مصاحبه می‌کنند. تکنیک‌های مختلفی در این حوزه وجود دارد که مطالعه برای تقویت و توسعه این تکنیک‌ها می‌تواند به تقویت مشارکت با کودکان منجر شود. هرچقدر ما در حوزه شهرهای دوستدار کودک واقعی‌تر عمل کنیم، آینده کشور تضمین‌شده‌تر خواهد بود. اگر شهر ارتباط روحی و عاطفی با بچه‌ها نداشته باشد، نباید انتظار داشته باشیم که کودکان خلاقی در آینده داشته باشیم.
«خلاقیت در کودکان خیلی زنده‌تر است و اتفاقا چون در آموزش و پرورش این خلاقیت خیلی پررنگ نمی‌شود، می‌توان در مدیریت شهری از این پتانسیل استفاده کرد». دکتر عاطفه سلطانی‌فر، فوق تخصص روانپزشکی کودکان و نوجوانان ضمن بیان این مطلب ادامه می‌دهد: خلاقیت کودکان در آموزش و پرورش متاسفانه کم‌رنگ‌تر هم می‌شود. کودکانی که مقداری سن‌شان افزایش یافته و در سنین حدود ۷ سالگی قرار دارند خیلی می‌توانند در فضاهای شهری کمک کنند. از طرف دیگر اگر ملاحظات کودکان در نظر گرفته نشود، این موضوع می‌تواند برای کودکان خیلی افسرده کننده باشد.
او تاکید می‌کند: اگر فضاهای شهری به‌جای اینکه برای کودکان خوشحال کننده باشد، ناراحت کننده باشد، این موضوع در کودکان ایجاد استرس می‌کند که می‌تواند باعث دل‌گیری‌شان شود؛ مانند فضاهایی که دارای رنگ‌های تیره است یا ساختمان‌های مرتفعی که در کوچه‌های باریک قرار دارند و کودک به‌جز عبور و مرور خودروها، چیز دیگری مثل فضای سبز نمی‌بیند. این مسائل در روحیه بزرگ‌ترها هم تاثیر دارد اما چون بچه‌ها به رنگ‌ها و فضاها حساس‌تر هستند، تاثیر منفی این شرایط در کودکان چندین برابر خواهد بود.
رنگی نیست؛ از آسفالت خیابان گرفته تا سیمان‌های دیوارهای اطرافش خاکستری است. سینا چهار ساله که دست مادرش را گرفته و در خیابان قدم می‌زند در پاسخ به سوالم که «چه چیزی از این خیابان را بیشتر دوست داری؟»، می‌گوید «درخت‌ها را». شاید این رنگی‌ترین چیزی‌ست که در اطرافش یافت می‌کند.
منصوره امیری که مدرک کارشناسی ارشد پژوهش علوم اجتماعی دارد و در زمان تدوین مصوبه شهر دوستدار کودک در شورای پنجم مشهد، کارشناس مرکز پژوهش‌های شورای شهر بوده است، می‌گوید: شهر دوستدار کودک باید سرشار از رنگ باشد؛ چراکه کودکان عاشق رنگ‌اند. از نظر ظاهری هم کالبد فضای شهری ما فاصله زیادی با انتظارات دارد.
«تمامی کودکان دارای یک سن و شرایط خاص نیستند و کودکی بازه سنی گسترده‌ای را در بر می‌گیرد». او با اشاره به این موضوع تاکید می‌کند: شهر باید نگاه عادلانه به تمامی کودکان داشته باشد. برخی از کودکان توان‌یاب هستند، برخی آسیب دیده‌اند، برخی کودک کار هستند و بعضی پدر و مادر ندارند. باید تمامی این گروه‌ها در دسترسی به امکانات شهری وضعیتی عادلانه داشته باشند.
چهارم آبان ماه ۱۳۹۷ شورای شهر مشهد مصوبه «شهر دوستدار کودک» را به تصویب رساند و شهرداری مشهد را موظف کرد بیش از ۲۰ ماموریت در حوزه‌های مختلف با محوریت کودکان اجرا کند؛ اقداماتی از جمله ارائه آموزش‌های فرهنگ شهروندی و مشاوره‌های بهداشتی، روانشناسی، روانپزشکی، حقوقی، تغذیه‌ای و خانوادگی با محوریت کودک؛ بسترسازی به منظور دسترسی همگانی کودکان به طبیعت در مواردی مانند کمک به ایجاد مزارع کودک و پارک‌های طبیعت محلی و مدارس طبیعت با هدف ارتباط آزاد و مستقیم با محیط‌های طبیعی؛ ایجاد و گسترش کتابخانه و سالن‌های نمایش ویژه کودکان؛ ایجاد و توسعه فضای بازی‌های آزاد و خلاقانه؛ کمک به ایجاد فضاهای مناسب انتظار کودکان در مکان‌هایی مانند بیمارستان، دادگستری، زندان و…؛ ارائه خدمات ویژه به کودکان معلول، توان‌یاب و دارای بیماری‌های خاص؛ ایمن سازی در چهار حوزه محیط زیست؛ معابر شهری، مناطق مسکونی و محلات؛ اماکن تفریحی، فرهنگی، ورزشی و آموزشی و حمل و نقل.
امیری درباره این مصوبه می‌گوید: شهرداری ملزم شد در تمامی بخش‌های جامعه شهر را برای کودکان مناسب‌سازی کرده و حتی به سایر ارگان‌ها هم کمک کند؛ مثلا بازخوردهایی منفی درباره اتاق‌های دیدار دادگستری که کودکان طلاق استفاده می‌کنند دریافت شده بود که حمایت شهرداری جهت ساماندهی و زیباسازی این اتاق‌ها متناسب با سن کودکان در دستور کار قرار گرفت. کودک موضوع بسیار جدیدی در مدیریت شهری است و به تازگی وارد ادبیات حوزه شهری شده که هنوز گام‌های بسیار کوچکی در این زمینه برداشته شده و نیازمند حمایت است.
این کارشناس ارشد پژوهش علوم اجتماعی با اشاره به حادثه غرق شدن یک کودک در جوی آب یکی از خیابان‌های مشهد در سالیان گذشته تذکر می‌دهد: این اتفاق خدمات شهر را زیر سوال می‌برد. شهری دوستدار کودک است که در حوزه سلامت، امنیت و ایمنی شاخصه‌های لازم برای کودکان را فرهم کند. این سه حوزه در تمام فعالیت‌های شهرداری از حمل‌ونقل، شهرسازی و خدمات شهری باید دیده شود. بچه‌ها باید در معبر امن راه بروند، ایستگاه‌های قطار شهری، محل‌های آب‌خوری بوستان‌ها و … باید برای کودکان مناسب باشد. امروزه والدین به هیچ عنوان نمی‌توانند فرزندان کوچک‌شان را به تنهایی به بیرون از خانه بفرستند. بچه‌ها برای احساس امنیت نباید نیاز به بزرگتر داشته باشند. هر اندازه این احساس امنیت را در ابعاد مختلف، بیشتر به کودکان‌مان بدهیم، آینده امن‌تری برای خود، جامعه و کشور می‌سازیم.
بنا بر آمار سرشماری سال ۱۳۹۵، یک میلیون و ۵۵ هزار و ۵۰۱ نفر از ۳ میلیون و ۷۶۲ هزار و ۶۶۰ نفر جمعیت مشهد را افراد زیر ۱۸ سال تشکیل می‌دهند. درواقع حدود یک سوم جمعیت مشهد کودکان هستند که ۳۳۴ هزار و ۳۸ نفر بین صفر تا چهار سال، ۲۸۲ هزار و ۷۲۳ نفر بین پنج تا۹ سال، ۲۴۹ هزار و ۵۲۵ نفر بین ۱۰ تا ۱۴ سال و ۱۸۹ هزار و ۲۱۵ نفر را افراد بین ۱۵ تا ۱۸ سال تشکیل می‌دهند.
فاطمه سلیمی، عضو شورای شهر مشهد با تاکید بر مشارکت شهروندان در مدیریت شهر اظهار می‌کند: در هفته ملی کودک که در مهرماه بود، به صورت نمادین کودکانی از رده‌های سنی مختلف را به شورای شهر دعوت کردیم تا نظرات‌شان درباره شهر را جویا شویم. صحن علنی شورای شهر را با مشارکت کودکان شکل دادیم و بچه‌ها در نقش رئیس و اعضاء شورای شهر بودند.
او در پاسخ به این سوال که چطور می‌توان مشارکت اقشار مختلف جامعه را به صورت عضوی ثابت در مدیریت شهری داشت و این موضوع از حالت نمادین بودن خارج شود، می‌گوید: رویکرد شورا و شهرداری این است که گروه‌های مختلف جامعه به روش‌های گوناگون در مدیریت شهری دخیل شوند و در حال تلاش هستیم تا دستورالعملی برای این کار تهیه کنیم. همچنین به زودی پارک مخصوص کودکان توان‌یاب هم در مشهد به بهره‌برداری می‌رسد. ایجاد اتاق‌های شیردهی در ایستگاه‌های مترو، اماکن عمومی و … هم از برنامه‌های دیگر است که امیدواریم به سرانجام برسد. شهر با نگاه مردانه ساخته شده و لازم است که نگاه مادرانه را هم داشته باشیم.
این عضو شورای شهر مشهد درباره اینکه مشهد همچنان نتوانسته به‌عنوان یکی از شهرهای دوستدار کودک در یونیسف ثبت شود، بیان می‌کند: متاسفانه خیلی وقت‌ها الزامات اجرایی را انجام می‌دهیم ولی پشتوانه بین‌المللی آن را جهت ثبت در سازمان‌های جهانی رعایت نمی‌کنیم و غفلت شده است. مشهد نقاط قوت فراوانی در این زمینه دارد و گام‌هایی هم در زمینه شهر دوستدار کودک برداشته شده است، اگرچه هنوز این مسیر به نصفه هم نرسیده است. هنرمندان با استعداد مشهد از ظرفیت‌های ما در این حوزه هستند که باید با دعوت از آن‌ها در این مسیر گام برداریم.
سلیمی با اشاره به رنگ‌بندی خیابان‌های سطح شهر می‌گوید: فضای رنگی کودکانه را نمی‌توانیم در تمام شهر داشته باشیم؛ چراکه شهر مخاطب‌های متفاوت و متعددی دارد، اما در مکان‌های متناظر با کودکان حتما باید رنگی و شاد بودن فضاها دنبال شود.
اما گام‌های اجرایی در حوزه مصوبه «شهر دوستدار کودک» برداشته نشده است. او با تایید این مطلب تاکید می‌کند: این مصوبه در شورای پنجم به تصویب رسیده است، اما وارد فاز اجرایی نشده است. تنها یک دبیرخانه شهر همگان در شهرداری تشکیل شده که از ۶۰۰ میلیون تومان اعتبار مصوبش، ۴۵۶ میلیون تومان را دریافت و در حوزه رویدادها هزینه کرده و اقدامات اجرایی در حوزه طراحی فضاهای شهری انجام نشده است. با شروع کار شورای ششم تا کنون دو جلسه در کمیسیون فرهنگی و هیات رئیسه برگزار شده است تا اثربخشی، کارایی و راهکارهای اجرایی مصوبه شهر دوستدار کودک مورد ارزیابی قرار گیرد.
گفته می‌شود که برخی از شهرها ضدکودک هستند. محمدهادی مهدی نیا، دکتری شهرسازی و استاد دانشگاه دراین‌باره می‌گوید: از اتوبوس، تاکسی، نورپردازی خیابان‌ها، پیاده‌روها، چراغ‌های راهنمایی و… فکری برای بچه‌ها نشده است و بنابراین در اصطلاح گفته می‌شود چنین شهری «ضد کودک» است. مفهوم «شهر دوستدار کودک» ذیل مفهوم کلان‌تری به نام شهر همه شمول قرار می‌گیرد؛ شهری که برای چهار گروه زنان، سالمندان، کودکان و توانیابان مناسب باشد. در این مفهوم گفته شده این چهار گروه به دلایل مختلف توانمندی کمتری در استفاده از شهر دارند. حقوق زنان در جوامع در حال توسعه کمتر رعایت می‌شود و به صورت عمومی زنان از فضاهای شهری و حضور پذیری در شهر کمتر بهره‌مند می‌شوند، کودکان به واسطه جثه و وابستگی به والدین کمتر فرصت استفاده از امکانات را دارند، افرادی که از نظر جسمی، حرکتی و ذهنی معلولیتی دارند و همچنین سالمندان به دلیل اینکه بخشی از توانایی‌هایشان را از دست داده‌اند، کمتر می‌توانند از شهر برخودار شوند.
او درباره تناسب شهر با کودکان و با ذکر چند مثال عنوان می‌کند: پارک‌ها باید متناسب با جثه کوچک و ارتفاع مثلا ۵۰ سانتی‌متری کودکان باشد. عرض جوی آب نباید برای کودکان خطری ایجاد کند. پله‌های اتوبوس‌های شهر نباید به گونه‌ای باشد که وقتی یک کودک چهارساله به همراه مادرش می‌خواهد از پله اول بالا برود دستش کشیده شود. در کل کشور در حوزه شهر دوستدار کودک وضعیت خوبی نداریم و در مشهد هم با نقطه بهینه خیلی فاصله داریم.
مطالبه‌گری حلقه مفقوده‌ای‌ست که مهدی‌نیا اعتقاد دارد جای خالی‌اش باعث شده تا قدم‌های کمتری در این مسیر برداشته شود. این استاد دانشگاه متذکر می‌شود: الزام اول برای رسیدن به یک شهر دوستدار کودک، اعتقاد دست‌اندرکاران، طراحان، مدیران و مجریان شهری است. از شرکت مهندسی مشاور، مهندس مدیر پروژه، شهردار، عضو شورای شهر، معاون عمرانی استاندار و… همه باید به این موضوع اعتقاد داشته باشند. پس از اعتقاد مدیران، می‌بایست سازمان‌های مردم نهاد مدافعین کودکی داشته باشیم که مطالبه‌گری کنند؛ چراکه ممکن است برخی مدیران در مصاحبه‌ها و حرف‌هایشان مطلبی را بگویند اما در عمل آن را انجام ندهند.
«شهروندان از کرامت انسانی و تمامی مزایای پیش‌بینی‌شده در قوانین و مقررات به نحو یکسان بهره‌مند هستند. شهروندان به شکل برابر از حق مشارکت در تعیین سرنوشت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خویش برخوردارند.» این بخشی از منشور حقوق شهروندی شهروندان ایرانی‌ست که بر سهم برابر شهروندان و حق مشارکت در سرنوشت اجتماعی و فرهنگی تاکید می‌کند.
کودکان بخشی از جامعه هستند که تنها سن عددی پایین‌تری دارند… .
پایان خبر / تاریخ ما