جدول زمان بندی شدۀ پادشاهان ساسانی به استناد پژوهشهای مورخان معاصر اروپایی

جدول زمان بندی شدۀ پادشاهان ساسانی به استناد پژوهشهای مورخان معاصر اروپایی[۱]

تسخیر سلوکیه و تیسفون توسط اردشیر بابکان و تأسیس سلسله ساسانی     سال ۲۲۶ میلادی

۱ ) اردشیر یکم (بابکان)	تلاش برای براندازی سلسله اشکانی زمان پادشاهی اردشیر بین سالهای ۲۰۰ و ۳۰۰ میلادی مورخ معروف یونیانوس یوستینوس[۲] می زیسته است و بین سده های دوم و چهارم میلادی سکّه های کوشانی[۳] ضرب شدند. در سال ۲۱۶ میلادی مانی نقاش[۴] به دنیا آمد. پس از سال ۲۳۰ میلادی دیوژن لوثی[۵] و هیپولیت[۶] می زیسته اند. بین سالهای ۲۳۱ و ۲۷۱ میلادی کانیشکای[۷] اول فرمانروای کوشان بود. در سال ۲۶۱ میلادی کتیبه سرخ کتل[۸] نگاشته شد. در سال ۲۷۱ میلادی کتیبه ارا[۹] نگاشته شد.	از سالهای ۲۰۸، ۲۱۱، ۲۱۶، ۲۲۴ و ۲۲۶ میلادی از سال ۲۲۶ تا ۲۴۱ میلادی
۲ ) شاپور یکم	زمان پادشاهی آمیختگی دین و سیاست ساسانیان، ظهور مانی و گسترش مانویت، مانی در سال ۲۴۰ میلادی رسماً در صحنه های تبلیغات آیین خود حضور یافت و زروانیسم[۱۰] را تقویت کرد. آغاز نگارش ادبیات مانوی در گویشهای فارسی میانه. در سال ۲۶۰ میلادی پیروزی شاپور بر رومیان تحقق یافت. نگارش کتیبه زرتشت و نقش پیروزی شاپور بر والرین در همان سال ۲۶۰ میلادی	از سال ۲۴۱ تا ۲۷۲ میلادی
۳ ) هرمزد یکم	زمان پادشاهی بین سالهای ۲۷۲ و ۲۹۰ میلادی، هویشکا[۱۱] فرمانروای کوشان بود، تسلیم شدن کوشانیان به ایرانیان	از سال ۲۷۲ تا ۲۷۳ میلادی
۴ ) بهرام یکم	زمان پادشاهی نگارش کتیبه های کرتیر (کردر)[۱۲]	از سال ۲۷۳ تا ۲۷۶ میلادی
۵ ) بهرام دوم	زمان پادشاهی اعدام مانی در سال ۲۷۶ میلادی	از سال ۲۷۳ تا ۲۷۶ میلادی
۶ ) نرسه	زمان پادشاهی وزودوای[۱۳] یکم از سال ۲۹۱ تا ۳۲۸ میلادی فرمانروای کوشان بود. در سال ۲۹۳ میلادی کتیبه پایکولی[۱۴] نگاشته شد. از سال ۲۹۷ میلادی منشور دیوکلتیان[۱۵] علیه مانویان به اجرا درآمد.	از سال ۲۹۳ تا ۳۰۲ میلادی
۷ ) هرمزد دوم	زمان پادشاهی     از سال ۳۰۲ تا ۳۰۹ میلادی
۸ )شاپور دوم	زمان پادشاهی	از سال ۳۰۹ تا ۳۷۹ میلادی
	بین سالهای  ۳۱۲ و ۳۱۳ میلادی «نوشته های کهن، نامه های باستان» به زبان سُغدی[۱۶] منتشر گردید. در سال ۳۵۶ میلادی بخش شمالی امپراطوری کوشان فتح شد. این پیروزی در عصر وزودوای دوم (۳۲۸ تا ۳۵۶ میلادی)[۱۷] صورت گرفت. در بخش جنوبی کوشان کانیشکای دوم (۳۲۸ تا ۳۵۸ میلادی)[۱۸] فرمانروا بود، و ازیشکای دوم[۱۹] از ۳۵۶ تا ۳۷۱ میلادی فرمانروای کوشان بود و دو پادشاه پس از او کوشان ضمیمه دولتهای هندیِ می شود. آذرباد مهراسپند، مبلغ دین زرتشت و نگارنده مجموعه ای از اندرزنامه ها و گردآورنده آنها پندنامۀ پسر آذرباد تحت عنوان گزیده ای از اندرزهای نخستین آموزگاران نگاشته شد.[۲۰]
۹-۱۰- ۱۱- اردشیر سوم، شاپور سوم و بهرام چهارم	زمان پادشاهی	از سال ۳۷۹ تا ۳۹۹ میلادی
۱۲ ) یزدگرد یکم	زمان پادشاهی آذرباد پسر زرتشت وزیر مهرنرسه[۲۱] از آیین زروان تا زمان یزدگرد دوم حمایت می کند.	از سال ۳۹۹ تا ۴۲۱ میلادی
۱۳ ) بهرام پنجم (گور)	زمان پادشاهی ظهور سوزومون[۲۲]، تئودوره[۲۳] و از نیک کلّبی[۲۴]	از سال ۴۲۱ تا ۴۳۹ میلادی
۱۴ )یزدگرد دوم	زمان پادشاهی فرستادن شمار زیادی از مغان به ارمنستان جهت تبلیغ. شمار این مغان[۲۵] هفتصد بوده است. ظهور مورخانی چون الیزه وارداپت (حدود ۴۴۵ میلادی)	از سال ۴۳۹ تا ۴۵۷ میلادی
۱۵ ) هرمزد سوم، پیروز و یلاش	زمان پادشاهی	از سال ۴۵۷ تا ۴۸۸ میلادی
۱۶ ) کواد یکم	زمان پادشاهی جنبش مزدک	از سال ۴۸۸ تا ۵۳۱ میلادی
۱۷ ) خسرویکم (انوشیروان)	زمان پادشاهی رفُرم نهایی دین زرتشت- گشودن کانونی برای ۲۱ نسک[۲۶] به رهبری موبدی به نام ویشتابور[۲۷]، انتشارنامۀ تنسر[۲۸] مینوی خرد،[۲۹] ترجمه نهاییکتاب اوستا به زبان پهلوی (ایسناع[۳۰] و گاتاها[۳۱]) و برخی از یستها[۳۲]، وندیداد[۳۳] و نیرنگستان[۳۴] که برخی از آنها هنوز باقی است. ظهور پروکوپیوس[۳۵] در اواسط قرن ششم، او منشی بلیزاریوس[۳۶] سردار سپاه روم بود و تاریخ جنگهای ایران و روم را نوشت.
۱۸ )هرمزد چهارم	زمان پادشاهی نگارش کتاب ششم دینکرد[۳۷] و سایر متون دینی و سخنان خردمندان و بزرگان که گردآوری شده بودند.	از سال ۵۷۹ تا ۵۹۰ میلادی
۱۹ ) بهرام ششم (چوبین)	زمان پادشاهی	از سال ۵۹۰ تا ۵۹۱ میلادی
۲۰ ) خسرو دوم (پرویز)	زمان پادشاهی نگارش تدوین نهایی کتاب «مادگان هزار دادستان»[۳۸] که کتب قانون و منبع جامع حقوقی عصر ساسانیان است.	از سال ۵۹۰ تا ۶۲۸ میلادی
۲۱ ) اردشیر سوم	زمان پادشاهی بین سده های هفتم و نهم میلادی (۶۰۰- ۸۰۰ میلادی) عصر ادبیات بودایی[۳۹] سکاها و سغدیها، ادبیات مسیحی سغدیها.	از سال ۶۲۸ تا ۶۳۰ میلادی
۲۲ ) هرمزد پنجم و خسروچهارم	زمان پادشاهی دوران متأخر زمامداری ساسانیان، نگارش خداینامه[۴۰] و کارنامه اردشیر بابکان[۴۱]، شایست نه شایست[۴۲] و بخشهای اول تا دهم	از سال ۶۳۰ تا ۶۳۲ میلادی
۲۳ ) یزدگرد سوم	تفسیر وندیدا و نیرنگستان[۴۳]	از سال ۶۳۲ تا ۶۵۱ میلادی

ب ) جدول زمان بندی شده شاهان ساسانی به استناد پژوهشهای تاریخی اروپاییان[۴۴]

سلسلۀ ساسانی از ۲۲۴ تا ۶۴۲ میلادی[۴۵]

۱ ) اردشیر (ارتخشیر، اردشیر یکم)	از سال ۲۲۴ تا ۲۴۱ میلادی	پیروزی بر اردوان پنجم، تسخیر تیسفون، از سرگیری نبرد با رومیان
۲ ) شاپور یکم	از سال ۲۴۱ تا ۲۷۲ میلادی	فتح دورا اوردپوس، پیروزی بر والرین قیصر روم، ظهور مانی
۳ )هرمزد یکم	از سال ۲۷۲ تا ۲۷۳ میلادی	زیر فشار قرار گرفتن مانویان و فرار مانوی و کشیشان و مبلّغان عالیرتبه مانوی
۴ )بهرام یکم	از سال ۲۷۳ تا ۲۷۶ میلادی	ادامۀ تبلیغات ضدّمانوی، فشارآوردن موبدان ساسانی جهت قلع و قمع مانویان
۵ ) بهرام دوم	از سال ۲۷۶ تا ۲۹۳ میلادی	اعدام مانی، فشار کاروس قیصر روم به ایران جهت گرفتن انتقام از ایرانیان[۴۶]
۶ ) بهرام سوم	از سال ۲۹۳ تا ۲۹۳ میلادی	(تنها شش ماه)
۷ ) نرسه	از سال ۲۹۳ تا ۳۰۲ میلادی	فتح ارمنستان کوچک، نواحی شرق دجله، ابتدا پیروزی بر گالریوس و سپس تحمل شکستی سنگین از او
۸ ) هرمزد دوم	از سال ۳۰۲ تا ۳۰۹ میلادی	آزادی دینی برای اقلیتهای دینی از جمله مسیحیان
۹ ) شاپور دوم	از سال ۳۰۹ تا ۳۷۹ میلادی	اعمال خشونت زیاد در مورد مسیحیان به تحریک موبدان ساسانی، پیروزیها و گرفتن امتیازاتی از رومیان
۱۰ ) اردشیر دوم	از سال ۳۷۹ تا ۳۸۳ میلادی	انجام کارهای نیک و مردمی برای جامعه ایرانی، ولی پادشاهی ضعیف و محافظه کار بود.
۱۱ ) شاپور سوم	از سال ۳۸۳ تا ۳۸۸ میلادی	ـــ
۱۲ ) بهرام چهارم	از سال ۳۸۸ تا ۳۹۹ میلادی	تقسیم نهایی ارمنستان و به اجرا درآوردن سیاست دینی بسیار ملایم برای پیروان همۀ ادیان
۱۳ ) یزدگرد یکم	از سال ۳۹۹ تا ۴۲۰ میلادی	گشودن باب صمیمانه ترین روابط با رومیان، دوران آرامش و رفاه مسیحیان
۱۴ ) بهرام پنجم	از سال ۴۲۰ تا ۴۴۰ میلادی	قلع و قمع هیاطله و تأمین رفاه برای مردم ایران، قاطع و دلیر ولی در کشورداری سیاستمدار خوبی نبود.
۱۵ ) یزدگرد دوم	از سال ۴۴۰ تا ۴۵۷ میلادی	بروز اختلافات داخلی در دربار از جمله در خاندان شاهی بر سر جانشینی میان پسرانش
۱۶ ) پیروز	از سال ۴۵۷/۹ تا ۴۸۳ میلادی	وارث مشکلات زیاد، شکست خوردن از هیاطله و کشته شدن به دست آنها
۱۷ ) کواذ (کوات)	از سال ۴۸۸ تا ۴۹۶ میلادی	وارث نابسامانیهای زیاد، ظهور مزدک، افتادن کوات به زندان و بروز ضعفهای گوناگون در عرصه های مختلف اقتصادی، اجتماعی و حتی فرهنگی و نظامی
۱۸ ) خسرو یکم	از سال ۵۳۱ تا ۵۷۹ میلادی	قلع و قمع مزدکیان، انجام اصلاحات گسترده در همۀ عرصه ها، اصلاحات نظامی، اقتصادی و فرهنگی
۱۹ ) هرمزد چهارم	از سال ۵۷۹ تا ۵۹۰ میلادی	جنگیدن در چندین جبهه، مبارزه با سردار خود بهرام چوبین، خلع از سلطنت و به قتل رسیدن او
۲۰ ) خسرو دوم	از سال ۵۹۰ تا ۶۲۸ میلادی	فتوحات زیاد در آغاز، اختلافات گسترده با سردار خود بهرام چوبین، پسرش شیرویه خلع شد و در زندان کشته شد.
۲۱ ) کواذ دوم (شیرویه)	از سال ۶۲۸ تا شش ماه	باز پس دادن صلیب مقدس مسیحیان
۲۲ ) بوران	از سال ۶۳۰ تا؟؟	صلح نهایی با رومیان
۲۳ ) یزدگرد سوم	از سال ۶۳۲ تا ۶۵۱ میلادی	وارث مشکلات زیاد و جنگهای گسترده با اعراب مسلمان و فروپاشی امپراطوری ساسانی

[۱] . Wb.d.Mythologie.v.C.Colpe.

[۲] . junianus justinus.

[۳] . Kusan-Munzen.

[۴] . Mani der Maler.

[۵] . Diogenes Laertius.

[۶] . Hippolyt.

[۷] . Kaniska I.

[۸] . Inschrift von Surh Kotal.

[۹] . Inschrift von Ara.

[۱۰] . Zurvanismus.

[۱۱] . Huviska.

[۱۲] . Kartir, Karder, Inschriften.

[۱۳]. Vazudeva I.

[۱۴]. Paikuli-Inschr.

[۱۵]. Edikt Diokletians.

[۱۶]. Alte Briefe in Sogdischen.

[۱۷]. Vazudeva II.

[۱۸]. Kaniska II.

[۱۹]. Vaziska II.

چتیک اندرز پوریوتکشان [۲۰]. Cidagandarzi Poryotkesan.

[۲۱]. Mihr Narseh.

[۲۲]. Sozomenes.

[۲۳]. Theodoret.

[۲۴]. Eznik von Kolb.

(نام درست این مورخ الشیروارداپت است)  Elise vardapet. [25].

[۲۶]. Nask.

[۲۷]. Wehsabuhr.

[۲۸]. Tansar-Brief.

[۲۹]. Menog-i-Xrat.

[۳۰]. Yasn’as.

[۳۱]. Gatha’s.

[۳۲]. Yast’s.

[۳۳]. Videvdat (Vendidad).

[۳۴]. Nirangistan.

[۳۵]. Prokopius.

[۳۶]. Blisarius.

[۳۷]. ۶.Buch von Denkart.

[۳۸]. Madiyan-i-hazar dadistan.

[۳۹]. Buddhistische Literatur.

[۴۰]. Khwatay Namag.

[۴۱]. Karnamak-i-Artakhsir-i-Papakan.

[۴۲]. Sayast0ne Sayast.

[۴۳]. Vendidad+Nirangestan Zand=Kommentar zu Viderdat und Nirangistan.

[۴۴]. Randa, A (Hrsg): Handbuch der weltgeschichte, I.Band, Zurich, 1954.

[۴۵]  . برخی از مورخان و پژوهشگران در زمینه تاریخ جهان باستان مقطع زمانی جنگ نهاوند که خونین ترین نبرد میان سپاه ساسانی و اعراب مسلمان نامیده شده و اعراب به آن فتح الفتوح گفته اند و در سال ۶۴۲ میلادی روی داد، پایان کار ساسانیان دانسته اند. همین پژوهشگران تأسیس دولت خودمختار اردشیر بابکان در دارابگرد به سال ۲۲۴ میلادی را سال روی کار آمدن سلسله ساسانی و یا به سخن دیگر تأسیس آن سلسله تلقی کرده اند.

[۴۶] . مورخان شرقی از جمله مورخان و محققان ایرانی در عرصه تاریخ ایران باستان، اعدام مانی و صاحب منصبان کلیسای مانوی را در ایران به دستور و در زمان بهرام یکم (۲۷۳- ۲۷۶ میلادی) و در آخرین سال زمام داری این پادشاه یعنی سال ۲۷۶ میلادی می دانند، حال آنکه به استناد پژوهشهای نوین، مانی به احتمال زیاد با روی کار آمدن بهرام دوم (۲۷۶) جانشین بهرام اول، زمینه را مساعد و مناسب یافت که به ایران برگردد و به تبلیغاتش ادامه دهد. در آن فرصت مناسب کرتیر روحانی برجسته دربار بهرام دوم، پادشاه را تحریک نمود تا مانی را دستگیر و او را اعدام نماید. با برنامه ریزی و خواست کرتیر و دیگر روحانیان متأثر از اندیشه های دینی و شخصی کرتیر، به دستور بهرام دوم مانی را دستگیر کرده و پوست او را زنده زنده کندند و در جلد او کاه و علوفه ریخته و بر دروازه شهر چندیشاپور برای عبرت بدعت گزاران آویختند. به روایتی مانی پیش از اعدام به مدت ۲۶ روز در زندان ساسانیان بسر برد.

منبع : کتاب تاریخ ایران در دوره ساسانیان

نویسنده : دکتر اردشیر خدادادیان

نشر الکترونیکی سایت تاریخ ما