خوبی ها و بدی های حکومت قاجاریه

دوره قاجار را هر کسی با یک اتفاق یا ویژگی به یاد می آورد؛ برخی آن را با عهدنامه هایی که باعث جدا و تکه تکه شدن ایران شد به یاد می آورند و برخی دیگر با تصویر زنانی با ابروان پر پشت و سبیل. شاید هم عده ای به یاد سریال «کمال الملک» علی حاتمی بیفتند یا روزنامه هایی که در آن دوره رواج پیدا کرد. به هر روی، این دوره تاریخی از کشورمان دربر دارنده نقاط عطفی است که از جمله آنها می توان به ورود صنعت چاپ به ایران، آشنایی با غرب و مشروطه یاد کرد.

به لحاظ ادبی نیز در این دوره شاعران و نویسندگان به این نتیجه رسیدند که باید اسلوب قدما را در پیش گرفت و از همین رو به آن «سبک دوره بازگشت» می گویند. این برهه تاریخی دارای مسائل ناشناخته ای نیز هست که به علت سرانه کم مطالعه، اطلاعات مردم به سریال ها و فیلم هایی که در این زمان اتفاق می افتد، محدود شده است. از این رو به مناسبت پرونده این شماره و بازتر شدن ابعاد این دوره تاریخی، با یکی از استادهای برجسته تاریخ دانشگاه تهران، رسول جعفریان، گفتگویی درباره این موضوع انجام داده ایم که در ادامه می خوانید.

 

دوره قاجار در جامعه ما بیشتر با قراردادهای ننگین و بخش هایی که از ایران جدا شد به یاد آورده می شود. آیا این تصویر تمام واقعیتی است که از این دوره باقی مانده یا نکات مثبتی هم می توان از این دوره یافت؟

– شاید مهم ترین مسئله ای که قاجار را از دولت صفوی و طبعا افشاریه و زندیه جدا می کند، ورود ایران به صحنه بین المللی و اساسا شکل گیری پدیده ای به نام روابط بین الملل در این دوره معاصر با حکومت قاجارهاست. پیش از قاجارها هم رفت و آمد میان کشورها بود؛ حتی بحث همکاری های سیاسی ایران و اروپا علیه عثمانی وجود داشت اما اصولا روابط بین الملل در این دوره شکل عمومی گرفت.

جایگاه ایران با توجه به امکاناتی که داشت، در مناسبات بین الملل، جایگاه قوی و پر قدرتی نبود. ایران یک دولت قدیمی، اصیل، ریشه دار، اما با امکانات مالی محدود، بدون سرمایه های جدی علمی و اقتصادی بود. ایران از نظر سرزمین اهمیت داشت؛ اما سرمایه کافی برای ظهور در عرصه جهانی نداشت. چرا صفویه سقوط کرد؟ چون مایه اقتصادی برای معاوضه با خارج حوزه سرزمینی خود، جهت وارد کردن طلا و نقره نداشت.

از نظر علمی هم سرمایه کافی نداشت. چند قرن بود، از زمان حملات مغول، ایران عقب افتاده بود. فقط یک نمونه این که چاپ در دوره قاجار یعنی چهارصد سال پس از آن که در اروپا پدید آمد، وارد ایران شد. اینها را عرض کردم که بگویم درک شرایط ایران قاجاری در مناسبات جدید بین الملل، با توجه به ضعف هایی که بود و به خصوص از جهت رشد سلطه گری و استعمار در این دوره یعنی ظهور قدرت های بزرگ، بسیار مهم و در واقع ضروری است.

من نمی خواهم از دست دادن سرزمین های ایرانی را دست کم بگیرم، اما باید بگویم همین که ایران ماند و تحت سلطه مستقیم استعمار روسی یا اروپایی درنیامد، مهم است و این به رغم آن بود که قرن ها بود استعمارگران در خلیج فارس و شبه قاره هند حکومت می کردند اما در ایران فقط نفوذ داشتند، نه سلطه.

اگر بخواهید فهرست وار به نقاط ضعف و قوت و اتفاقات خوب و بد این دوره که کمتر برای مخاطبانی که تاریخ را به صورت غیرتخصصی دنبال می کنند، مغفول مانده و کمتر مورد بحث قرار گرفته است، اشاره کنید، از چه مسائلی نام می برید؟

– ضعف ها و قوت های ایران یک امر تاریخی و ریشه دار است. ایران بخشی از شرق است و اشکالات خاص خودش را دارد. ایران کشوری است که چندین بار از نظر نژادی مورد تهاجم قرار گرفته و یکدستی خود را از دست داده است. این را با ژاپن مقایسه کنید که چند هزار سال دست نخورده باقی مانده و فکرها یک دست و یکنواخت است. حتی چینی ها هم همین طورند. با آن وضعیت یکدست راحت تر می شود کار کرد.

از این که بگذریم، قاجار یک دولت ایلی و قبیله ای بود؛ به عکس دولت صفوی که یک دولت شهر به حساب می آمد. تسلط یک ایل با ویژگی های آن برای ایران یک عقبگرد بود. مدت ها طول می کشد تا یک قبیله و طایفه تبدیل به یک دولت به معنای امروزی آن شود؛ چیزی که حتی پیش از آن هم در اروپا اتفاق افتاده بود. طبعا این نوع حکومت در اداره کشور به صورت ایلی کار می کرد. اقتصاد و عقل معاشش هم در همان حدود بود.

ایران هم بین سران این طایفه تقسیم شده بود. این در حالی بود که دنیا به سمت مدرن شدن می رفت و قاجارها هنوز متعلق به اعصار قدیم بودند. این تناقض مشکل ایجاد می کرد؛ برای کل ایران مشکل ایجاد می کرد. با این حال قاجارها تا سر حد امکان ایران قدیم را نگاه داشتند.

ایران قدیم همین محدوده ای است که حالا هم هست. قاجارها بخش های زیادی را که صفویه با زحمت به دست آورده بودند یا در ادوار قدیمی تر، بعضا زیر سلطه ایران بود، از دست دادند. به نظرم مهم است که این دولت توانست میراث اصلی صفوی یعنی سرزمین اصلی ایران را حفظ کند، هر چند هیچ گاه به پای آن دولت نرسید. به نظر من قاجارها کپی کم رنگ عصر صفوی هستند. از نظر صوری بهترین دلیل همین معماری آنهاست. البته شواهد دیگری هم دارد.

در تاریخ ادبیات فارسی، دوره بین انقراض صفویه تا سلطنت فتحعلی شاه را دوره فترت و فقر شعر فارسی قلمداد می کنند. آیا این فترت را می توان به تاریخ این دوره به لحاظ سیاسی و اجتماعی تسری داد و این دوره را از نظر مملکت داری نیز ضعیف قلمداد کرد؟

– سرمایه ای که صفوی ها درست کرده بودند، افغان ها از بین بردند. بعد هم نادرشان و جانشینانش. دوران زندیه هم ما فقیر بودیم. مدارس تعطیل شد، موقوفاتی که پشتوانه مالی مدارس بود از بین رفت. بسیاری از شهرهای بزرگ مانند اصفهان و قزوین به ویرانه نزدیک شدند. وقتی ثروت نباشد، نباید از ادبیات و شعر هم سراغی گرفت. سرگرمی مردم بیشتر قصه و داستان و شاهنامه خوانی و تعزیه بود.

از نظر دینی، اخباری گری هم در این دوره و در امتداد آنچه از نیمه دوم صفوی شروع شده بود، غلبه کرد. افکار شیخی و بهایی و اخباری زیاد شد. این یک آفت بود. فلسفه به مقدار زیادی آسیب دید. کتاب علمی هم کم تولید شد؛ در همه بخش ها کتاب های کمتری تولید شد. افکار علمی قدیمی همچنان قدرتمند برابر پیشرفت های جدید می ایستاد.

البته می شود گفت دوره میان صفویه تا قاجاری و حتی چند دهه اول قاجاری، دوران ضعف است، اما قاجارها پس از استقرار اولیه که معمولا هم در ایران با یک کشتار بزرگ و خشونت همراه است، به سرعت شروع به بازسازی کردند.

پدید آمدن شهر طهران در سطح یک پایتخت حاصل کار آنهاست و این تحفه بزرگی است. مساجد، مدارس و بسیاری از قصرها و بناها در این دوره پدید آمد. به نظرم قاجارها به رغم این که تفکر ایلی داشتند، اما در حد مقدورات فعالیت شان را شروع کردند. پیشرفت امری تدریجی است و قاجارها تا حدودی در این مسیر قرار گرفتند.

شاهزادگان قاجاری سعی می کردند از نظر ادب و فرهنگ، شاخص باشند. چهره های برجسته ای هم در میان آنها داریم. فرهاد میرزا معتمدالدوله یکی از زبده ترین آنهاست. شاید بیش از ده هزار نسخه خطی را در اختیار داشت یا بررسی کرد. بسیاری از شاهزادگان دیگر اهل خط و قلم و شعر بودند.

مشکل نظام آموزشی و محتوای درسی قبلی بود که زمینه را برای تحول فراهم نمی کرد اما در کل و با توجه به این که ساختار این دولت ایلی بود، تلاش وجود داشت. نباید پنهان کرد که در کل کشور شاید بیش از نود و چند درصد بی سواد بودند و این بزرگ ترین عامل عقب ماندگی بود.

در این دوره شاهد دخالت زنان در امور مملکت داری و پادشاهی هستیم. این مسئله پیش تر سابقه داشته است یا این که به علت بی کفایتی پادشاهان زمان به خود اجازه دخالت می دادند؟

– در دنیای سنتی همیشه زنانی بوده اند که در حکومت مداخله داشتند. شاید زن گراترین دولت های ایران، دولت ایلخانی و مغولی است، اما در بقیه دولت ها هم کمابیش همین طور بوده است. در دوره صفوی، بیشتر مقصودم نیمه اول است، زن ها فعال بودند اما در دوره اخیر اساسا شاهان صفوی کمتر اهل زن گرفتن بودند و بیشتر با کنیزکان بودند و از آنها بچه دار می شدند. به زن ها اجازه ظاهر شدن نمی دادند.

این رسم را بیشتر شاه عباس رواج داد. با آمدن زنان گرجی و ارمنی، اقبال کمتری در دربار به زنان ایرانی یا دختران اشراف قزلباش وجود داشت؛ چون بچه های اینها هم مشکل درست می کردند. در واقع در دوره اخیر صفوی، بودن ملکه در دربار معنا نداشت یا خواهر شاه بودن خیلی مفهوم نداشت. شاید مثل دوره عباسی، از مامون به بعد که بیشتر خلفای عباسی زن رسمی نداشتند و غالبا کنیزکان کار بچه دار شدن را انجام می دادند. در دوره قاجار بحث ازدواج جدی تر شد، چون یک ایل بسته بود که به قدرت رسید و زنان آن نقش فعال تری بر عهده گرفتند اما همه اینها در چارچوب همان روال سنتی بود و پدیده تازه ای نبود.

از میراث ماندگار این دوره می توان به یک رفتار اجتماعی و سنت سیاسی و اداری اشاره کرد که همچنان به ما رسیده و رواج دارد؟

– مسلما بنیادهای اصلی شکل گیری دولت، هیئت دولت، وزارتخانه ها و بسیاری از امور که البته از غرب وارد شده بود در این دوره در ایران پایه گذاری شد. در واقع این بخشی از نظامات سیاسی بود که در ایران ادامه یافت. بخش سنتی نظام تا حدی که ادامه وضع قدیم صفوی یا متاثر از نظام عثمانی یا ازبکی بود، به تدریج محو شد. در انقلاب مشروطه، نظام سنتی ایران کلا دستخوش تغییر شد. همه چیز عوض شد.

شعر و ادب و زبان فارسی و تفکر سیاسی و بسیاری از امور دیگر؛ گاه فراگیر و گاه محدود. چنان که گفتم قاجارها کپی دولت صفوی بودند و خودشان موسس یک رفتار اجتماعی و سنت سیاسی مشخص نبودند. هر چه بود، از ایران قدیم بود. آنچه جدید شد، متاثر از غرب بود. قاجارها برای تجدد تلاش زیادی کردند. نخستین مدارس جدید، دارالفنون، نخستین کارخانه ها، راه سازی جدید و بسیاری از امور دیگر از کارهایی بود که قاجارها در آن زمینه ها کار کردند اما متاسفانه به دلیل له شدن دولت قاجاری به دست پهلوی ها و نبودن پژوهش های جدی درباره قاجار، در این باره کم می دانیم.

به نظرم بیش از هفتاد درصد از اسناد قاجاری همین طور از متون تالیف شده هنوز منتشر نشده است. مقصودم فقط جنبه های مثبت نیست، مقصودم آن چیزی است که واقعا وجود داشته است. ما از غالب آنها بی خبریم.

پیش تر در دوره سامانیان، غزنویان و برخی دوره های دیگر شاهد بها دادن سلسله ها به هنرمندان هستیم. در این دوره نیز هنرمندی مانند کمال الملک دیده می شود و همین طور شاعرانی مثل صبا، قاآنی و سروش اصفهانی. اساسا رابطه شاهان این دوره با مقوله هنر، هنرمندان و نگاه به آن چگونه بوده است؟

– به نظرم رابطه قاجارها با هنر، رابطه خوب، قوی و پر مایه ای بوده است. کافی است سری به کاخ گلستان بزنیم؛ کافی است نسخه های شاهانه کاخ گلستان را ببینیم؛ قرآن ها، نهج البلاغه ها، شماری از آثار مجلسی، همین طور نقاشی ها و دیگر آثاری که بر جای مانده است. در آن صورت خواهیم دید که چه کارهای بزرگی شده است.

تولید آثار هنری در این دوره شگفت است. در کنار همه اینها باید عرض کنم قاجارها در دوره فقر ایران بر این کشور حکومت کردند. پول زیادی در بساط نبود. نه نفت، نه کشاورزی و نه درآمدی که بتواند بنیه اقتصاد ایران را قوی کند. در حد دور زدن و اداره اقتصادی داخلی پولی در بساط بود. با این حال به نظرم کارهای ارزشمندی شد. همین مدارس تهران و بسیاری از مدارس اصفهان که از دوره قاجاری است؛ مانند مدرسه صدر، نمونه های جالبی هستند.

مسجد و مدرسه «سپهسالار» (مطهری فعلی) بسیار زیباست. باز هم عرض می کنم که هیچ کدام به پای مدرسه «چهارباغ» نمی رسد، اما از جهاتی به خصوص نسخه های زینتی، دوره قاجار قابل توجه است. این سرمایه در کاخ گلستان حبس شده است و در اختیار نیست و کمتر نشانش می دهند، اگر در اختیار بود، آن وقت متوجه می شدید که چه سرمایه بزرگی است.

فکر کنید ما از دوره پهلوی در این زمینه ها چیزی نداریم چون اساسا سنت در این دوره جایگاهی نداشت. بنا نبود آثار دینی که بخش عمده محتوایی آثار هنری قاجار را تشکیل می داد، اهمیتی داشته باشد. تولیدی از این زاویه در کار نبود. همه نسبت به گذشته مردد بودند. این دوره صرف تجدد و توجه به آن یک ارزش بود.

در دوره پهلوی کارهای تالیفی هم کم بود، بیشتر ترجمه بود. من به جرئت می توانم بگویم آثار چاپ شده و بهتر است بگویم تالیف شده در دوره قاجار، چندین بار بیشتر از آثار چاپی دوره پهلوی (تا حوالی چهل) است. نشریات آن دوره بسیار با ارزش هستند. البته قاجارها هم فضای استبدادی درست کردند و اینها مانع رشد بود اما در کل خیلی تلاش شد؛ چیزی که هنوز ابعاد آن به درستی روشن نیست.

نکته بارز در این دوره بی کفایتی پادشاهان و البته ذکاوت و وطن دوستی وزیرانی همچون امیرکبیر و قائم مقام فراهانی است. همواره در طول تاریخ در کنار پادشاهان بی کفایت یا خارجی می توان وزیرهایی از این دست پیدا کرد که با دلسوزی های شان برای سرپا ماندن ایران تلاش کرده اند. در مورد این دوره می توان گفت اگر وزیرهای دلسوزی مثل امیرکبیر و قائم مقام نبودند، خرابی های این دوره رو به فزونی می رفت و تغییر محسوسی با آنچه الان به یادگار مانده است، می داشت؟

– از قرن چهارم، پنجم هجری به این طرف در واقع یک نوع نظام ترکیبی در ایران پدید آمد که در بسیاری از کتاب های تاریخی و اجتماعی و اخلاقی و ادبی منعکس شده است. نظام اداری و دبیری در اختیار نسل قدیمی ایرانی و شمشیر و قدرت و سیاست در اختیار ترکان قرار گرفت. اینها همه و به سرعت بر محور حفظ ایران متحد شدند، اما ویژگی های اخلاقی و قومی تا حدی و حتی برای قرن ها باقی ماند.

شما حتی آثار دوره ایلخانی را بخوانید و طنزهای عبید را این حالت ترکیبی را می بینید، اما در سیاست حالت ترکیبی که جنبه مثبت و منفی دارد، جدی تر معلوم است. بودن خواجه نصیر، رشیدالدین فضل الله و بسیاری از فضلای دیگر که متعلق به بخش های مرکزی ایران قدیم بودند، همیشه در کنار قدرتمندان و نظامیانی بود که اصل دولت را در اختیار داشتند.

این وضعیت ادامه پیدا کرد. در دوره صفوی، ما یک استثنا داریم. این دولت، ایلی اداره نمی شد. صفویان و قزلباشان هم ترک بودند اما دولت صفوی بیش از یک حالت ترکیبی به شکل مزبور بود. گروه های زیادی و حتی عرب های مهاجر در آن حضور داشتند. شاید پیشرفت صفوی معلول همین وضعیتی باشد که دوگانگی جدی در آن نیست. در دوره قاجار، چنان که گفتیم، ما به همان حالت ترکیبی برگشتیم. این عقبگرد بود. نمونه هایی که شما مثال زدید همین بود؛ باز ترکیب دو گروه دبیر و امیر.

شاید بشود گفت این شکل ترکیبی ضررهایی داشت و این به دلیل رقابت میان این دو گروه بود اما از طرف دیگر هر کدام اینها به نوعی حافظ این سرزمین بودند. آنها باید بیشتر در هم تنیده می شدند که خیلی طول کشید. خوشبختانه در گذر تاریخ این مسئله به مقدار زیادی حل شده است، اما همان طور که گفتید بخشی از دشواری های دوره قاجاری همین بود و این آخرین دولت با آن مدل بود.

مشروطه چه بود و چه تاثیری در سرنوشت قاجارها گذاشت؟ چه شد که این قدر اهمیت یافت و ایران این دوره به چه سمتی رفت؟

– واقعیت این است که مشروطه اساسا دولت قاجار و نظام سنتی را هدف قرار داده بود. مشروطه انقلاب بسیار بزرگی است. کاری به خوبی و بدی آن ندارم. انقلابی است در تمام ارکان، اما یک هدف مهمش ویران کردن دولت قاجار بود. در عصر جدید حکومت ایلی و استبدادی به این سبک نمی توانست ادامه پیدا کند.

قاجارها نتوانستند خود را با شرایط جدید تطبیق بدهند. آنها نمی توانستند با ساختاری که داشتند، پاسخ پرسش های جدید را برای تغییر بدهند. زیاده از حد محافظه کار بودند و بهای این کار را هم پرداختند. تمام حرف رضاشاه که علیه قاجار قد علم کرد، تجدد، یعنی پیام اصلی مشروطه برای تغییر بود.

قاجارها در جایگاهی نبودند که بتوانند جوابی مانند رضا شاه به تغییرات بدهند. معنایش این نیست که رضا شاه در کارش موفق شد یا نشد، او هم وقتی رفت معلوم شد که نتوانسته است مردم ایران را راضی کند؛ اما به هر حال آن موقع بیست سال پیش از آن بود. هر چه هست، قاجارها فدای انقلاب مشروطه شدند.

دولت قاجاری سال ۱۲۸۶ شمسی از بین رفت نه سال ۱۳۰۴. در این مدت بین مشروطه و تغییر قاجار، دولت قاجاری دوران بیماری یا بهتر بگویم دوران جان کندن داشت. باز هم می گویم شاید بهتر بود قاجارها همراه باشند و ما تدریجی تر برای تغییر حرکت کنیم. همان طور که می توانیم آرزو کنیم کاش صفویه مانده بود و به آرامی این تغییرات با همان سرمایه در ایران رخ داده بود.

اصلا بحثم خوب و بد این تحولات نیست. وقتی مردمی تصمیم به انقلاب می گیرند، دیگر هیچ چیز جلودار آنها نیست. آن روز مردم چنین خواستند که کشور را مشروطه کنند. قاجارها هم مدتی همراهی کردند اما این تحول با ذات یا به عبارت امروزی ساختار آنها ناسازگار بود و بنابراین نتوانستند بمانند.