بیستون، روایتگر قصه جنگ و دلدادگی

محوطه باستانی بیستون واقع در ۳۰ کیلومتری شرق کرمانشاه می باشد. این مجموعه باستانی و کوه و دشت آن در سال ۲۰۰۶ از سوی سازمان جهانی یونسکو در فهرست میراث فرهنگی جهان به ثبت رسید و همین مسئله باعث توجه به منطقه مذکور و سبب کاوش‎ و کشف آثار تاریخی جدید گردید.

گذشته از آثار تاریخی، کوه بیستون آنقدر زیباست که اگر داریوش کتیبه پیروزی خود را بر جان بیستون ننگاشته بود و حتی فرهاد به عشق شیرین در پایش جان نداده بود، بازهم آمدن تا پای این کوه اسطوره‎ای بی‌فایده به نظر نمی‎رسید. کوهی مخروطی شکل با دیواره‎های عمودی و فرورفتگی‌های غار شکل که به این کوه عظمت خاصی بخشیده است، عظمتی که سبب شده این کوه را محل پرستش خدا بنامند.

(واژه بیستون در اصل بغستان به معنای محل پرستش خدا بوده که تشکیل یافته از دو جزء بغ( خدا) + ستان (پسوند مکان) است و در سیر تحول واجی ابتدا به بیستان (یای مکسور) و سپس به بیستون تغییر یافته است.)

فرهاد تراش

گذشته از سحر روحانی این کوه، داستان‌‌هایی که با آن پیوند خورده است هم جالب و شنیدنی‎اند. یکی از این داستان‌‌ها، عشق فرهاد به شیرین است. شرح این دلدادگی در داستان‌‌ها و افسانه‌‌ها به گونه‌های مختلف نقل شده است؛ اما عموم مردم می‌گویند فرهاد به خواست شیرین ۸ سال تیشه به جان بیستون می‌‌زند و با شنیدن خبری دروغین از عجوزی که فرستاده‌ی رقیب (خسروپرویز) است، آخرین تیشه را بر سر خود می‌کوباند و در پای این کوه جان می‌‌دهد.

براساس روایت مردمان منطقه، نشان این عشق بر دل بیستون دیواره «فرهادتاش» یا «فرهادتراش» است، دیواره‌ای عظیم به ارتفاع نزدیک به ۴۵ متر و عرض حدود ۲۰۰ متر که نشانه‌‌هایی از حجاری با قلم را بر خود دارد. گرچه در باور مردم این دیواره نشان عشق فرهاد است، اما باستان‌شناسان می‌‌گویند احتمالا قرار بوده بر این دیواره کتیبه‎ای عظیم نقش ببندد که به دلایل نامعلوم ممکن نمی‎شود.

کتیبه بیستون

داستان دیگری که با بیستون گره خورده است، داستان «بردیای دروغین» است. در زمانی که کمبوجیه، فرزند و جانشین کورش در راه لشکرکشی به مصر است، گئومات (GAUMATA) یکی از مُغ‌‌های هخامنشی به دلیل شباهت به بردیا -برادر کمبوجیه- خودش را بردیا می‌‌نامد و علیه شاه شورش می‎کند. بردیای دروغین مالیات را می‎بخشد و طرفداران بسیار پیدا می‌‌کند و در پی نشستن بر تخت شاهی است که کمبوجیه از ماجرا با خبر می‌شود، اما در راه بازگشت به ایران، در میانه راه به طرز مشکوکی می‎میرد. بعد از مرگ کمبوجیه هفت نفر از شاهزادگان هخامنشی به رهبری داریوش، سلسله هخامنشیان را از سقوط نجات می‎دهند و با قیام علیه بردیای دروغین، او را سرنگون می‌‌کنند و داریوش شاهنشاه ایران می‌‌شود.

کتیبه بیستون در دست مرمت

داریوش داستان بازپس‌گیری قدرت و این پیروزی بزرگ را به چندین زبان بر دیواره‌ایی بر دل کوه بیستون می‌‌نگارد. در آن زمان، کوه بیستون، نه تنها به دلایل مذهبی که به علت قرار گرفتن بر کنار شاهراه مرکز و غرب ایران به بین‌النهرین از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و کاروان‌‌های بسیاری از این مسیر عبور می‌‌کردند و داستان پیروزی داریوش را می‎شنیدند.

کتیبه بیستون یکی از بزرگترین کتیبه‎های جهان و نخستین سند به زبان فارسی است. این کتیبه به ۳ خط میخی فارسی، ایلامی و یونانی نوشته شده است. در این کتیبه که به زیر کشیدن گئومات را به تصویر در آورده، اهورامزدا در بالا قرار گرفته و دست چپش را با حلقه‌ای به سوی داریوش دراز کرده، داریوش هم تاج پادشاهی بر سر دارد، سبیل‎هایش تابیده و دست راستش به حالت دعا و راز و نیاز به سوی اهورمزدا دراز است و با دست چپش کمانی را گرفته است و با پای راست خود گئومات را زیر لگد انداخته به طوری که یک پا و دو دست گئومات به حالت تضرع بالا آمده است. از سمت چپ، در پشت سر داریوش دو نفر از درباریان نیزه‌دار و کماندار با تیرکش ایستاده‌اند و هر دو ریش‌های بلندی دارند. پشت گئومات، ۸ نفر از شورشیان بر سلطنت هم به بند کشیده شده‎اند که همه با زنجیری به هم متصل هستند.

کاروانسرای شاه‌‌عباسی

کاروانسرای شاه عباسی در محوطه تاریخی بیستون و بر سر راه قدیمی کرمانشاه- همدان قرار گرفته است. این کاروانسرا بیش از ۶ هزار متر مربع مساحت دارد و به شکل چهار ایوانی و به سبک کاروانسراهای دوره صفویه ساخته شده است. این کاروانسرا چون در راه ارتباطی ایران و عراق قرار داشته و بر اساس متون تاریخی، برای اقامت زائران عتبات عالیات استفاده می‌‌شده است. این بنا احتمالا به فرمان شاه عباس صفوی و به کوشش شیخ علی خان زنگنه، صدرالااعظم شاه سلیمان صفوی به پایان رسیده است.

این کاروانسرا در جهت شمالی- جنوبی ساخته شده و دیوار محیطی بنا از داخل و خارج تا کف طاق‎نماها از سنگ‎های تراش خورده و از کف طاق‎نماها به بالا از آجر ساخته شده است. کاروانسرای شاه عباسی بیستون ۲۴ حجره دارد و هر حجره یک ایوان مشرف به حیاط دارد. در پشت حجره‌ها و در گرداگرد بنا، شترخوان ها و اصطبل‌ها به شکل L قرار دارد.

بنای ناتمام ساسانی

محوطه تاریخی بیستون جاذبه‎های دیگری چون سراب بیستون، جاده شاهی، پرستشگاه پارتی‎ها، غار شکارچیان با نشانه‌‌هایی از دوران پارینه سنگی، مجسمه هرکول، کاروانسرای شاه عباسی، وقف‌نامه شیخ علیخان زنگنه، مجسمه بلاش و کتیبه گودرز را هم در خود جای داده است. اما علاوه بر این موارد در کاوش‌ سال‌‌های اخیر در این منطقه بقایای یک بنای ناتمام از دوران ساسانی هم کشف شده است که دقیقا روبروی فرهاد تراش قرار گرفته است. این بنا ۱۳۹ متر طول و ۸۳ متر عرض دارد و دیوارهای آن از لاشه سنگ و ملات گچ ساخته شده است، بر برخی بلوک‌ها هم آثار حجاری وجود دارد.

کاوش‎های باستان شناسان ایرانی و آلمانی می‌گوید تنها دیواره‌‌های بیرونی این بنا ساخته شده و همچون فرهاد تراش، پل خسرو، پل بیستون، دیواره‌‌های کناره گاماسیاب به دلایل نامعلوم نیمه کاره رها شده است. در شرق جوب بیستون قرار دارد و در شمال آن هم سراب زیبای بیستون است، اصولا کاخ‎های ساسانی به چشمه و جریان آب کشش دارند و با وجود کوه مقدس بغستان، سراب جوشان و موقعیت استراتژیک منطقه، شرایط برای ساخت یک کاخ فراهم بوده است. بعدا این بنا به عنوان کاروانسرای ایلخانی استفاده می‌شده است.

مدت‌‌ها این کاروانسرا بدون استفاده بود و حتی سال‎ها پیش به عنوان مرکز بهبود معتادان به مواد مخدر از آن استفاده می‎شد، اما در سال‌‌های اخیر مرمت شد و اکنون بیشتر برای بازدید و گاه برای برگزاری نمایشگاه عکس و مردم‎شناسی استفاده می‌‌شود.

زاغه حاج حاتم بیگ هاشمی

در کنار کاخ ناتمام، زاغه حاج حاتم بیگ هاشمی یکی از متمولان روستای بیستون قرار دارد، این زاغه در عمق ۷.۷۰ متری زمین کنده شده است و فضای درونی آن شامل ورودی، دالان اصلی، دالان‌های جانبی و روزنه‌هایی برای تنظیم دما و رطوبت است. این زاغه برای نگهداری احشام در فصل زمستان و تامین امنیت آن‌ها ساخته می‌شده است.