همایش ملی فلسفه علم کلام در قم برگزار شد

به گزارش خبرنگار «تاریخ ما»، هم‌زمان با روز جهانی فلسفه، همایش ملی فلسفه کلام بعد از ظهر پنج‌شنبه در محل تالار اندیشه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار شد.

آیت‌الله علی‌اکبر رشاد، رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و رئیس شورای مدیریتی حوزه‌های علمیه استان تهران و سخنرانی آیت‌الله علی ربانی گلپایگانی از سخنرانان این همایش بودند که این همایش ملی فلسفه کلام به همت گروه کلام پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی با همکاری مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، مرکز تخصصی کلام، انجمن علمی کلام اسلامی حوزه، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، دانشگاه معارف اسلامی، مرکز پژوهش‌های اسلامی صداوسیما، موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، مجمع عالی حکمت اسلامی و جامعه المصطفی العالمیه برگزار شد.

بررسی فلسفه کلام و علوم انسانی- اسلامی

در ابتدای همایش آیت‌الله علی‌اکبر رشاد ضمن تشکر از شورای علمی این همایش و نهادهای همکار، اظهار کرد: کلام عبارت است از دانش استنباط عقاید دینی و دفاع از دین که این تعریف پیامدهای ارزشی و شناختی دارد. فلسفه دانش مولد عقاید بنیادین عقلی است و این تلقی از فلسفه مرز آن را با کلام مشخص می‌کند و فلسفه کلام اگر علم شده باشد علم مطالعه فرا نگر عقلانی دانش کلام برای دستیابی به احکام کلی این دستگاه معرفتی.

وی ادامه داد: فلسفه کلام نگرش فلسفی به دانش است نه به دین؛ فلسفه دین نگرش فلسفی به دین است و فلسفه دین علم مطالعه فرانگر عقلانی دین و امهات و منتهیات دینی است؛ بنابراین فلسفه دین کاری به دانش کلام ندارد و با هم تفاوت دارند. فلسفه کلام جزئی از فلسفه معرفت دینی است که معرفت دینی عبارت است از ماحصل تلاش اهل فن برای دستیابی به معارف دینی و استنباط معارف دینی است.

رئیس شورای حوزه‌های علمیه استان تهران با اشاره به اینکه کلام دانشی است که در جهت اثبات عقاید دینی با روش معتبر تولید شده، افزود: فلسفه کلام با فلسفه دین رابطه طولی دارند چون فلسفه کلام بخشی از فلسفه معرفت دینی است و معرفت دینی متأثر از مبادی و پیش‌فرض‌هایی که در فلسفه دین می‌پذیریم.

عضو شورای انقلاب فرهنگ تصریح کرد: برخلاف تصور رایج که می‌گویند علوم انسانی کاری به هست‌ها و نیست‌ها ندارد و قضایای تبیینی و توصیفی ندارد بلکه علوم انسانی از قضایای تبیینی- اخباری، تکلیفی- الزامی و تحسینی- ارزشی معطوف به رفتارهای جمعی و فردی آدمیان و مناسبات میان آن‌ها در ساحات مختلف تشکیل می‌شود.

آیت‌الله رشاد ادامه داد: علوم انسانی پاره‌ای از واقعیت‌ها را وصف می‌کند و بر اساس نگرش به آن قضایا سلسله قضایا و احکام تبیینی، الزامی و یا تحسینی صادر می‌کند. در علوم انسانی موجود قضایای فلسفی و معرفت‌شناختی داریم،  علوم انسانی وارد قضاوت در مورد دیگر علوم شده و از پایگاه جامعه‌شناسی به دیگر علوم و معرفت‌ها نگاه می‌کند.

عضو شورای انقلاب فرهنگی با طرح این سؤال که کلام چه نسبتی با علوم انسانی دارد؟ بیان کرد: کلام مبلغ مبادی نظری قضایای تبیینی اخباری علوم انسانی است، کلام کاری به قضایای تکلیفی مطرح‌شده در علوم انسانی ندارد در حالی که کلام قضایای تبیینی علوم انسانی را تولید می‌کند و مبنا در اختیار علوم انسانی- اسلامی قرار می‌دهد؛ فلسفه عهده‌دار تأمین مبانی هستی شناختی، معرفت‌شناختی، انسان اجتماع شناختی و ارزش شناختی علوم انسانی مطلق است. فلسفه دغدغه قدسیت ندارد و قضایای علوم انسانی صرف به اینکه مبتنی بر مبادی فلسفی کنیم، علم انسانی نمی‌تواند اسلامی شود بلکه زمانی اسلامی می‌شود که فلسفه اسلامی باشد و این برآیند باید با دین تطابق داشته باشد تا دینی قلمداد شود.

 حریم عقاید شیعه شدیدتر از همه مقاطع تاریخ آماج حمله است

وی ادامه داد: کلام ذاتاً یک علم دینی نیست بلکه برآیند آن باید دینی باشد و منکر خطا در کاربرد منطق و نقص و ضعف در مفسر و متکلم نیستیم که گزاره‌های به دست آمده منطبق با دین نباشد. فلسفه عهده‌دار تأمین مبانی است، البته س بستگی به این دارد کدام فلسفه را مبنا قرار دهیم.

رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با طرح این سؤال که معیار علم دینی چیست؟ گفت: علم دینی بحث چالشی است و به پختگی لازم دست نیافته است و جامعه نخبگانی به استقرار در این مسئله دست نیافته‌اند و به همین دلیل تلقی‌های متفاوتی ایجادشده است. یکی می‌گوید همین علوم انسانی، اسلامی است که از سر جهل چنین حرفی زده. علوم انسانی موجود را تهذیب می‌کنیم که دقیق نیست چون علوم انسانی دستگاه است و نمی‌توان آن را تهذیب کرد.

آیت‌الله رشاد در بخش پایانی سخنانش خاطرنشان کرد: حریم عقاید شیعه شدیدتر از همه مقاطع تاریخ آماج حمله است و فقیهان و حکیمان حوزه باید راهنمایی کنند تا اولویت‌بندی کنیم. برداشت بنده این است که اصل و فرع و اولی و غیر اولی جای هم دیگر را می‌گیرند و به یک نکته جزئی حساسیت نشان می‌دهیم و متأسفانه گاهی مطالبی در دنیا مطرح می‌شود که اساس تشیع مانند علم و عصمت امام موردتهاجم قرار می‌گیرد، قرآن خواب‌وخیال انگاشته می‌شود و از برخی بزرگان هیچ‌گونه عکس‌العملی نمی‌بینیم که باعث می‌شود ما طلبه‌ها احساس بی‌پشتوانگی کنیم.

فلسفه علم کلام

در ادامه این همایش آیت‌الله علی ربانی گلپایگانی با اشاره به اینکه مجموعه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی یک مجموعه پر برکت و مفید برای جامعه علمی و دینی است و بر اساس ضرورت تشکیل شده و در مقابل هجمه‌های سکولار و دین ستیز قد علم کرده و صاحبان قلم را گرد هم آورده است، اظهار کرد: هفته وحدت ضرورت اجتماعی است و ابتکار حضرت امام بود و ما نیز به سهم خود باید نگرش تخریب و تفرقه نداشته باشیم.

وی ادامه داد: فلسفه علم کلام زیر مجموعه فلسفه علم است و فلسفه علم زیر مجموعه فلسفه مضاف است و فلسفه مضاف زیر مجموعه فلسفه است. در کتاب «عقل و اعتقاد دینی» آمده است اگر به فلسفه نگاه تاریخی داشته باشیم، همواره در هر زمینه با این سه ویژگی تمایل به وضوح (واضح نگری)، نگرش نقادی، نگرش استدلال گرایی و پرهیز از ترجیح سلیقه شخصی و تصدیق جمعی همراه است.

این استاد حوزه علمیه با طرح این سوال که فلسفه مضاف با مطلق چه نسبت یا فرقی دارد؟ افزود: اگر مقام ثبوت را در نظر بگیریم فلسفه غیر مضاف نداریم، فلسفه‌های مضاف موضوعش ذکر می‌شود مثلا فلسفه هنر، منطق، سیاست، تاریخ و غیره یعنی فلسفه مضافی را پیدا نمی‌کنید که موضوع آن ذکر نشود. فلسفه ای که مطلق نداشته باشد نداریم و کلمه فلسفه در زمان معاصر به همان فلسفه اولی گفته می شود.

آیت الله ربانی گلپایگانی گفت: فلسفه علم کلام ذیل دسته‌ای است که مضاف الیه اش یک علم است، فلسفه علم یعنی پژوهش منصانه، نقادانه و عقلانی درباره یک رشته علمی مانند علم کلام و یا هر علم دیگری و فلسفه علم زیر مجموعه فلسفه مضاف است و یک کاربرد آن خاص و دیگری آن عام است.

وی با اشاره به اینکه فلسفه علم کلام پژوهش فیلسوفانه درباره علم کلام است، خاطرنشان کرد: علم کلام یعنی تعیین، تبیین، اثبات و دفاع (پاسخ‌گویی به شبهات و سؤالات) عقاید دینی؛ فلسفه علم کلام چه پیشینه‌ای دارد؟ پیشینه اصطلاح آن جدید است و جامعیت اگر مراد نام آن باشد چند سال بیشتر از عمرش نمی‌گذرد اما اگر مراد پرداختن به مسائل فلسفه علم کلام است مرحوم لاهیجی در کتاب گوهر مراد و شهید مطهری نیز در آثارشان مسائل کلامی را ذکر کرده‌اند و متقدمان از اهل سنت و اهل تشیع نیز به آن پرداخته‌اند.

قابل‌ذکر است ارائه مقالات برگزیده توسط برخی از استادان حوزه و دانشگاه از دیگر برنامه‌های این همایش ملی بود.