تریریم، کشتی تمدن‌های دریایی باستانی مدیترانه

تریریم (تریه‌ریس،triērēs، به یونانی) نوعی کشتی جنگی تخریبی در مدیترانۀ باستان بود که سه ردیف پارو داشت. این کشتی سریع و رزمایشی با دماغۀ مفرغ‌پوش خود مخصوص حملۀ مستقیم به کشتی دشمن و غرق کردن آن طراحی شده بود. ساختن ناوگانی از کشتی‌های تریریم به آتن امکان داد در قرن پنجم پیش از میلاد امپراتوری دریایی خود را بنا کند و بر سراسر آب‌های اِژه مسلط شود.

بیشتر پژوهشگران فنیقی‌ها را نخستین ابداع‌کنندگان تریریم می‌دانند، که در اصل شکل اصلاح‌شدۀ کشتی‌های قدیمی‌تر بیریم (bireme) بود. به نوشتۀ توکیدیدِس، کُرینتی‌ها نخستین قوم در خاک یونان بودند که در حدود ۷۰۰ پیش از میلاد ساختن تریریم را آموختند. اما این آتنی‌ها بودند که با ثروت حاصل از استخراج نقره از معدن‌های تازه‌کشف‌شدۀ محلی توانستند ناوگانی چنان بزرگ از کشتی‌های تریریم بسازند که در سراسر اِژه سرآمد باشد.

ترتیب پاروزنان

نام «تریریم» برآمده از مرتب‌سازی پاروزنان به صورت سه ردیف طبقاتی در امتداد هر یک از دو درازای کشتی است. حفاری‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی هنوز به بقایای مادی عمده‌ای از این نوع کشتی دست نیافته‌اند و به همین خاطر شکل دقیق ‌ترتیب پاروزنان هنوز مورد بحث است؛ با این حال، از روی کنده‌کاری‌ها و سفالینه‌های باستانی و اشاره‌های نویسندگان کلاسیک مثل هومِر، توکیدیدِس، و آپولونیوس اهل رُدِس توافق‌های گسترده‌ای در این مورد وجود دارد. تعداد پاروها در هر ردیف به ۳۰ عدد می‌رسیده و هرکدام فقط یک پاروزن داشتند. پاروزنان در صفی طولی و سه طبقه به درازای کشتی می‌نشستند. در نتیجه، تعداد کل پاروزنان می‌توانست ۱۷۰ تا ۱۸۰ نفر باشد که موجب می‌شد سرعت کشتی در بالاترین حالت به نُه یا ده گره دریایی در هر گردش کم‌دامنۀ پارو برسد. هر پاروزن روی نیمکتی متصل به بدنۀ کشتی می‌نشست (که بالشتک چرمی یا چوبی داشت). ترتیب پاروزن‌ها به صورت ۳۱ نفر در ردیف بالایی (ترانُس‌ها، thranoi)، ۲۷ نفر در ردیف میانی (زیگُس‌ها، zygoi)، و ۲۷ نفر در ردیف پایینی (تالامُس‌ها، thalamoi) بود. پاروهای ۴ متری آنان با بند پاروی چرمی به یک میل پاروگیر (میخ عمودی ثابت) وصل می‌شد.

تعداد کل پاروزنان می‌توانست ۱۷۰ تا ۱۸۰ نفر باشد، که این موجب می‌شد سرعت کشتی در بالاترین حالت به ۹ تا ۱۰ گره دریایی برسد.

از حفاری‌های‌ انجام‌شده در لنگرگاه‌ها و کشتی‌سازی‌ها، به ویژه در بندر پیرایوس آتن (Piraeus)، باقی‌ماندۀ کشتی‌هایی به‌دست آمده که درازای آنها تا ۳۷ متر و تیرک‌های عرضی‌شان تا ۶ متر برآورد شده است. ارتفاع تیر حمال تا لبۀ عرشه به ۴ متر می‌رسیده، و هر کشتی به احتمال زیاد تا ۵۰ تن وزن داشته است. اما چنین وزنی مانع آن نمی‌شده که خدمه بتوانند در صورت لزوم کشتی را به‌راحتی با طناب به ساحل بکشند تا در طول شب توقف داشته باشد.

مواد و مصالح

کشتی‌های یونانی از چوب‌های نرم ساخته می‌شدند، کاج، نَراد، و سرو در ساخت قسمت‌های داخلی به‌کار می‌رفت و چوب بلوط فقط برای بدنه. پاروها را می‌شد به صورت یک‌تکه از نهال درخت نَراد درست کرد که گاه درازای آنها به ۴.۵ متر می‌رسید. استفاده از چوب‌های سبک باعث می‌شد توان رزمایش کشتی تا حد قابل توجهی افزایش پیدا کند. بازسازی کامل کشتی اُلیمپیاس (Olympias) در دهۀ ۱۹۸۰ میلادی نشان داد که کشتی‌های تریریم می‌توانستند در کمتر از دو طول کشتی ۳۶۰ درجه و در یک طول کشتی تنها ظرف چند ثانیه ۹۰ درجه دور بزنند. قابلیت آنها در سرعت‌گیری و کاهش سرعت نیز حیرت‌انگیز بود.

اشکال اصلی چوب‌های نرم این است که قابلیت زیادی در جذب آب و رطوبت دارند، و به همین خاطر کشتی‌ها را معمولن شب‌ها از آب بیرون می‌کشیدند و به کمک شیب بارانداز به داخل کلبه‌های محافظ می‌بردند. روش اصلی ساخت تریریم بدین ترتیب بود که تیرک‌های خمیده را رو به بالا کنار هم روی زمین می‌چیدند و آنها را به کمک میخ به تیر حمال چوب بلوط وصل می‌کردند. سپس آنها را با چوب بدنه می‌پوشاندند، که ورقه‌هایی از تخته بودند که درست بغل هم (اما بدون همپوشانی) جفت می‌شدند و درز بین‌شان را با قیر و صمغ می‌گرفتند. برای نرم کردن چوب بدنه به قیر موم اضافه می‌کردند که این روی افزایش سرعت کشتی هم تأثیر داشت. دنده‌ها (zyga) و طناب‌های کمکی (hypozomata) برای تقویت از داخل به بدنه متصل می‌شدند. در پایان، یک عرشۀ چوبی تخت (بدون نرده) به کشتی اضافه می‌شد که وسط آن شکافی سرتاسری به درازای خود کشتی برای دسترسی به فضاهای داخلی زیرین وجود داشت.

تریریم‌ها علاوه بر نیروی پاروزنان مجهز به یک (و گاه دو) بادبان مربع‌شکل از جنس پاپیروس یا نِی هم بودند که در باد موافق به حرکت روان و سریع کشتی کمک می‌کرد و موقع نبرد پایین آورده یا در خشکی انبار می‌شد. برای هدایت کشتی دو پاروی سکان در دو طرف قسمت عقب تعبیه می‌شد و هدایت آنها برعهدۀ یک سکاندار (kybernetes) بود. فرماندۀ تریریم (trierarchos) در کنار سکاندار می‌ایستاد، و هردو در پناه خمیدگی رو به بالایی معروف به آفلاستُن (aphlaston) قرار می‌گرفتند که بخش بالاییِ دیوارۀ عقب کشتی را تشکیل می‌داد. سایر خدمۀ کشتی عبارت بودند از سرگروه پاروزنان (keleustes) که با فریاد آنها را راهنمایی می‌کرد، «افسر سینۀ کشتی» (prorates) که همان دستورها را به قسمت جلوی کشتی انتقال می‌داد، یک نِی‌زن آئولُس‌نواز (auletes) که با نوای آئولُس خود ضرباهنگ پاروزنان را هماهنگ و حفظ می‌کرد، نجار کشتی (naupegos)، و خدمۀ عرشه برای رسیدگی به بادبان(ها).

دماغۀ تریریم را اغلب به شکل سر حیوانات طراحی می‌کردند، و یکی از زینت‌های بسیار معمول آن دو چشم مرمرین گرد و درشت بود که روی دو طرف دماغه نقاشی می‌شد. خود بدنه را با قیر ضدآب پوشش می‌دادند که رنگ سیاه شاخص و چشم‌گیر آن بارها در حماسه‌های هومر مورد اشاره قرار گرفته است. کشتی در یونانی مادینه بود و به همین خاطر اغلب نام‌های زنانه، مثل آرتمیس، روی تریریم‌ها می‌گذاشتند. البته نام‌های دیگری مثل «اسب دریایی» و «نام نیک» هم برای کشتی‌ها معمول بود.

کاربرد نظامی

سلاح اصلی تریریم سر بزرگ مفرغ‌پوش و شاخدار قوچی عظیم بود که روی دماغۀ کشتی نصب می‌شد و برای غرق کردن کشتی دشمن به‌کار می‌رفت. البته این سرها می‌توانستند شکل حیوانات دیگری، مثل بز، هم داشته باشند. اما به هر صورت کمتر پیش می‌آمد یک کشتی جنگی فقط با شاخ‌زنی غرق شود و تدبیر جنگی مهم دیگر هجوم سربازان به داخل کشتی دشمن بود. به همین خاطر، هر تریریم آتنی دست کم ده سرباز پیاده (هُپلیتیس) و چهار کماندار بین خدمۀ خود داشت.

در هنگام انجام عملیات، کمبود فضاهای انباری – برای نگهداری آب و غذا – در کشتی‌های جنگی باستان در کنار نیاز به آب‌هایی نسبتن آرام برای نبرد دریایی به معنی این بود که بیشتر این نبردها ناگزیر در نزدیکی خشکی انجام می‌شدند. نزدیکی به ساحل نجات دادن خدمۀ کشتی‌های غرق‌شده را نیز آسان می‌کرد.

معروف‌ترین گزارش استفاده از تریریم‌ها در یک نبرد دریایی به احتمالن بزرگ‌ترین این نبردها در تاریخ باستان مربوط می‌شود، نبرد سالامیس در سال ۴۸۰ پیش از میلاد بین ناوگان یونانی «اتحادیۀ هلنی» (که نمایندگان اصلی آن آتن و کُرینت بودند) و نیروی دریایی مهاجم پادشاه ایران، خشایارشای اول. پیروزی ناوگان یونان در این نبرد نه تنها خودمختاری یونان را تضمین کرد بلکه به آتن نیز امکان داد تا از آن پس بازیگر اصلی و مرکزی صحنه باشد و حضور تریریم‌های آتنی در آب‌های اژه به چشم‌اندازی همیشگی تبدیل شود.