قرارداد ترکمانچای چه بود؟

قرارداد ترکمنچای قراردادی ننگین و تحقیرآمیز بود که در ۲۲ فوریه ۱۸۲۸ (۳ شعبان ۱۲۴۳ هجری قمری) بین ایران و امپراتوری روسیه پس از جنگ ایران و روس (۱۸۲۶-۱۸۲۸) امضا شد. این قرارداد، به شدت به ضرر ایران تمام شد و باعث از دست رفتن بخش قابل توجهی از خاک ایران و تحمیل غرامت‌های سنگین شد.

مختصری از مفاد قرارداد ترکمنچای

قرارداد ترکمنچای شامل مفاد زیر بود:

• واگذاری ارمنستان شرقی: ایران مجبور به واگذاری ارمنستان شرقی (که شامل بخش‌هایی از مناطق کنونی ارمنستان، آذربایجان و گرجستان می‌شود) به روسیه شد. این منطقه سرشار از منابع طبیعی و جمعیتی بود و از دست رفتن آن ضربه بزرگی به ایران وارد کرد.
• واگذاری خانات ایروان و نخجوان: خانات ایروان و نخجوان نیز به روسیه واگذار شدند. این مناطق در جنوب قفقاز قرار داشتند و از اهمیت استراتژیکی بالایی برای ایران برخوردار بودند.
• پرداخت غرامت سنگین: ایران ملزم به پرداخت بیست میلیون روبل غرامت جنگی به روسیه شد. این رقم بسیار هنگفت بود و فشار اقتصادی شدیدی بر اقتصاد ایران وارد کرد.
• حق تجارت و تردد: روسیه حق تجارت آزاد و تردد در ایران را به دست آورد. این بند باعث شد که اقتصاد ایران بیشتر به روسیه وابسته شود و نفوذ سیاسی و اقتصادی روسیه در ایران افزایش یابد.
• حق استقرار کنسولگری: روسیه حق استقرار کنسولگری در شهرهای مختلف ایران را دریافت کرد که به تسلط بیشتر بر امور داخلی ایران کمک می‌کرد.

اهمیت و تأثیر قرارداد ترکمنچای بر ایران

قرارداد ترکمنچای نقطه عطفی در تاریخ ایران است. این قرارداد باعث شد:

• از دست رفتن بخش قابل توجهی از خاک: ایران بخش‌های وسیعی از خاک خود در قفقاز را از دست داد. این مناطق از نظر استراتژیکی و اقتصادی برای ایران بسیار حائز اهمیت بودند. از دست رفتن این مناطق، به شدت مرزهای ایران را تغییر داد و تاثیر عمیقی بر هویت ملی و سیاسی ایران گذاشت.
• تضعیف قدرت نظامی و سیاسی: شکست در جنگ و امضای قرارداد ترکمنچای، قدرت نظامی و سیاسی ایران را به شدت تضعیف کرد. ایران از این پس به عنوان یک قدرت منطقه ای ضعیف‌تر به شمار می‌رفت.
• وابستگی اقتصادی به روسیه: ایران به دلیل پرداخت غرامت های سنگین و شرایط قرارداد، وابستگی اقتصادی شدیدی به روسیه پیدا کرد. این وابستگی اقتصادی، زمینه را برای نفوذ بیشتر سیاسی روسیه در ایران فراهم آورد.
• تغییر در موازنه قدرت منطقه‌ای: قرارداد ترکمنچای، موازنه قدرت منطقه‌ای را به نفع روسیه تغییر داد. روسیه پس از این قرارداد، نفوذ و سلطه بیشتری بر منطقه قفقاز و بخش‌های جنوبی ایران پیدا کرد.
• آغاز دوره جدید از نفوذ روسیه: این قرارداد، آغاز دوران نفوذ گسترده روسیه در ایران بود که تا دهه‌ها ادامه یافت و تاثیر زیادی بر مسیر تاریخ ایران گذاشت.