کتاب در ایران باستان چه جایگاهی داشت؟
پادشاهان ایران بی اندازه به حفظ و نگاهداری دانش های بشری توجه و علاقه مبذول می داشتند و به همین منظور برای نگاهداری آنها از گزند حوادث و آفات سماوی و ارضی اوراقی برگزیدند که در برابر گذشت زمان ایستادگی می کرد و از عفونت و پوسیدگی مصون می ماند. این اوراق پوست درخت خدنگ بود که آن را توز می نامیدند.
مردم کشورهای هندوستان و چین و همچنین دیگر کشورهای مجاور ایران زمین از ایشان در این کار پیروی کردند و توز را برای نوشتن برگزیدند، پوست خدنگ بسیار نرم و انعطاف پذیر بوده ضمناً محکم و بادوام است و می تواند سالیان دراز پایدار بماند و از همین رهگذر است که آن را در وتر کمان هم بکار می برند.
پادشاهان ایران پس از اینکه دانش های گوناگون را بر روی پوست توز نوشتند، پی جوی آن شدند که در روی زمین شهری و مکانی بیابند که خاک آن به زودی فاسد نشود و زلزله خیز نباشد و از خسوف برکنار بماند، این بود که پس از جستجوی فراوان سرانجام در زیر آسمان شهری که واجد این خصوصیات بود یافتند و آن شهر اصفهان بود، و در اصفهان نیز، بخشی بهتر و پسندیده تر از بخش جی برای تأمین این منظور بنظر نیامد.
از نوشته‌های ابومعشر بلخی و ابن ندیم و حمزه اصفهانی می توانیم نتیجه گیری کنیم که:
در دوران هخامنشیان و حتی قبل از ایشان در ایران کتابخانه هایی به منظور حفظ افکار و اندیشه دانشمندان وجود داشته و این کتابخانه ها در اختیار بخردان و دانایان و دانش پژوهان قرار می گرفته است.
با بدست آمدن لوح های گلی در کاخ آپادانا که نشانه ایست از کتابخانه شاهنشاهی هخامنشی و توجه به مطالبی که مورخان درباره ترجمه آثار ایرانی وسیله اسکندر مقدونی و نقل آن ها به کتابخانه های اسکندریه نوشته اند همه موید اینست که در زمان هخامنشیان در ایران کتابخانه های بزرگ وجود داشته است. بنابر اسنادی که بدست آمده است بطور قطع و یقین در زمان پادشاهی داریوش بزرگ در شوش دانشگاهی عظیم برپا بوده است که بعدها این دانشگاه ویران شده و سپس در زمان پادشاهی انوشیروان بار دیگر احیا گردیده است، مستند ما در این مورد توجه به نوشته ایست که در زیر پایه تندیس (مجسمه) اوزاهاریس نیتی۲ وجود دارد.
اوزاهاریس نیتی در زمان کمبوجیه از مصر به ایران آمده لیکن داریوش بزرگ بار دیگر او را به مصر می فرستد و به او مأموریت می دهد که معبد نیت را بسازد و در مصر به کتابخانه ها کتاب بدهد، اینک ترجمه مطالبی را که در زیر مجسمه مذکور نوشته شده است:
شاهنشاه، پادشاه مصر بالا و پائین، داریوش شاه، به من فرمان داد که به مصر بازگردم، او که در این هنگام پادشاه بزرگ مصر و کشورهای دیگر است، در عیلام بسر می برد، مأموریت من این بود که، ساختمان پر آن‌خا «قسمتی از معبد نیت» را که ویران شده بود بسازم، آسیائیان، مرا از کشوری به کشور دیگر بردند تا آنچنان که فرمان شاهنشاه بود به مصر رسانیدند، به اراده شاهنشاه رفتار کردم به کتابخانه ها کتاب دادم و جوانان را بدانها داخل کردم و آنها را به مردان آزموده سپردم و برای هر یک چیزی سودمند و ابزار کارهای لازم برابر آنچه در کتاب هایشان آمده بود ساختم و فراهم آوردم، این چنین بود فرمان شاهنشاه زیرا، او سود و بهره دانش پزشکی را می دانست و می خواست جان بیماران را از مرگ و بیماری رهایی بخشد.
اوزاهاریس نیتی متذکر است که: «به اراده شاهنشاه رفتار کردم، به کتابخانه‌ها کتاب دادم و جوانان را در آنها داخل کردم و آنها را به مردان آزموده سپردم» این گفته او می تواند از روش کار کتابخانه های دوران هخامنشی برای ما نمونه ای گویا و روشن بدست داده و نشان دهد که در ایران دوران هخامنشی به خصوص هنگام پادشاهی داریوش بزرگ جوانان را به کتابخانه ها می سپردند تا در آنجا با سرپرستی مردان کارآزموده و دانش پژوه به تحقیق و مطالعه آثار برگزیدگان و فراگرفتن دانش های گوناگون بپردازند و کتابخانه ها نیز برای استفاده عامه مردم بوده است.
اطلاعات ناچیز و مختصری که از فرهنگ و ادب دوران هخامنشی بدست ما رسیده است می تواند مبین این حقیقت باشد که در دوران درخشان تمدن هخامنشی کشور پهناور ایران (ایرانشهر) مرکز دانش و فرهنگ و هنر جهان آن روز بوده است و این تمدن درخشان تا هجوم اسکندر کجستک در سراسر آسیای میانه و شمال آفریقا پرتو افشانی می کرده است و در این دوران، در شهرهای بزرگ ایران شهر کتابخانه ها و دانشگاه ها وجود داشته و جوانان را به فرا گرفتن دانش های سودمند راهبری و راهنمایی می‌کرده اند.
اسکندر مقدونی پس از دست یافتن به گنجینه های هخامنشی با خشم و نفرتی فراوان که راییده حسد و بغض او بود بنا بود آثار گرانقدر هنر و ادبی ایران پرداخت و این وقایع شرم آور و ننگین آنچنان در جهان آن روز منعکس شد که مورخان یونانی نیز نتوانستند آنرا به فراموشی بسپارند و ندیده انگارند و منکر شوند. انگیزه اسکندر در نقل آثار ادبی و علمی ایران به اسکندریه و نابود ساختن و سوزاندن کتابخانه های ایران از آنجا سرچشمه می گرفت که به اعتراف مورخان یونانی تمدن خیره کننده هخامنشی او را گیج و مبهوت ساخته بود و نمی توانست آن همه جلال و شکوه و ادب و فرهنگ و هنر پیشرفته را ببیند و تحمل خواری و زبونی کند، اسکندر و همراهانش خود را غالب می پنداشتند، لیکن آنگاه که با تمدن و فرهنگ و هنر ایران تلاقی کردند خودرا مغلوب دیدند و برای محو آن آثار به منظور تخفیف در خفت و خواری بنابودی و پراکندگی آن آثار دست یازیدند.
