چرا گذشتگان، مغزهای همدیگر را سوراخ می‌کردند؟!
اثری از نقاش ایتالیایی گیدو دا ویجوانئو – قرن ۱۴ میلادی
تاریخ ما| هزاران سال پیش، اجداد ما نوعی عمل جراحی را انجام می‌دادند که “مته کاری” نام داشت و در آن، جمجمه شخص به کمک یک مته سوراخ می‌شد. اما هدف از این کار چه بود؟ رابین وایلی گزارش می‌دهد.
به گزارش تاریخ ما به نقل از بی بی سی انگلیسی، در بخش اعظمی از دوران ماقبل تاریخ، بشر عمل جراحی مته کاری را بر روی جمجمه افراد زنده پیاده می‌کرد. این کار یا از طریق سوراخ کردن با مته انجام می‌شد و یا از طریق تراشیدن سطح جمجمه با یک جسم تیز.
تاکنون هزاران جمجمه مته کاری شده توسط باستان‌شناسان از حفاری در مکان‌های تاریخی پیدا شده‌اند. با این حال و علیرغم اهمیت ظاهری آن، دانشمندان هنوز نمی‌دانند که چرا اجداد ما چنین عمل‌های جراحی را انجام می‌دادند.
روایت‌های انسان شناسیِ مربوط به جمجمه‌های این چنینی که در قرن ۲۰ در قاره آفریقا و ناحیه جزایر پلی‌نزی کشف شدند، نشان می‌دهد که جراحی مته کاری دست کم در آن موارد به منظور تسکین درد – مثلا درد ناشی از آسیب به جمجمه یا بیماری‌های عصب‌شناختی – انجام می‌شده است. در بسیاری از جمجمه‌های سوراخ شده می‌توان آثار جمجمه‌اى یا بیماری‌های عصب‌شناختی را در همان محل سوراخ ایجاد شده، شناسایی کرد.
دلایلی جز دلایل پزشکی
محققان از مدت‌ها پیش بر این باور بودند که سوراخ‌های ایجاد شده روی جمجمه جز اهداف پزشکی احتمالا برای کارکردهای دیگر نیز استفاده می‌شده است: مراسم آیینی.
بر اساس کشفیاتی که تا به امروز صورت گرفته، نخستین عمل جراحی مته کاری روی جمجمه به ۷۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. این عمل در مناطق کاملا مختلفی در جهان صورت می‌گرفت: یونان باستان، آمریکای شمالی و جنوبی، آفریقا، منطقه پلی‌نزی و خاور دور. احتمال می‌رود که مردم هر یک از این مناطق به شکلی مستقل این عمل را پیش برده باشند.
عبور یا خروج ارواح از بدن
مته کاری تا آخر قرون وسطی در اکثر فرهنگ‌ها ممنوع شده بود، اما همچنان تا اوایل قرن ۲۰ در مناطقی دورافتاده در آفریقا و پلی‌نزی (در اقیانوس آرام) انجام می‌شد. این در حالی است که نخستین پژوهش‌های علمی در مورد عمل مته کاری جمجمه به قرن ۱۹ برمی‌گردد.
از آن پس، محققان بر این باور بوده‌اند که اجداد ما گاهی اوقات از این عمل برای باز کردن راهی برای عبور یا خروج ارواح از بدن استفاده می‌کردند که خود بخشی از آیین پاگشایی بود. [در مردم‌شناسی، به آیینی که به نشانه پذیرش فرد یا گروهی در گروه یا جمع جدیدی انجام می‌شود پاگُشایی گفته می‌شود. پاگشایی ازجمله مناسک گذار از یک مرحله به مرحله دیگر است.]
البته اثبات این قضیه کار بسیار دشواری است. نمی‌توان به حتم احتمال پزشکی بودن این عمل‌های جراحی را در تمام موارد کنار گذاشت، زیرا برخی از بیماری‌های مغزی هیچ آثاری از خود بجای نمی‌گذارند. با این وجود، باستان شناسان در گوشه‌ای از روسیه جمجمه‌ای مته کاری شده را پیدا کرده‌اند که به بهترین شکل “آیینی بودن” آن را تایید می‌کند.
ماجرای گورستان روستوف در روسیه
ماجرا به سال ۱۹۹۷ میلادی برمی‌گردد. باستان شناسان در حال حفاری منطقه‌ای در مجاورت شهر «روستوف اون دون» در جنوب روسیه و در نزدیکیِ دریای سیاه بودند. در آن مکان، بقایای ۵۳ انسان در ۲۰ گور جداگانه یافت شد. باستان شناسان بر اساس شکل گورستان تخمین زدند که قدمت آن احتمالا به حدود ۵۰۰۰ تا ۳۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد؛ دوره‌ای که به “عصر مس” شهرت دارد.
در یکی از قبرها بقایای ۵ فرد بالغ (دو زن و سه مرد)، یک کودک یک تا دو ساله و همچنین دختری نوجوان یافت شد. پیدا کردن قبور دسته جمعی در مکان‌های باستانی امر چندان عجیبی نیست. پس چه چیزی عجیب بود؟ جمجمه دو زن، دو مرد و دختر نوجوان دارای سوراخ بود.
هر یک از این جمجمه‌ها دارای یک سوراخ بیضی‌شکل و به عرض چند سانتی‌متر بودند که می‌شد آثار تراشیدن را در لبه‌های آن مشاهده کرد. جمجمه مرد سوم دارای نوعی تورفتگی بود، اما مته کاری نشده بود. در این بین، تنها جمجمه کودک بود که دست نخورده باقی مانده بود.
وظیفه بررسی جمجمه‌ها به عهده النا باتیوا، انسان شناس دانشگاه فدرال جنوبی روستوف، واگذار شد. طولی نکشید که او متوجه عجیب بودن این سوراخ‌ها بر روی جمجمه‌ها شد.
یک ابزار مته کاری آلمانی مربوط به قرن ۱۸ میلادی
کشف یک شگفتی
تمام سوراخ‌های آن جمجمه‌های در نقطه‌ای به نام “اوبلیون” ایجاد شده بود؛ نقطه‌ای بر روی جمجمه و کمی متمایل به بخش عقبی سر. باتیوا می‌دانست که کمتر از یک درصد مته کاری‌های روی جمجمه بالای ناحیه اوبلیون انجام شده است. علاوه بر آن، او به خوبی می‌دانست که عمل مته کاری بر روی جمجمه چندان ترویجی در روسیه باستانی نداشته است.
آن زمانی که او تحقیقش را شروع کرده بود، تنها یک مورد ثبت شده از جمجمه‌ی سوراخ شده در ناحیه اوبلیون یافت شد. آنچه مشخص است، اهمیت این نوع سوراخ‌ها در جمجمه بوده که حتی یک موردش نیز به ثبت رسیده است. ولی باتیوا حالا داشت همزمان به پنج جمجمه‌ی دارای شرایط مشابه آن هم در یک گور نگاه می‌کرد. این مسئله سابقه نداشت.
دلیل رواج نداشتن مته کاری در ناحیه اوبلیون کاملا مشخص است: بسیار خطرناک است.
برخی از سردردها می‌توانند به شدت دردآور باشند
چرا اوبلیون مهلک بود؟
نقطه اوبلیون به ناحیه‌ای اشاره دارد که خون پیش از ورود به مغز در آن جمع می‌شود. باز کردن جمجمه در این ناحیه می‌تواند موجب خونریزی مغزی و مرگ شود.
به همین دلیل، احتمالا ساکنان عصر مسیِ روسیه دلایلی منطقی برای انجام چنین عمل‌هایی داشته‌اند. این در حالی است که در هیچکدام از آن جمجمه‌ها هیچ نشانی از آسیب یا بیماری، پیش یا پس از عمل مته کاری، مشاهده نمی‌شود.
به عبارت بهتر، اگر این افراد حین انجام عمل کاملا سالم بوده‌اند، پس می‌توان عمل مته کاری را گواهی بر انجام یک مراسم آیینی دانست؟
احتمالا وجود دارد، هرچند باتیوا نمی‌توانست این مسئله را پیگیری کند زیرا تعداد جمجمه زیادی برای بررسی وجود داشت و او زمان کافی نداشت.
دو سرنخ
با این حال، النا باتیوا تلاش کرد پیش از اینکه کاملا تسلیم شود، به تحقیقات باستانیِ چاپ نشده سری بزند.
خوشبختانه او به دو سرنخ دست یافت. جمجمه دو زن جوان که آثار مته کاری در ناحیه اوبلیون در آن‌ها وجود داشت، چندین سال پیش یافت شده بود: یکی در سال ۱۹۸۰ و دیگری در سال ۱۹۹۲ میلادی. جالب اینجاست که هر دو جمجمه در شعاع ۵۰ کیلومتری روستوف و بدون هیچ علائم بیماری یا آسیبی یافت شده بودند.
یک اسکلت با جمجمه مته کاری شده
بنابراین باتیوا حالا ۸ جمجمه غیرعادی داشت که همه آن‌ها مربوط به یک عصر و مربوط به یک ناحیه می‌شوند. شاید ۱۰ سال دیگر، شواهد دیگری به دست آید.
موارد عجیب ۱۳۷ اسکلت انسان
یک تیم بین‌المللی از باستان شناسان در سال ۲۰۱۱ بر روی ۱۳۷ اسکلت انسان پژوهش انجام دادند. تمام این اسکلت‌ها از سه محل مختلف در جنوب روسیه جمع‌آوری شده بودند که قدمت تمام آن‌ها به عصر مس برمی‌گشت. البته فقط قرار بود که آن‌ها بر روی سلامت عمومی انسان‌های ماقبل تاریخ تحقیق کنند. اما بین ۱۳۷ جمجمه، آن‌ها ۹ جمجمه با سوراخ‌های عجیب پیدا کردند. پنج مورد آن‌ها به دلایل پزشکی انجام شده بود اما در ۴ جمجمه دیگر هیچ نشانی از آسیب یا بیماری نبود. علاوه بر آن، عمل مته کاری در آن چهار جمجمه درست بر روی نقطه اوبلیون انجام شده بود.
گِرسکی، پژوهشگر آلمانی، کاملا تصادفا تحقیق باتیوا را خواهند و برای همکاری به او پیوست. آن‌ها بر روی ۱۲ جمجمه‌ی مته کاری شده به تحقیق و پژوهش پرداختند. نتیجه مطالعه آن‌ها در آوریل ۲۰۱۶ در ژورنال آمریکاییِ فیزیکال آنتروپولوژی به چاپ رسید.
هدف نوعی “دگرسازی” بوده است
باتیوا، گرسکی و همکارانشان معتقدند که احتمالا در مناطق جنوبی روسیه، یک مرکز آیینی برای انجام “عمل جراحی مته کاری” وجود داشته است.
ماریا مدنیکووا، عضو آکادمی علوم مسکو، می‌گوید که هدف از سوراخ کردن جمجمه با مته احتمالا نوعی “دگرسازی” بوده که افراد قصد داشتند از طریق آن به مهارت‌های منحصر به فردی دست یابند که جامعه از داشتنشان محروم بوده است.
آیا همه می‌مردند؟
همانطور که گفتیم، این عمل بسیار خطرناک بود و از روی خود مته کاری‌ها می‌توان نتیجه عمل را مشاهده کرد. مثلا یکی از آن ۱۲ جمجمه متعلق به زنی ۲۵ ساله بود که هیچ نشانه‌ای از الیتام یافتن در وی مشاهده نمی‌شود. بنابراین، می‌توان حدس زد که این خانم حین عمل یا در زمان کوتاهی پس از عمل جان خود را از دست داده باشد.
جمجمه‌ای متعلق به یک مرد ۳۰ تا ۳۵ ساله – آثار التیام یافتن جمجمه نشان می‌دهد که شخص دست کم تا چهار سال پس از عمل زنده مانده است
در آن بین، جمجمه‌ی متعلق به یک فرد ۵۰ تا ۷۰ ساله نیز یافت شد که جنسیتش قابل تعیین نیست. حتی برخی دیگر از جمجمه‌ها نشان می‌دهند که فرد تا ۴ سال پس از عمل نیز زنده مانده است. در برخی از موارد دیگر نیز، آثار التیام استخوان جمجمه در محل سوراخ مشاهده می‌شود.
دو نتیجه نهایی
به طور کلی ممکن است این ۱۲ نفر از نوعی بیماری یا آسیب جمجمه‌ای رنج می‌برند که اگر چنین باشد، هشت نفر آن‌ها از عمل جراحی مته کاری جان سالم بدر برده‌اند.
از طرفی هم ممکن است حق با باتیوا و همکارانش باشد و آن‌ها بنا به یک مراسم آیینی تن به چنین عمل جراحی داده باشند. با این فرض، باید دید که آن‌ها چه سودی از این عمل در طول زندگی‌شان برده‌اند.
منبع: BBC Earth – ترجمه: تاریخ ما
