تنبور، کهن ترین ساز زهی زخمه ای

موسیقی و زبان در ارتباطی تنگاتنگ با یکدیگر هستند.

زبان ها و لهجه های متفاوت در مناطق مختلف جغرافیایی باعث به وجود آمدن نغمات و فرهنگ های موسیقایی متنوعی در این کره خاکی شده است. در کشور ما نیز زبان ها و لهجه های متنوع و در نتیجه فرهنگ های متنوعی وجود دارد و همین امر باعث تنوع فرهنگ های موسیقایی و فواصل و نغمات متغیر در هر منطقه می گردد. تنبور و مقام های آن یکی از غنی ترین فرهنگ های موسیقایی سرزمین ما محسوب می شود، چرا که این رپرتوار یک منبع عظیم موسیقایی است که در طی هزاره ها شکل گرفته و دارای تاریخچه ای کهن می باشد که به طور مختصر به آن می پردازیم. تنبور کهن ترین ساز زهی زخمه ای است، به این معنا که اولین سازی می باشد که دسته ای بلند به همراه کاسه و وتر داشته است. قدمت این ساز هنوز به طور دقیق معلوم نیست. در کتب و رسالات زیادی در این مورد سخن گفته اند. کتاب دیکشنری گراو که در زمینه ساز شناسی می باشد، قدمت این ساز را پنج الی شش هزار سال دانسته و مجسمه های سنگی در موزه ها و آثار باستانی به جای مانده در شوش و تپه های بنی یونس در حوالی شهر موصل قدمت این ساز را ۱۵۰۰ الی ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد نشان می دهد. در متون پهلوی و مانوی نیز در مورد تنبور نوشته های زیادی وجود دارد، به عنوان مثال در کارنامه اردشیر بابکان یکی از متون های زیبای پهلوی آمده که روزی اردشیر در ستورگاه نشسته بود و تنبور می زد و می سرود. در روایت های افسانه ای آمده که رستم در خوان چهارم تنبور می نواخته و مقام ته رز را به وی و مقام باریه را به باربد موسیقیدان دربار ساسانیان نسبت می دهند. دانشمندان زیادی در مورد این ساز تحقیق کرده اند، از جمله فارابی که در موسیقی الکبیر به طور گسترده در مورد تنبور و انواع آن و فواصل و کوک های آن توضیحات مفصل داده اند. ابن سینا، عبدالقادر مراغی و صفی الدین ارموی نیز از این جمله اند. در آثار شاعران بزرگ فارسی زبان از جمله شیخ جنید بغدادی، فردوسی، منوچهری دامغاتی، نظامی گنجوی، موسوی، حافظ، وحید قزوینی، بیدل دهلوی و وفا کرمانشاهی به کرات از تنبور سخن به میان آمده است. تنبور سازی است که دسته ای بلند و کاسه ای گلابی شکل دارد و معمولا از چوب توت ساخته می شود. کاسه آن به دو صورت یک تکه (کاسه ای) که از قدیم مرسوم بوده و چند تکه ای (ترکه ای یا چمنی) است که به تقلید از کاسه سه تار در دهه های اخیر ساخته شده است. طول این ساز در حدود یک متر و دارای دو سیم است، یکی واخوان و دیگری اصلی که سیم اصلی به تازگی اضافه شده است. این ساز دارای چهارده پرده (دستان) و فاقد ربع پرده می باشد. در نواختن آن دو نوع کوک رایج است. ابتدا کوک هفت دستان (برز) که ۹۰% مقام ها در این کوک نواخته می شوند و دیگری کوک پنج دستان (ته رز) که نوازندگان امروزی بیشتر از این کوک استفاده می کنند.

کوک های دیگری در تنبور وجود دارند، ولی به دلیل اینکه معمول نیستند از نام بردن آنها پرهیز می کنیم. اصولا تنبور را با چهار انگشت دست راست و بدون استفاده از مضراب مصنوعی می نوازند و تکنیک های دست چپ آن شبیه دیگر سازهای زهی دسته دار مانند تار و سه تار است و مضراب های اصلی آن عبارتند از انواع مضراب راست و چپ، انواع مضراب ریز، گلریز، غنچه، دوتک و … تعدادی از نوازندگان معروف تنبور در یکصد سال گذشته به شرح زیر هستند: سید شمس الدین حیدری توتشامی، کادارا و کابشر، استاد سرخاو، لالو بیرخان، کاکی های گوراجو، کاعظم و کاکریم منهوئی، اله مراد حمیدی، سیدولی حسینی، درویش علی میر درویشی، سید محمود علوی، میرزا سید علی کفاشیان، علی اکبر مرادی، طاهر یارویسی، عابدین خادمی، سید علی یار و سید قاسم افضلی، نورعلی الهی، غلام زنده دل، سید امراله شاه ابراهیمی، درویش امیر حیاتی، سید خلیل عالی نژاد و … از میان سازندگان تنبور می توان خانواده فرمانی گهواره را نام برد که کارگاه آنها قدیمی ترین کارگاه ساز تنبور است و ۲۵۰ سال قدمت دارد. این کارگاه هم اکنون با مهر اسداله گهواره و با همکاری برادرانش یداله و عزت اله و فردین بهترین سازهای عصر معاصر را می سازند. کارگاه فرجی گهواره، استادان: قادر گوراجویی، نریمان، خسرو عزیزی، خداوردی صحنه، عبدالرضا رهنما و کمالی، شاه ویسی، عیسائی، سوزنی و براخانی و … از دیگر سازندگان معروف تنبور هستند. امروزه تقریبا تنبور در تمام نقاط این کره خاکی نواخته می شود، ولی مناطقی که این ساز به طور آیینی وجود دارد، به چهار دسته کلی تقسیم می شود. ۱.گوران: این منطقه قدیمی ترین مرکز رواج مقام های تنبور محسوب می شود و شامل شهرهای گهواره و کرند و قسمتی از سرپل ذهاب می باشد. این منطقه منبع اصلی سنت های موسیقایی یارسان می باشد و قدیمی ترین رسوم موسیقایی یارسان را بیان می کند. مقام های تنبور در این منطقه به علت شرایط جغرافیایی خاص منطقه و عجین شدن مقامات با اعتقادات آنها و اینکه متون مقدس قدیمی یارسان به همان زبان امروزی آنهاست، با لهجه های قدیمی تر، به صورت بکر و دست نخورده به جای مانده است. ۲.کرمانشاه و صحنه و قسمتی از لرستان: این مناطق بعد از منطقه گوران قدیمی ترین مرکز رواج مقام های تنبور هستند. ۳.ترک های تبریز و تهران و حومه آن: سومین گروه هستند که مقامات تنبور بین آنها رواج دارد. این گروه به علت تفاوت زبان و دوری از مراکز اصلی یارسان نسبت به دو گروه فوق دارای محدودیت های بیشتری هستند. ۴.گروهی از کردهای عراق که به کاکه ای معروف هستند: این گروه به دلیل زبان مشترک با منطقه گوران احتمالا برای اجرای مقام ها با مشکل کمتری روبه رو هستند.

مقام های تنبور: گردش ملودی و فواصل خاص و اوزان منحصر به فرد در موسیقی تنبور خاص این ساز است و باعث به وجود آمدن مقام های متنوع و مختلف شده است. در رپرتوار موسیقی تنبور حدود ۷۲ مقام وجود دارد که ۱۶ مقام آنها مربوط به مقام های مجلسی و ۵۶ مقام نیز مربوط به مقام های حقانی یا کلام است. مقام ها و ساز مربوط به آنها، یعنی تنبور، از مهم ترین ارکان آیین یارسان به شمار می روند و در مراسم مختلف از آنها استفاده می شود. مقام های تنبور مجموعه ای از قطعات خشک و بی روحی نیستند، بلکه بسیار عاطفی و با احساسی بالا و دارای حالتی انعطاف پذیرند و همچون انگاره های ملودیک و قطعات ثابت مبنایی برای بداهه نوازی به شمار می روند. در واقع پایه و اساس موسیقی تنبور همانند موسیقی کلاسیک ایرانی بدیهه سرایی است. به طور مثال اگر نوازنده ای یک مقام را دو بار در یک روز هم اجرا کند، به طور یقین یکسان در نمی آید، اما زیربنای ملودیک و ساختار اصلی آن باعث ایجاد مشخصه ای برای آن مقام است که در هر اجرا باقی می ماند. البته این حالت شامل مقام های آوازی است که قسمت عمده ای از مقام ها را به خود اختصاص می دهند. یکی از خصوصیت های مقام های تنبور قابلیت مدگردی آنهاست، یعنی نوازنده عملا می تواند از یک مقام به دیگر مقام ها مدگردی کند و پس از انتقال از چند مقام به مقام اصلی باز گردد، اما اجرای این مرکب نوازی ، بستگی به اجرا کننده دارد که تا چه حدی در این کار مهارت داشته باشد. مقام های تنبور به سه دسته اصلی تقسیم می شوند: ۱.مقام های کلام (حقانی، پردیوری، یاری) ۲.مقام های مجلسی (اسطوره ای، باستانی، هوره) ۳.مقامات مجازی: الف) مقامات قدیمی مانند جلوشاهی، سوارسوار ب) مقاماتی که در یکصد سال گذشته ساخته شده است ج) آهنگ ها و بداهه نوازی معاصرین و یا هر آنچه که غیر از مقام های کلام و مجلسی باشد. ۱.مقام های کلام حقانی، پردیوری و یاری مهم ترین مقام های تنبور محسوب می شوند و دارای حالت روحانی و تقدس بیشتری نسبت به سایر مقام ها هستند. ظاهرا از لحاظ تاریخی قدمت آنها به قرن دهم تا چهاردهم میلادی می رسد و گفته می شود که اولین مقام کلام، به نام شاه خوشینی به زبان فارسی در قرن دهم میلادی سروده شده است. مقامات کلام با تنبور و آواز توسط سر کلام و گروه کلام خوان اجرا می شوند و اشعار آن از متون مقدس یارسان و به زبان کردی هورامی یعنی همان لهجه قدیم گوران است. گروهی از مقام های کلام دارای متر آزادند و حالت دعا و مناجات و عبادت دارند، مانند سید خاموشی و ته رز یاری. گروهی نیز دارای اوزان فراخ و کند هستند و سربند ثابتی دارند، یعنی یک بیت شعر که خاص آن مقام است به صورت ترجیع بند بعد از هر بیت شعر که توسط سر کلام خوانده می شود، توسط گروه کلام خوان همراه کف زدن تکرار می گردد.

در بعضی از آنها ریتم تا حدی کند است که فقط سر کلام ها و افراد ماهر تر در گروه می توانند آن را حفظ کنند. این مقام ها حالتی عارفانه با سرور و مستی ایجاد می کنند، مانند تنه میری، رژیان دالاهو و بیان اویاری. گروه سوم مقام های کلام دارای وزن تندتر هستند که سربند ثابتی نیز دارند و به علت ریتم تندتر ، حالت ذکر و سرمستی و سرور ایجاد می کنند. بنا به گفته طاهر یارویسی تا دوره سلطان سحاک، یعنی قرن چهاردهم میلادی، مقامات کلام محفوظ بوده و عمومیت نداشته اند. از آن پس، ایشان یارانش را فرا می خواند تا همگی از جمله خودش ، تمام تجلیات خود در دوران های مختلف را بیان و کلام هایی را که در هر دوره سروده اند، دوباره تکرار کنند. بدین ترتیب، مقام های پردیوری در این برهه از زمان مدون و سینه به سینه از استاد به شاگرد و از پیر به مرید تا به امروز حفظ می شوند. نام مقام های کلام به شرح زیر است: ۱.ته رز یاری،۲ و ۳. هی لاوه (دو نمونه)، ۴. چوی وشن یار، ۵.حق حق و هو هو، ۶و۷. سلطان دینه (دو نمونه)، ۸.هر وابوه هر وادوه، ۹.بیان اویاری، ۱۰.آقا یار داوو، ۱۱.حق داوو، ۱۲.هانا فریارس داوو، ۱۳.هوهو یار، ۱۴.علی علی هو هو، ۱۵.هی دوس، ۱۶و۱۷.شیخ امیری، ۱۸.لامی و لامی، ۱۹.علی علی، ۲۰.یار داوو، ۲۱.هی گیان، ۲۲و۲۳.شاه خوشینی، ۲۴.هی دیار دیار، ۲۵.ایمانم یار، ۲۶.دسی ویت وله، ۲۷.عالی گرزویش، ۲۸.جم نیان دوسان آویانه، ۲۹.گیان سید محمد، ۳۰.طاله سواران، ۳۱.بله ها، ۳۲.رژیان دالاهو، ۳۳.یاران جم نیان، ۳۴.شاه میو، ۳۵.یار دیدکانی بنیامین پیره، ۳۶.سائل ای سائل، ۳۷.تنه میری، ۳۸و۳۹.بابانائوسی، ۴۰.بابا جلیلی، ۴۱.سر خیوی، ۴۲.پیشروی پردیوری، ۴۳.خاصه بژنه، ۴۴.خیاله مسه، ۴۵.هی ایمان یار، ۴۶و۴۷.هاها (دو نمونه)، ۴۸.خواجه غلامان، ۴۹و۵۰. چهل تن چلانان (دو نمونه)، ۵۱.سید خاموشی، ۵۲.داوو نه کوره، ۵۳.حقن حقن، ۵۴.یاران و باطن، ۵۵.عابدینه، ۵۶.فانی فانی غیر از فهرست بالا، مقام های متفاوت دیگری موجود است که عده ای آنها را جزو مقامات کلام می دانند و در جم خانه ها و مراسم آیینی آنها را می نوازند، اما با توجه به ریتم و ملودی و فواصل نغمات به کار رفته در آنها احتمال می رود که این مقام ها کمتر از یکصد سال قدمت داشته باشند. ۲.مقام های مجلسی، اسطوره ای و باستانی یا هوره مقامات مجلسی شاخه ای دیگر از مقامات تنبورند که قدمت آنها به درستی برای ما معلوم نیست، اما بر پایه نقل قول های شفاهی از قدما، هزاره ها از عمر این مقامات می گذرد. این مقامات معمولا با وزن آزادند، اما گاهی در ابتدا یا در انتها یا در وسط بعضی از آنها، مانند سه رته رز باریه، قه تار و سحری، موسیقی پنج ضربی، ده ضربی، دو ضربی یا هفت ضربی می شود. چون در این مقامات فرم های آوازی مور و هوره وجود دارد، به آنها مقامات هوره نیز می گویند و به علت قدمت نغمات (و روایت هایی که قدمت این مقام ها را گواهی می دهند)، به آنها اسطوره ای و باستانی نیز می گویند.

به طور مثال، مقام باریه را به باربد- موسیقی دان دربار ساسانی- نسبت می دهند و ته رز را به رستم، پهلوان شاهنامه. مقامات مجلسی در مقایسه با مقام های کلام از تقدس کمتری برخوردارند و می توان این مقامات را در مجالس عرفانی و محافلی که در خور شان این ساز باشد، اجرا کرد. روایت های متفاوتی از مقامات مجلسی در مناطق رواج موسیقی تنبور وجود دارد. گاهی تعدادی از مقام های مجازی و ملودی رقص های کردی را جزو این مقام ها به حساب می آورند و گاهی هم تعدادی از آنها را حذف می کنند و یا بداهه نوازی هایشان را مقام مجلسی می نامند. مقام های مجلسی منطقه گوران به شرح زیر است: ۱.سه رته رز، ۲.غریبی، ۳.ساروخانی، ۴.سحری، ۵.قه تار، ۶.هجرانی، ۷.ته رز روسم، ۸. مجنونی لا و ای لاو، ۹.مجنونی دواله، ۱۰.باریه، ۱۱.پاوه موری، ۱۲.گل و ده ره، ۱۳.گل و خاک، ۱۴.الون، ۱۵.بالادستان، ۱۶.خان احمد خانی. از مقام های بالادستان و خان احمد خانی جز نام آنها چیزی بر جای نمانده است. مقام های مجلسی هر کدام دارای قسمت های فرعی متعلقات و گوشه های کوچک تری هستندکه در اصطلاح کردی ، به آنها لاوچ یا بلوچ می گویند. ۳.مقامات مجازی این مقام ها به طور عمده از مقام های سرنا هستند که توسط دوزله و نرم نای و تنبک و شمشال و کمانچه (یا موکش) و به طور کلی توسط سازهایی که در مناطق مختلف کردستان رواج دارد، نواخته می شوند. نوازندگان قدیمی که مهارت بیشتری داشته و این مقامات را توسط تنبور می نواخته اند، آن ها را به شاگردان خود نیز آموزش می دادند. رفته رفته اکثر نوازندگان آن ها را در کنار سایر مقام های تنبور اجرا کردند، تا اینکه این مقام ها به عنوان بخشی از مقام های تنبور در میان نوازندگان این ساز معرفی شدند. این مقام ها عمدتا سازی هستند و ریتم های متنوع تر و تند تری نسبت به سایر مقام ها دارند. اگرچه نسبت به دو گروه قبل، از روحانیت کمتری برخوردارند. مقام های مجازی را می توان به سه گروه کلی تقسیم کرد. گروه اول مقام های قدیمی اند، مانند جلوشاهی، سوار سوار و بایه بایه. گروه دوم آنهایی هساتند که توسط افراد نیک سرشت و درویش مسلک در یکصد سال گذشته ساخته شده اند و آنها در جم خانه ها و خانقاه ها می نوازند و به آهنگ های خانقاهی نیز معروفند. گروه سوم، هر مقام دیگری را گویند که جزو مقام های اصلی تنبور نباشد. بر این اساس، بعضی از نوازندگان قدیمی تمام مقام ها را به دو دسته حقیقی و مجازی تقسیم می کنند. نام چند مقام مجازی به شرح زیر است: ۱.جلوشاهی، ۲.جلوشاهی سحری، ۳.بایه بایه، ۴.سوار سوار، ۵.خان امیری، ۶.جنگ را، ۷.سماع. موسیقی تنبور دارای حالات و جنبه های متفاوتی است و برای هر جنبه و حالت مقام خاصی وجود دارد. بر این اساس، می توان آنها را به صورت زیر نیز دسته بندی کرد.

۱.مقام هایی که جنبه دعا و مناجات و عبادت دارند، مثل اکثر مقام های کلام از جمله شیخ امیری، پیشروی، ایمانم یار. ۲.مقام هایی که جنبه حماسی دارند، مانند ته رز روسم. ۳.مقام های اسطوره ای، مانند سه رته رز و ساروخانی. ۴.مقام های عاشقانه، مانند قه تار، مجنونی و باریه. ۵.مقام هایی که عرفانی اند و جنبه سرور و مستی دارند، مانند اکثر مقام های کلام، از جمله حقن حقن، هانا فریارس، یار دیدکانی. ۶.مقام هایی که در مراسم عزاداری نواخته می شوند، مانند فانی فانی و گل و خاک. ۷.مقام هایی که جنبه سرور و خوشامدگویی و شادمانی دارند، مانند جلوشاهی و سوار سوار. و در پایان مقام های تنبور را بر اساس وجوه موسیقایی مختلف، مانند وزن و ریتم و سازی یا آوازی بودن ، می توان به صورت زیر تقسیم کرد: ۱. مقام های سازی- آوازی با وزن آزاد: این مقام ها عمدتا جزو مقام های مجلسی اند، مانند باریه، قطار، سید خاموشی. ۲. مقام های سازی- آوازی که دارای اوزان کند و فراخند و ریتم ثابتی ندارند، مانند تنه میری، لامی لامی و رژیان دالاهو. مقام سازی – آوازی دارای وزن ثابت که سربند ثابتی نیز دارند و در مراسم آیینی اجرا می شوند، مانند یار داوو، حقن حقن. مقام های صرفا سازی که ریتم تند تری نسبت به سایر مقام ها دارند، مانند جلوشاهی، سوارسوار، بایه بایه. ماهنامه هنر موسیقی ، شماره ۸۹، ویژه نوروز 1387