منشأ و تاریخچه قوم لولو
از شمالی ترین نقطه تا جنوبی ترین مناطق غربی ایران، قبل از آن که مادها در آنجا سکونت یابند، محل زندگی کوتیان، لولوبیان، میتانی‌ها و در نهایت کاسی ها بود. تمامی این گروه‌ها با مردمان قوم‌های هوری ، اکدی و سومری در ارتباط بودند. لولوبیان جزء نخستین افرادی بودند که در چهارهزار سال پیش از میلاد فلات ایران را برای استقرار گزیده بودند.
برای نخستین بار، نارام سین نوه سارگون از شاهان اکد، در قرن ۲۳ پیش از میلاد در کتیبه‌ای از لولوبی‌ها یاد کرده و شرح پیروزی خود بر آنان را نوشته است. این کتیبه بعدها و در سنوات سال ۱۲۰۰ پیش از میلاد، توسط شوتروک ناهونته پادشاه مقتدر عیلام، به شوش انتقال یافت و شرحی بر آن افزوده شد.[۵]
قلمرو و جغرافیا
قبایل لولویی بخش وسیعی از کوه‌ها و کوهپایه‌ها را از قسمت علیای دیاله تا دریاچه ارومیه را تحت اشغال خود داشتند. [۶] محل تمرکز اصلی لولوبیان در آذربایجان بود. شهرها و کشورهای مهم آن دوران در ایران غربی عبارت بودند از: تاندیم، سوماشتو، آشورو، الامو، کاشو، گوتو و لولوبو (لولوبیان).[۷]
سیاست و مذهب
معروف‌ترین پیشوای لولوبیان، ملکه آنوبانی‌نی بوده‌است. نقش‌برجسته آنوبانی‌نی در سرپل ذهاب، پرده‌ای است که در آن سردار در برابر ملکه ایستاده و پشت سر ملکه ستاره ایشتار می‌درخشد. ایشتار او را در مقابل دشمنان پیروزی داده و سردار پای خود را بر بدن دشمن مغلوب نهاده است، کمان و تبرزینی بدست دارد. ملکه با طنابی دو اسیر را در بند نگه داشته و در دست دیگر حلقه‌ای که نشان حکومت و قدرت است بدست گرفته‌است.[۸]
نوشته ذیل نقش برجسته مزبور، می‌رساند که لولوبیان در نیمه دوم هزاره سوم قبل از میلاد دارای دولتی بوده و در نتیجه جامعه‌ای طبقاتی داشتند؛ ولی چنان‌که از منابع آشوری برمی‌آید، علائم تأسیس و قوام دولت در قبایل مذکور فقط در آغاز هزاره اول قبل از میلاد مشاهده گشته‌است.
خط، زبان و لباس
کتیبه نارام سین در حدود ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد مضمونش مربوط به قوم لولو می‌باشد.[۹] و نقش برجسته آنوبانی‌نی، امروزه در داخل یک دبیرستان دخترانه در شهر سرپل ذهاب قرار دارد.[۱۰] احتمالاً مربوط به قرن ۲۲ پیش از میلاد است. نام این ملکه به زبان اکدی است و نوشته مختصری که به صحنه تصاویر برجسته منضم است، بزبان اکدی می‌باشد. آنوبانی‌نی ملکه اصالت اکدی یا لولویی داشته که نقش برجسته منسوب به او از قدیمی‌ترین سنگ نبشته‌های ایران با قدمتی حدوداً ۴۳۰۰ سال است.
زبان نواحی کنونی آذربایجان و کردستان ایران از قرن نهم تا هفتم قبل از میلاد غیر از زبان‌های کنونی ایرانی بوده و ساکنان آن نقاط به زبان‌های لولوبی و کوتی تکلم می‌کردند.[۱۱]
لباس لولوبیان نیم تنه‌ای بود که پوستینی بر آن اضافه می‌کردند. در نقش برجسته آنوبانی‌نی، سردار دامنی از پوست داشته و ملکه نیز جامه‌ای بلند از پوست بر تن دارد.[۱۲]
