از وجود بردگان آفریقایی در حرمسرای ناصرالدین شاه چه می دانید؟+عکس
در این مقاله، پیشینه حضور بردگان آفریقایی در دربار قاجار مورد بررسی قرار گرفته است.
روایتی تصویری از برده‌داری در ایران عصر قاجار
فروش بردگان آفریقایی در خلیج فارس به پیش از دوران اسلام باز می‌گردد. در متون قرون وسطی به طور پراکنده اشاره شده که بردگان به عنوان خدمتکار، محافظ شخصی، سرباز و ملوان در خلیج فارس از جمله جنوب ایران به کار گرفته می‌شدند. این امر تا مدت‌ها ادامه یافت و شکل آن در طی قرون متمادی دچار تغییر شد.
در تاریخ مدرن، آفریقایی‌ها جزئی از خدمهٔ خانواده‌های اشراف ایران به شمار می‌آمدند. مردان سیاهپوست معمولاً خواجهٔ حرمسرای شاهان می‌شدند در حالیکه زنان سیاهپوست به خدمت زنان ایرانی در می‌آمدند. علیرغم ریشهٔ کهن برده‌داری آفریقاییان در ایران، به ندرت به این موضوع اشاره شده و کمتر مورد بحث قرار گرفته است، زیرا تحقیقات جامعی دربارهٔ برده‌داری آفریقاییان و استفاده از آن‌ها به عنوان خدمتکاران خانگی صورت نگرفته است. اما عکس‌هایی وجود دارند که زوایایی از این امر را نشان می‌دهند و این عکس‌ها موضوع تحقیق پدرام خسرونژاد در چهار سال اخیر بوده‌اند.
خسرونژاد محقق مطالعات ایران و خلیج فارس در دانشگاه اوکلاهاماست، بخش جدیدی که با عنوان خانوادهٔ فرزانه به تازگی در این دانشگاه تأسیس شده است. او برای نخستین بار در اواخر دههٔ ۱۹۹۰ متوجه موضوع برده‌داری آفریقاییان در ایران شد؛ زمانی که پروژهٔ دو سالهٔ اتنوگرافیک را در خلیج فارس، شهرهای میناب، بندر لنگه و بشاگرد استان هرمزگان به پیش می‌برد. مطالعات او در زمینهٔ پوشش سیاهپوستان ایران او را به سمت مسالهٔ برده‌داری در ایران پیش راند.
در سال ۲۰۱۱ که خسرونژاد در حال تدارک برنامه‌ای با موضوع عکاسی قاجار در دانشگاه سنت‌اندروز اسکاتلند بود متوجه چندین عکس از قرن ۱۹ شد که در آن‌ها آفریقاییان ساکن حرمسرای ناصرالدین شاه به تصویر درآمده بودند. (۱۸۹۶-۱۸۳۱) از آن زمان به بعد خسرونژاد به جمع‌آوری عکس‌هایی پرداخت که زندگی برده‌های آفریقایی در ایران را روایت می‌کردند. او برای انجام تحقیقات بیشتر به ایران، اسپانیا و انگلیس سفر کرد و به مطالعهٔ آرشیو فرهاد دیبا در اسپانیا و آرشیو نبردهای معاصر هالند پارک لندن پرداخت. او چندین مصاحبه انجام داده است از جمله مصاحبه با هاله افشار، بارونس بریتانیایی متولد ایران که در اوایل دههٔ ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ خدمتکار آفریقایی داشته است.
خسرونژاد تاکنون ۴۰۰ عکس جمع‌آوری کرده است و قصد دارد تا آن‌ها را در کتابی با موضوع خدمتکاران آفریقایی در ایران منتشر کند، این نخستین باری است که به این موضوع پرداخته می‌شود. او همچنین قصد دارد تا نمایشگاه‌هایی با این مضمون را در کشورهای مختلف برپا کند.
این کار بسیار حساس است.
خسرونژاد توضیح می‌دهد:
«برخی از خانواده‌های قاجار وجود دارند که با عنوان «برده» مشکل دارند. می‌گویند که خانواده‌هایشان با کسی به عنوان «برده» رفتار نمی‌کردند و آن‌ها فقط خدمتکار خانه بودند. ممکن است این موضوع صحت داشته باشد ولی برده‌داری به هر شکلی برده‌داری است و ما باید آزادانه راجع به آن صحبت کنیم.»
ارائهٔ این عکس‌ها نخستین گام به سمت چیزی است که خسرونژاد آن را روشی نوین در انسان‌شناسی تصویری ایران می‌نامد:
«ما منابع تصویری زیادی داریم که ارزش تحقیقاتی دارند. برخی از آن‌ها توسط هنرمندان و یا تاریخ‌پژوهان بررسی شده‌اند ولی هرگز مورد بررسی انسان‌شناختی قرار نگرفته‌اند. ما باید با هدف انسان‌شناسی به مطالعهٔ این متون و عکس‌ها بپردازیم.»
خسرونژاد به همراه تیمش در دانشگاه اوکلاهاما به دنبال روش‌شناسی نوینی هستند تا به وسیلهٔ آن عکس‌ها و فیلم‌های مستند از منظر انسان‌شناختی بررسی شوند:
«این عکس‌ها حاوی اطلاعاتی هستند که در متون یافت نمی‌شوند. تحلیل آن‌ها می‌تواند به انسان‌شناسان کمک کند تا مطالعاتشان در زمینهٔ ایران را پیش ببرند.»
پسران خان بزرگ ایل بختیاری در کنار برده آفریقایی شان
قبادخان بختیاری (راست) و حسین‌خان بختیاری پسران خان بزرگ ایل بختیاری خسرو ظفر بختیاری، داخل باغی احتمالاً در اصفهان همراه با بردهٔ آفریقایی‌شان، سال ۱۹۴۰.
به گفتهٔ خسرونژاد این عکس نشان می‌دهد که برده‌داری در ایران به خاندان قاجار محدود نبوده و به خوانین ایلات نیز می‌رسیده است. اکثر برده‌های آفریقایی در ایران خواجه بودند. پوشش آن‌ها نشان می‌دهد که به شاه یا افراد بلندمرتبهٔ دربار تعلق داشته‌اند.
زنان حرمسرا در کنار بردگان آفریقایی
این عکس توسط شاه گرفته شده و یادداشت‌نویسی شده است. گروهی از زنان شاه و خواجگان داخل باغ حرمسرا در عکس نمایش داده می‌شوند، داخل مجموعهٔ کاخ‌های شمال تهران، شهرستانک. پنج بردهٔ آفریقایی در این عکس قرار دارند که دو نفر از آن‌ها بزرگسال هستند و احتمالاً از اتیوپی آمده‌اند و سه نفر دیگر نوجوان هستند: حاجی بلال (سمت راست)، اسماعیل‌خان (بردهٔ سفیدپوست نفر اول از سمت راست)، مغرورخان (بردهٔ آفریقایی نفر چهارم از سمت راست)، حاجی رحیم (بردهٔ سفیدپوست نفر دوم از سمت راست، رئیس بردگان حرمسرا) ۱۸۸۳.
بهرام میرزا در کنار درباریان و بردگان آفریقایی
این عکس احتمالاً توسط مسعود میرزا ظل‌السلطان (۱۹۱۸-۱۸۵۰)، حاکم اصفهان (۱۹۰۷-۱۸۷۲) و بزرگترین فرزند ناصرالدین شاه گرفته شده است. فرزند ظل‌السلطان، بهرام میرزا در
وسط عکس روی صندلی نشسته است و دو تن از درباریان کنار او نشسته‌اند (رضا قلی‌خان، منشی دربار سمت راست و آقاباجی، رئیس خواجگان در سمت چپ) به همراه هشت بردهٔ خواجهٔ آفریقایی. طرح مخصوص لباس‌ها و کلاه‌های بردگان آفریقایی نوعی از تبعیض قومی محسوب می‌شود.
فرزند ظل السلطان در کنار بردگان آفریقایی
بنا بر شرحی که توسط مسعود میرزا ظل‌السلطان در پایین عکس آمده است، عکاس رئیس خواجگان آقاباجی است. در این عکس چهار نفر از بردگان بزرگسال آفریقایی دیده می‌شوند که مراقب فرزندان ظل‌السلطان هستند. کاخ چهل ستون، اصفهان، دههٔ ۱۸۹۰.
غلامحسین میرزا مسعود به همراه برده آفریقایی
غلامحسین میرزا مسعود، یکی از فرزندان ظل‌السلطان به همراه بردهٔ آفریقایی‌اش، جلفا، اصفهان، دههٔ ۱۸۸۰.
ناصرالدین شاه در کنار درباریان و برده ها
این عکس در سال ۱۸۹۵ توسط یکی از مهم‌ترین عکاسان دورهٔ قاجار، عبدالله قاجار (۱۹۰۹-۱۸۵۰) گرفته شده است. در این عکس کم نظیر، ناصرالدین شاه قاجار به همراه پسرانش، درباریان و اکثر بردگان محبوب و پرنفوذش مقابل دوربین قرار گرفته‌اند. در این عکس ۱۰ خواجهٔ آفریقایی حاضر هستند، از جمله حاجی فیروز (با لباس سفید در پشت شاه ایستاده است) که یکی از مورد اطمینان‌ترین بردگان شاه بود. مقابل یکی از خیمه‌های سلطنتی، نوروز ۱۸۹۵، احتمالاً شهرستانک، تهران. عکاس: عبدالله قاجار
مظفرالدین میرزا در جمع بردگان
مظفرالدین میرزا (مظفرالدین شاه قاجار ۱۹۰۷-۱۸۵۳) با جمعی از اطرافیانش. بردهٔ والامقام میرزا مظفر (خواجه) در سمت راست او ایستاده است. احتمالاً تبریز، ایران، دههٔ ۱۸۸۰. عکاس: عکاس ناشناس دربار.
بردگان در حرمسرای ناصری
ناصرالدین شاه علاقهٔ خاصی داشت که از بردگان خود در حرمسرا عکاسی کند. ۵۳ نفر از خواجگان از اقوام مختلف در عنفوان کودکی در این عکس به نمایش درآمده‌اند، هر کدام از آن‌ها از کشورهای مختلف به بازارهای جنوبی کشور فرستاده و از آنجا به حرمسرای شاه منتقل شده‌اند. چهار پسر آفریقایی (غلام بچه‌ها) نیز در عکس حضور دارند. داخل حرمسرا ناصرالدین شاه، کاخ گلستان، تهران.
