نظام برده داری در مصر باستان

اگر نظری به تاریخ اقتصادی و فرهنگی جهان باستان بیفکنیم ، متوجه می شدیم که برده داری در تاریخ بشر پیشینه ای بسیار کهن دارد. مصریان نیز از این قافله عقب نمانده و در سایۀ مهاجرت ها، مسافرت ها، جنگ ها و به ویژه تجارت های دریایی به این گردونه جذب شده و سابقۀ برده برداری آنان به اواخر هزارۀ پنجم پیش از میلاد مسیح و اوائل هزارۀ چهارم پیش از میلاد مسیح می رسد. مصریان بین سه هزار تا دو هزار و پانصد سال یعنی از هزارۀ چهارم تا پایان عهد جدید مصر یعنی سال۵۲۵ پیش از میلادمسیح که سال سقوط مصر به دست پارسیان (هخامنشیان) است، به برده داری اشتغال داشته اند. برده پدیده ای ثابت نبوده و همانند کالا دست به دست می گشته است.

غلبۀ پارسیان بر مصریان تحولات تازه ای را در جامعۀ مصر به وجود آورده است که در مباحث دیگر به آن اشاره خواهیم کرد. برخی از مورخان اظهار داشته اند که تاریخ مصریان با نظام برده داری آغاز شده و یا به سخن دیگر رقم خورده است. این مطلب خیلی هم درست به نظر نمی رسد. البته این یک واقعیتی است که تحولات در نظام اقتصادی و دادو ستد کالاها، خرید وفروش زمین های کشاورزی، راهبری مراکز تولیدی و ادارۀ کارگاه ها و امور حمل ونقل بدون عنصر برده امکان پذیر نبوده است. اگر به دوره های تاریخ مصر توجه کنیم به این نتیجه می رسیم که برده داری در مصر نیز دارای فراز و نشیب هایی بوده که آثار و دستاوردهای مصریان در عرصه های گوناگون هنری،صنعتی ، سیاسی و فرهنگی آن را نشان می دهد. نظام ارزش گذاری برده در مصر باستان نیز همانند دیگر جوامع برده دار، برسه اصل استوار بوده است. به سخن دیگر ارزش برده به سن، تخصص و تندرستی (سلامتی جسمانی و روانی) او وابسته بوده است. این واقعیت در نزد سومریان، بابلیان، آشوریان، یونانیان و رومیان نیز تثبیت شده و بر آن مبنا تجارت برده و استفاده از خدمات وی صورت می گرفته است.

برخی از مورخان تاریخ مصر را از آغاز تا سقوط سال ۵۲۵ پیش از میلاد مسیح به پنج دوره و برخی نیز آن را به چهار دوره تقسیم کرده اند. آنان که تاریخ مصر را به چهار دوره تقسیم کرده اند، براین باورند که نخستین مقطع تاریخ مصر یعنی زمانی که هنوز مصریان وارد گردونۀ تاریخ و یا آغازدورۀ تاریخی خود نشده اند، دورۀ پیش از عهد باستان مصر است. برهمین اساس دورۀ دوم به عهد باستان و دورۀ سوم به عهد میانه و دورۀ چهارم به عهد جدید تاریخ آن سرزمین اطلاق شده است. آن دسته از مورخانی که تاریخ مصر را از آغاز تاکنون به پنج دوره تقسیم کرده اند، دورۀ نخست را امپراطوری تی نیت ها (تینیت ها)[۱]، دوره یا عهد امپراطوری باستانی، مصر در عهد میانه یا امپراطوری مصر میانه، امپراطوری نوین و دوران اخیر گزارش کرده اند. بدیهی است که مصر نیز همانندعیلام، سرزمین های بین النهرین، اروپای قدیم و … در میان دوران های اصلی دارای دوره های انتقالی وضعیت مصر در حال تغییر و تحول جهت انتقال به دورۀ بعدی بوده است. دوره های تاریخ مصر هرکدام به سلسله هایی تعلق داشته و تقسیمات درون دوره ای به آنها تعلق می گرفته است. در این دوره ها سرنوشت جامعۀ مصر را زمام داران سلسله ها رقم می زده اند که آنها با یکدیگر دارای عملکرد و دستاوردهای متفاوتی بوده اند.

تاریخ قطعی و اختلاف ناپذیر مصر از دورۀ باستان و سدۀ بیست ونهم یعنی از ۲۹۰۰ پیش از میلاد یا به روایت درست تر از ۲۸۰۰ سال پیش از میلادمسیح آغاز و تا طلیعۀ سال ۲۴۰۰ پیش از میلاد ادامه یافته است. این دورۀ چهارصد ساله در برگیرندۀ سلسله های سوم تا هشتم مصریان است. پیشتر موردی پیش آمد که اشاره به نکته ای کردیم که از سلسله های هفتم و هشتم مصر باستان تقریباً بی اطلاعیم، این بدان معنا نیست که قالب جداول تاریخی از رویدادهای به وقوع پیوستۀ این دو سلسله خالی است، بلکه رویدادهای دهشتناک، تخریب، ویرانی ها و صدمات ناشی از تهاجمات تجاوزات و جنگهای داخلی و برون مرزی، آثار متعلق به این دو سلسله را نابود کرده و اسناد مدارک مربوطه به آن را از میان برده اند.

مورخان و مصر شناسان در مورد ارزیابی امپراطوری تی نیت ها (تینیت ها) اختلاف نظر های عمیق و شدید دارند. برخی از کرونیست های اروپایی و مصر شناسان جهان دورۀ زمام داری تی نیت ها را عصر بحران آفرینی و فروپاشی شیرازه های اجتماعی و اقتصادی مصر به شمار آورده آن را یکی از دوره هایی تلقی کرده اند که مصریان دچار تفرقه وتشتت گردیدند و پی آمد این تفرقه و چند دستگی شرایط نامناسبی را در عرصۀ اقتصاد وتولید فراهم کرده است. برخی نیز دقیقاً عقایدی مخالف این باور را در تاریخ آورده اند و زمام داری تی نیت ها را زمینه سازی جهت ایجاد وحدت و افزایش تولید و تقویت بنیاد ها و ارکان اقتصادی در مصر باستان دانسته اند. پیشتر به تفصیل اشاره کردیم که اقتصاد مصریان نیز همانند ساکنان بین النهرین مبتنی بر کشاورزی و دامپروری بود.

آنچه برای مصریان در همۀ مقاطع تاریخی شان به درستی در تاریخ ثبت شده است، پیچیدگی امر آبیاری برای زمین های کشاورزی بوده است. مصریان با ابزار ساده به تکنیک های ابتدایی دست زدند تا در حد توان و امکان مشکل آبیاری را تسهیل نمود و به کشت و زرع پرداخته وروز به روز از وابستگی و میزان واردات محصولات و فرآورده های کشاورزی و دامی از سرزمین های دور و نزدیک بکاهند.

اشاره کردیم که مصریان با بهره گیری از دستاوردهای غیر مصریان وازجمله ساکنان کرانه های مدیترانه و دریای سیاه، تاکستان های بزرگی را فراهم کردند. آنها انگور را با پا می فشردند و خوشه های بزرگ و درشت گندم را درفضای خرمن می گستردند و جهت کوبیدن آن از چهارپایان کوچک استفاده کرده و آنقدر برآنها می راندند تا دانه های گندم از خوشه ها جدا شده و سپس آن را غربال می کردند و سرانجام به این وسیله خوراک خود و چهارپایانشان را تهیه می نمودند.این یک قلم از خوراک مصریان و مهم ترین آن بود. این مرحلۀ بحرانی ودشوار با پیدایش چرخ پشت سر گذاشته شد و خرمن کوبی نیز آسان گردید ولی نقش چهارپایان هنوز هم به اهمیت واعتبار خود باقی ماند. چاقو و تبر فلزی که عمداً ازمس ساخته می شد، مصریان را در استفاده از چوب جهت ساختن لوازم و ابزار چوبی مورد نیاز و قایق های کوچک یاری می کرد. حجاران و سنگ تراشان به کمک همین ابزار ابتدایی توانستند سنگ های آهکی را به آسانی پرداخت کرده و در قالب های دلخواه خود و به هر اندازه ای که مورد نیازشان بود در ساختن بناها استفاده کرده و با مهارت به کمک ملاط های بادوام به یکدیگر بچسبانند.

ناگفته نماند که در این هنر مصریان در عرصۀ ساختمان سازی کاملاً متفاوت از معماری مردم میسن[۲] در یونان باستان بوده است. مردم میسن قطعات سنگی عظیم به وزن بیست تن وابعاد نُه متر را بدون ملاط روی هم گذاشته و ساختمان های بزرگ را با آن می ساخته اند. دروازۀ شهر میسن که به دروازۀ شیران[۳] معروف است، کعرف هنر مردم میسن و نمونۀ بارز هنر معماری آن سرزمین در عهد باستان یونان است. مصریان به کمک کلنگ های مسی و سبدهای حصیری توانسته بودند خاک مورد نیاز را جهت سدسازی تهیه کرده و نظام آبرسانی به زمین های کشاورزی را آسان و منظم و مرتب کنند و به این ترتیب از به هدر رفتن آب نیز جلوگیری می کردند. در میان مصریان باستان آب به واقع مایۀ زندگی و موجب شعله ور شدن آتش اختلاف در میان آنان بوده است. کاوشگران شمار چشم گیر و جالبی به صورت نقوش برجسته و تصاویر ترسیم شده بر روی دیوارها و نیز ابزار و اشیاء متعددی از قبور اشراف و زمین داران مصری به دست آورده اند که عملیات کشاورزی ومراحل مختلف این کار را از زمان آماده سازی زمین، بذرافشانی و مراقبت وسرانجام محصول برداری را به خوبی به نمایش می گذارد.درنقوش دیگر و تصاویر برجسته ونیز به صورت ابزار و ادوات، فرآورده ها و فعالیت کارگاه های صنعتی را نشان می دهد.

پژوهش های کارشناسانه ای که بر روی آثار و نقوش و تصاویر به دست آمده و مطالعۀ ابزار و ادوات کشف شده از قبور وسردابه ها و زیرزمین ها نشان می دهد که برخی از این کارگاه ها جنبۀ تخصصی داشته وویژۀ صاحبان حرف و صنایع بوده و سفارش ها را جهتتولید از سوی صاحب منصبان و مدیران کشور مصر و اشراف می پذیرفته و به انجام می رسانده اند، به سخن دیگر محصولات و دستاوردهای این متخصصان برای صدور به کشورهای دیگر در نظر گرفته نمی شده است. از آن جمله می توان از کارگاه های نجاری، دباغی (صنایع پوست و چرم)، بافندگی و برخی از صنایع فلزی که به طور تخصصی فعال بوده و کارهای خاص را انجام می داده اند نام برد.در پاره ای از این کارگاه ها که به آنان کارگاه های چند منظوره نیز گفته می شود، هم اشیاء کوچک یعنی همان صفحات منقوش چوبی که کاربرد زمینی داشته و هم قایق های چوبی بزرگ می ساحته اند. کارگاه های نیمه خصوصی که صاحبان آنها از صنعتگران و ثروتمندان برجستۀ مصری بوده و زیرنظر هنرشناسان و مأموران و کارشناسان دولتی کار می کرده اندو فرآورده های آنها باید مطابق با نومنه های پذیرفته شده و اطمینان بخش و بادوام باشد، همانند کارگاه های فلزکاری چون مسگری، زرگری، سنگتراشی و دباغی، در مصر باستان فراوان بوده است. امروز به این گونه تأسیسات «صنایع خصوصی» گفته می شود و به آن کارگاه های صنعتی خصوصی نیز اطلاق می شود. این کارگاه ها به تدریج توسعه یافته و به صورت کارخانه های کوچک درآمدند و در هر مورد از چرخ وادوات پیشرفته و ابزار مناسب استفاده می شده است.

در کارگاه های صنعتی مذکور نیروی کار را عمدتاً مردان تشکیل داده و به ندرت زنان در این کارگاهها به کار اشتغل داشته اند،حال آنکه در کارگاه های ریسندگی، نخ تابی وبافندگی عمدتاً زنان به کار اشتغال داشته اند. مصنوعات فلزی یا چوبی و پارچه های زیبا بیشتر در میان ثروتمندان مورد استفاده داشت و افراد تهیدست از پارچه های خوب، زیور و زینت آلات واشیاء زینتی و زیبا به ندرت بهره مند می شدند. به تدریج صادرات مصریان این عرصه را نیز دربرگرفت و در پایان عهد باستانی مصر، فرآورده های کارگاه های مصر در بازارهای کشورهای دیگر از جمله بین النهرین به فروش گذاشته می شده است.

اگر سخنی دربارۀ مبادلۀ کالا در داخل کشور گفته شود، باید به این نکته توجه کرد که، مبادلۀ کالا مدت ها به صورت ابتدایی صورت می گرفته است. بدین معنی که معمولاًکالایی را با کالای دیگر مبادله، معاوضه و معامله می کرده اند، مثلاً ماهی با کفش و یا سبزی و میوه جات با بادبزن و نان با پارچه یا سبد و زنبیل وظروف خانگی نیز به همین طریق خرید وفروش می شده است. چون پول هنوز وجود نداشت، مس به حسب وزن، واسطۀ معاملات ومبادلات کالا قرار می گرفت. درهمین مقطع زمانی، مصر از آرامش سیاسی و ثبات اقتصادی و امنیت اجتماعی برخوردار بود. مصریان ثروت اندوز شده وکارگاه ها و مراکز تولیدی پیوسته در حال افزایش و گسترش بوده و نیاز به نیروی کار روز به روز بیشتر می شد و به تبع آن سیل مهاجرت به مصر شدت می گرفت.

سرزمین مصر در دهه های آخر عهدباستانی و آغاز عهد میانه اش، آنچنان غنی و سرشناس شده بود که همۀ کشورهای دور و نزدیک در صدد ایجاد ارتباط اقتصادی در امر صادرات و واردات کالاها از آن سرزمین و به آن سرزمین بوده اند. در میان سرزمین های شرقی سوریه از شرکای برجستۀ تجاری مصر به شمار آمده استو مصریان از سوریه چوب سدر وارد می کردند که در ساختن کاخ های فراعنه و تأسیسات مهم، ادارات دولتی و معابد، به کار برده می شد، زیرا چوب سدر محکم و در مقابل حشرات از جمله موریانه آسیب ناپذیر است. هم اکنون به این نکته اشاره می کنم که داریوش یکم برای ساختنکاخ شوش از چوب سدر به خاطر همین ویژگی هایش استفاده کرد. او چوب سدر را به استناد منابع از لبنان (فنیقیه) به ایارن می آورد و درهای چوبی کاخ شوش و به ویژه دفتر مخصوص داریوش از چوب سدر بوده است.[۴]

مصریان در همین زمان از سوریه و حبشه کالاهای لوکس و تجملی وارد می کرده اند که فقط در میان اشراف، ثروتمندان و هیئت حاکمه می توانست کاربرد داشته باشد. طبقۀ محروم و تهی دست جامعۀ مصر علی رغم غنای اقتصادی و ایجاد تحول در امر صادرات و واردات کماکان از زندگی مرفه محروم بود. گرچه از مناسبات اجتماعی در دوران امپراطوری باستانی و موضعه کلی مردم در برابر فراعنۀ حاکم برمصر برای مورخان روشن نیست و از وضع قبطیان یا مصریان بومی هیچ گونه سند و مدرکی مربوط به این مقطع تاریخی مصرباستان به دست پژوهشگران نرسیده است، ولی از شواهد می توان دریافت که موقعیت فراعنۀ زمام دار و کاهنان متنفذ و قدرت طلب از آن استحکام پیشین برخوردار نبوده و تضعیف و تزلزل روز به روزبرکاخ فراعنه بیشتر سایه می گسترانیده است. بدیهی است که با وجود این کاستی ها مطالعه و بررسی تاریخ مصر باستان دراین مقطع زمانی آنچنان نیز دشوار و ابهام برانگیز نیست و در خلال اسناد و مدارک دیگر سرزمین های شرقی و روایات و گزارش های بیگانگان می توان به اوضاع تقریبی مصر از نظر اجتماعی و سیاسی در این مقطع زمانی پی برد.

ناگفته نماند که سومریان علی رغم آسیب های گسترده و بی شماری که از رویدادهای ناگوار تاریخی تجربه کرده اند ، آثار متعددی از اوضاع سیاسی ، اجتماعی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی – دینی سومر را مربوط به هزارۀ سوم پیش از میلاد مسیح به یادگار گذاشته اند. کرمر[۵] شمار الواح سومری را که بیشتر آنها را خود او ترجمه کرده است، به ده هزار قطعه (لوح) رسانیده است که براساس آنها و تجزیه و تحلیل محتوایشان هرگونه خلأ و ابهامی در تاریخ سرزمین سومر را برطرف کرده است. در مصر تنها صحنه هایی که به منظور تزیین و نمایش بردیوار بناها، کاخ هاو مقابر نقش بسته اند در درجۀ اول فنون و رموز هنر و صنایع مصریان را نشان می دهد و این خود نشان از آن است که مصریان در این عرصه ها ابتکار عمل را در دست داشته و هنرمندان و صنعتگران علاقه مندانه و با جدیت به تولید و پیشبرد صنعت و هنر می پرداخته اند. از جمله خلأ ها و کاستی ها در زمینۀ مطالعات و پژوهش های تاریخی دربارۀ اوضاع اجتماعی مصر ، فقدان اسناد ومدارک گویا و قانع کننده دربارۀ مالکیت زمین ها و وضع زندگی کشاورزان و دامپروران مصری است ، درود گران (نجاران) و حجاران(سنگتراشان) که در ردۀ صنعتگران گنجانده و طبقه بندی شده اند، در ازاء انجام دادن کار های سنگین، بسیار حساس و طاقت فرسا و دقت طلب ، مزد اندکی در یافت می کرده و آنها نیز از رفاه اجتماعی بی بهره مصر تقریباً در همۀ ادوار تاریخی اش پایگاه برده داری و برده پروری بوده است. دریکی از مباحث پیشین به رواج برده برداری درمصرباستان اشاره کردیم و هم اکنون ضرورت دارد که در عهد باستانی و طلیعۀ عهد میانۀ مصر تداوم آن را یک بار دیگر مورد بررسی قرار دهیم . رواج برده داری در عین حال که از نظر اقتصادی نیروی کار بسیار ارزان قیمت در صنایع ، کشاورزی، دامپروری معماری، حمل ونقل و … مصر باستان بوده است، نقطۀ نازیبایی در تاریخ گذشتۀ مصر ترسیم کرده و از افتخارات مصریان به شدت کاسته است. برخی از پژوهشگران می کوشند که مصر را در فهرست جوامع برده دارجهان باستان قرار ندهند، ولی واقعیت امر این است که در مصر نیز همانند بابل، سومر، یونان و … برده داری کاملاً رواج داشته و اقتصاد بردگی در سرزمین فراعنه از هیچ کشوری عقب نمانده است. قوم شناسان متفقاً نخستین بردگان را برخاسته از قارۀ آفریقا

می دانند ، کما اینکه نخستین کسانی که به سرزمین عیلام[۶] در جنوب غربی ایران وارد شده اند، بردگان حبشی بوده اند. شمار زیادی از بردگان مصری ، اسیران جنگی حبشی و لیبیایی بوده اند که زمام داران مصر پس از اردوکشی های مکرر و مستمر خود به این سرزمین های و غلبه برمردمان آن سرزمین ها، آنها را با خود به مصر آورده اند. یکی از زمام داران مصری که در سلسلۀ چهارم مصر فرمانروا بوده است، در فتح نامه اش که به صورت کتیبه ای به یادگار مانده است، افتخار کرده است که درطی نبردهایش با کشور های همسایه که قطعاً مرادش لیبی و حبشه بوده است، یک بار ده هزار و درنوبت دیگرهفت هزار اسیر گرفته و آنها را با خود به مصر آورده است. این واقعه می رساند که سرتاسر تاریخ مصر آکنده از این گونه رویداد ها بوده و اسیران جنگی در کنار غنائم و باج و خراجی که از مغلوبان دریافت می شده، ره آورد لشکر کشی ها به شمار آمده و غنیمت کمان محسوب می شده است. همین زمام دار سلسلۀ چهارم مصر به مقادیر معتنابهی غنائم و غرامت جنگی نیز اشاره کرده که به دست وی افتاده است.

در نظام برده داری مصریان افزون بر اسیران جنگی ، یاغیان و کسانی که در جامعۀ مصرمرتکب تخلفات مکرر و نقص قوانین مصریان می شده اند، کسانی که از عهدۀ پرداخت قروض خود برنمی آمده اند نیز به بردگی می رفته اند. قبطیان یا بومیان مصری نیز در میان انبوه بردگان مصر بوده اند. هم اکنون اشاره شد که افراد آزاد نیز که در جامعۀ مصر از امتیازات اجتماعی محروم می شده اند، تنزل مقام یافته و به بردگی می رفته اند. صاحبان حرف، مشاغل، مالکان زمین ها، دارندگان کارگاه های تولیدی و مراکز صنعتی نیز در صورت ورشکستگی از این قاعده مصون نبوده اند. بیشتر این رویدادها با استناد به مدارک ، شواهد و آثاری که به دست آمده است، مربوط به دورۀ زمام داری امپراطوران عهد باستان مصر است. خرید و فروش بردگان نیز در مصر امری عادی و متعارف بوده است. در میان مصریان تاجران برده نیز بوده اند که گروه گروه از بردگان که در واقع اصلی ترین سرمایه های برده داران بوده اند، به سرزمین های دیگر انتقال داده شده و همانند کالاهای دیگر به فروش رسانده می شده اند. حدس و گمان های زیادی دربارۀ نظام برده داری در مصر باستان و مقایسۀ آن با همانند آن در سرزمین های دیگر وجود دارد که صفحات تاریخ و جامعه شناسی را به خود اختصاص داده است.در رابطه با جامعه شناسی[۷] برده داری، نوشته های متعددی در دهه های اخیر تألیف ، چاپ و منتشر شده است که همۀ آنها دستاورد و ثمرۀ مطالعات، زحمات و پژوهش های صاحبنظران در این زمینه است. وقتی محققان و علاقه مندان به این گونه آثار مراجعه می کنند، مصر رادر ردیف نخستین کشور های برده داری و در فهرست کهن ترین سرزمین های برده دار روی زمین مشاهده می کنند. اوج برده داری در مصر باستان مربوط به دورۀ پدر سالاری[۸] در مصر است. بردگان در نظام تولید مصریان مهمترین و مؤثرترین و در عین حال پربازده ترین ابزار، اهرم و نیروی کار و تولید به شمار آمده اند که با کمترین مزد بیشرین و دشوارترین کارها را انجام می داده اند. برخی نظام برده داری در روم باستان را تقلیدی از همانند آن در یونان و مصر می دانند.

با به اجرا درآمدن منشور حمورابی[۹] در بابل، برده داری و قوانین مربوط و متعلق به آن به سود بردگان تعدیل و اصلاح شد، ولی این تحول بیشتر برملل و حکومت های بین النهرین تأثیر گذار شد و گویا مصریان براساس ضوابط کهن خود در نظام برده داری عمل می کرده اند.بردگان در محل کار خود و در محیط زندگی شان تنها وسیلۀ مناسب ومطمئنی برای تولید بودند وبرای آنان هیچ گونه امتیازی درنظر گرفته نمی شده است. بردگان به محض رسیدن به سن کهولت یا بروز ناتوانی جسمانی و روانی به کنار زده می شده و از سرنوشت آنان کسی اطلاع پیدا نمی کرده است. تاجران برده همانگونه که در مطلع سخن تاریخ مصر اشاره شد، به سه اصل مهم توجه داشته اندکه عبارتند از: تخصص ، سن و برخورداری از سلامت جسمانی و روانی .وقتی محققان تاریخ و نظام برده داری در روم یا پیشتر از آن یونان باستان و سومر را نیز مطالعه می کنند. به همین اصول بر می خورند که برده داران براین اساس بردگان را قیمت گذاری می کرده اند. نکته ای که در اینجا باید به آن اشاره شود، موقعیت جغرافیایی مصر است که به خاطر قرار گرفتن در یک نقطۀ حساس و به اصطلاح کارشناسان «استراتژیکی»[۱۰] در قارۀ آفریقا ، عبور و مرور بردگان به وفور و به گستردگی صورت می گرفته است و مصر به خاطر نیاز فراوان به پیشرفت و تحولات اقتصادی در این بحر بی کران غرق شده و خود به جمع کشورهای بزرگ درآمده و زمانی در شمار بزرگترین کشورهای برده دار روی زمین بوده است.

همانگونه که مذکور افتاد تداوم این امر و ورود آن به دوره های بعدی تاریخ مصر، شرایط را بهتر نکرد، بلکه افراد بیشتری به سلک بردگان مصری می پیوسته اند.مردان آزاد،حتی اشراف،اربابان و نیز روحانیان در کارگاه ها، کارهای کشاورزی،امورحمل و نقل ومراکز تولیدی به بردگی برده می شدند وبه کار مشغول می شده اند. به روایتی هسته های مهم اقتصادی جامعۀ مصر باستان هنوز هم تأثیر پذیرفته از همان اندیشه ها و عملکرد یکجانشینی یا همزیستی مشترک و همجوار بوده است که به خاطر مشکل آب و چگونگی توزیع این عنصر حیاتی ، مبحثی از تاریخ مصر باستان را در هر دوره ای به خود اختصاص داده است. از سویی استمرار همین نظام برده داری و ادامۀ کار بردگان و بهره برداری صاحبان صنایع و مشاغل از نیروی کار برده ها، پی آمدی چون کار دسته جمعی در مصر را داشته است. مثلاً مصریان در کارهای کشاورزی به طوردسته جمعی به وسیلۀ بردگان به شخم زدن زمین،بذرافشانی،آبیاری، دروکردن و محصول برداری و سرانجام خرمن کوبی و کارهای دیگر، می پرداخته اند. این امر به مرور تبعات ناخوشایندی برای زمین داران و سرانجام زمام داران و فرمانروایان مصررا به دنبال داشت وآن قیام مکرر بردگان و کشاورزان در مصر بوده است که مسیر تاریخ مصر را بارها عوض کرده است. زمین های کشاورزی تحت مراقبت و کنترل گروه های مخصوص بود که از زمین داران مزد می گرفته اند. این مزد در واقع در ازای تضمینی بود که این گونه عمال به مالکان می داده اندکه زمین یا محصولات آنها دست نخورده و مصون از هر نوع دستبرد باشد. مصریان خرمن گاه ها را معمولاًدر کنار هم داشته اند تا از شمار کمتری نیرو های مراقب استفاده شود.

دربارۀ سازمان ها ی داخلی و یا به سخن دیگر اتحادیۀ تولید کنندگان در مصر اطلاعی در دست نیست و اسنادی نیز دربارۀ اتحادیه یا مجمع کشاورزان و دامپروران و حقوق اجتماعی آنان به دست نیامده است. آنچه مسلم است همه ساله یا به موقع محصول برداری هر کشاورز زمین دارو دامدار باید بخشی از عایدات خود را به عنوان مالیات به دولت فرعون و سهمی از آنان نیز به معابد تقدیم می کرد. رسیدگی به این امور به وسیلۀ سازمان های ویژه کارشناسی صورت می گرفت که دولت مصر تعیین کرده و دستگاه حکومتی فرعون برعملکرد آن نظارت مستقیم داشته است. به هنگام بروز جنگ و ناآرامی های داخلی و بلایای دیگر و از جمله حوادث غیر مترقبه میزان مالیات ها و سهم محصولات کشاورزی ، باغی و دامی که به دولت و معبد تعلق می گرفت افزایش می یافت. دولت رأساً صلاحیت توزیع این سهام را به صورت ارزاق و مایحتاج زندگی میان آسیب دیدگان، سربازان و نیازمندان داشت. به هنگام قحطی و خشکسالی دستگاه حکومتی فرعون که همه ساله بخشی از دریافتی های خود را به صورت غلات در انبارها ذخیره می کرد، دِر این انبارها ی غلات را گشود و محتوای آن را میان قحطی زدگان تقسیم و توزیع می کرد. گفتنی است که در مصر باستان و آغاز عهد میانه مصر تضمینی برای جبران خسارت کشاورزان و دامپروران به هنگام بروز حوادثی چون قحطی ، خشکسالی و بیماری هایی چون وبا و طاعون و نیز وقوع طوفان و سیل وجود نداشته است، ولی در همان زمان در بابل و سومر سیستم بیمۀ حوادث برای تولید کنندگان برقرار بوده که به جبران خسارت های وارده می پرداخته است.

[۱] . Thiniten – Herrschaft

[۲] . Mycene – Architektur

[۳] . Lowentor (Leon – Tor…)

[۴] . نگاه کنید به، خدادادیان، اردشیر؛ تاریخ باستان، جلد اول، انتشارات سخن، سال ۱۳۸۳، مبحث اقدامات و اصلاحات داریوش یکم.

[۵] . Noah Kremer

[۶]. Elam

[۷] . Soziologie der Sklaverei

[۸] . Patriarchaisches Gesellschafts system

[۹] . s (Sammelgestz von Hammurabi)ُ Stell Hammurabi

[۱۰] . Strategisch

منابع :

1. عنوان کتاب : تاریخ مصر باستان
2. نویسنده : اردشیر خدادادیان
3. مشخصات نشر :تهران، سخن، ۱۳۸۸
4. مشخصات نشر الکترونیکی : مصر باستان، تاریخ ما 1389