نخستین پی ریزی مراکز علمی در مصر باستان

کمتر مردمی را در تاریخ جهان باستان می توان یافت که همانند مصریان کوشیده اند، نیاز های روزمرۀ اجتماعی، فرهنگی و هنری شان را به کمک فناوری در سایۀ علم برآورده کنند. اگر به نظام اقتصادی ، سیستم و شبکه های آب رسانی ، هنر معماری و… آنان بنگریم این واقعیت را بی هیچ مشکلی درمی یابیم.

 بناهای با عظمت مصریان چون اهرام، معابد و سایر تأسیسات اجتماعی- فرهنگی و پرستشگاه ها هر چند در آغاز با شیوه های ابتدایی ساخته و پرداخته می شده است،  ولی همه چیز در گرو تدبیر و اندیشه که پایه و اساس دانش های کهن و آغازین است بوده و ریشه در عنصری به نام «علم» دارد.

بدیهی است که نیروی کار واقعی که می توان ساختن و سازندگی داشت روستاییان، بردگان، اسیران جنگی و کارگران مهاجر بوده است. این امر علی رغم ابتدایی بودن و عدم بهره مندی از پیشرفت، همواره براساس طرح ها و برنامه ریزی های ویژه و محاسباتی صورت می گرفته است که امروزه آن شیوۀ کاربرد علم در به ثمر رسانیدن اهداف سازنندگی اعم از معماری، اقتصاد، پزشکی و سایر امور است. همین طراحی ها و به انجام رساندن محاسبات ، مبتنی و متکی بر تجربیاتی بود که همۀ انسان ها در طول تاریخ از پیشینیان خود به ارث برده و آن را به کمال می رسانیده اند. مراد از کمال، بهتر کردن و یا به سخن دیگر بهبود بخشیدن امور است و همین بهبود بخشی در نسل های آتی باز هم تکمیل شده است. این عمل در تاریخ علم و هنر و فناوری به پای بندی به اصول علمی معروف است. گسترۀ این قبیل امور در مصر باستان نیازمند به برنامه ریزی های آگاهانه و دقیق و محاسبات مطمئن و عاری از خطا بوده است. بدیهی است که پرهیز از لغزش های محاسباتی جهت به اجرا درآوردن طرح ها، کاری تخصصی بوده و دانشمندان مصری استادانه بر آن اشراف داشته و به اجرا درآورده اند.

مصریان احتمالاً پا به پای سومریان واکدی ها (آکادی ها)[۱] جهت محاسبۀ سطح زمین های زیر کشت به کمک جدول ضرب این مساحت را به دست می آورده اند و به همین ترتیب مالکیت زمین ها را برای صاحبان آن ها اعم از زمین داران یا کشاورزان محاسبه می کرده اند. کارشناسان تاریخ علم براین باورند که «علم حساب»[۲] نخست در مصر شکل گرفت، به کار برده شده و تکامل یافت. قبطیان باستان از سیستم  یا روش طبیعی محاسبات ساده از انگشتان دست (پنجۀ دست) استفاده می کرده اند و بعد ها به مراحل دشوارتر محاسباتی پرداختند. مصریان با گذشت زمان دریافتند که به اعداد و ارقام بزرگتری نیازمندند، لذا اعداد را از ۱ تا ۱۰ و از ۱۰ تا ۱۰۰ و سرانجام به عدد ده میلیون دست یافتند. آنها به روایتی با «صفر»[۳] آغاز نکرده اند، زیرا مصریان آن را نمی شناخته اند و این رقم برای آنان کاربردی نداشته است. به دانش هندسه در نزد مصریان ، هر چند دیرتر از حساب، پرداخته شد، ولی این نیز به موازات و پا به پای  علوم دیگر در حال پیشرفت و تحول بود. این امر در معماری مصریان در پیشرفته ترین صورت خود نمایان است.

گفتنی است که معماری مصریان بی هیچ تردیدی به کمک آمیختگی و تلفیق چند علم آنهم به صورت پیچیده و عمیق، صورت می گرفته است. ریاضی دانان مصری یا بهتر بگوییم مهندسان (هندسه دانان) مصری مساحت مربع مستطیل ، حجم کره و مساحت دایره و مثلث را محاسبه می کرده اند. مصریان پیش از یونانیان به عدد پی (…) پی برده و آن را برابر با ۱۶/۳ یافته اند و یونانیان به وسیلۀ محاسبان و ریاضی دانان خود آن را برابر با ۱۴/۳ یافته اند و یونانیان به وسیلۀ محاسبان و ریاضی دانان خود آن را برابر با ۱۴/۳ به دست آوردند. منجمان مصری آسمان و کهکشان ها را مورد مطالعه قرار داده و اسامی ستارگان را فهرست بندی می کرده اند. جداول نجومی مصریان نشان می دهد که آنان پیشرفت قابل ملاحظه ای در این زمینه داشته اند.

بدیهی است که به استناد مدارک موجود، دانش هئیت و نجوم در میان بابلیان پیشرفته تر از مصریان بوده است. طالس (تالس) فیلسوف، ریاضی دان، منجم ومهندس ریاضی اهل میلت[۴] اظهار داشته است که وی از یونان به مصر سفر کرده و با کاهنان معابد مصر که تسلط فوق العاده بر دانش فلسفه داشته اند، افکار فلسفی را مبادله کرده واز دانش و اندیشه های فلسفی آنان نیز مطالب زیادی را فرا گرفته است- همین دانشمند یونانی اعتراف کرده است که سفر پرباری داشته و از علمای علم هئیت ونجوم بابلیان که بی تردید همگی از کاهنان معابد بوده اند، هیئت ونجوم را فرا گرفته است- گفتنی است که بابلیان نخستین کسانی بوده اند که به حرکت ستارگان و مفاهیمی چون طلوع و غروب آفتاب، پیدایش ابر و باران و کاسته شدن وافزایش حرارت و به سخن دیگربه وجود آمدن زمستان و تابستان و دیگر فصول پی برده اند.

مصریان بالا آمدن و فرونشستن رود نیل را با محاسبۀ ارتفاع آب بالا آمده و فرونشسته محاسبه کردند تا بتوانند علت و زمان وقوع آن را دریابند. این امر زمینۀ اطمینان بخشی را برای کشت و زرع در سواحل نیل در سواحل نیل برای مصریان فراهم می کرده است. یونانیان بعدها این کار مصریان را زمینۀ دانش ریاضیات و هندسۀ آنان قلمداد کرده اند. واژۀ هندسه که یک واژه یونانی- لاتینی است از همین جا به دست آمده و به معنای «زمین پیمایی» است.

پس به این ترتیب پیمایش زمین را نخست بار مصریان در سواحل رود انجام داده و تاریخ، آن ها را پدران دانش هندسه[۵] دانسته است. برخی براین باورند که مصریان با لشکرکشی های خود به بین النهرین با دانش های کلدانیان[۶] آشنا شده و با علوم خود مقایسه و در صورت نیاز اصلاح و تکمیل می کرده اند. مصریان برای نگارش اعداد به کمک خطوط می توانسته اند عدد یک را با یک خط (۱) و عدد دو را با دو خط (۱۱) و همینطور تا عدد نه را بنویسند. آنان برای عدد هزار نشان مخصوصی داشته و برای یک میلیون یا هزاردرهزار نیز چهرۀ مرد مخصوصی که قراردادی بود به نمایش می گذاشته اند که دست های خود را مسقیماً بر بالای سرش و شانه اش گرفته است. تحلیلی که مصرشناسان در این باره آورده اند، این است که مصریان شفتی خود را با این عمل دربارۀ بزرگی عد میلیون نشان می داده اند.

کیمیاگران[۷]،پزشکان [۸]و داروسازان[۹]، فیریک دانان[۱۰] و … مصری عملاً ثابت کرده اند که انسان بدوم پرداختن به علم کاری را به پیش نمی برد. هنر معماری، مومیایی کردن اجساد وحتی جراحی های بزرگ چون شکافتن جمجمه که مصریان مبتکر آن بوده اند،از آن جمله بوده است، مصریان با تکمیل دانش های نجومی و شناخت آسمان و کهکشان ها و فعل و انفعالات خورشیدی به پدیدۀ خسوف[۱۱] و کسوف[۱۲] پی برده اند. پیشگویان مصری حرکت ستارگان را ملاک مطالعات، ارزیابی ها وادعاهای خود قرار داده و از روی این حرکت سرنوشت کشور وجهان را پیشگویی می کرده اند. هر دانشمند مصری به چند علم اشراف داشته است؛ مثلاً پزشکان به خواص وزیان های داروها یا به اصطلاح عوارض جانبی آن آگاه بوده و دانش آسیب شناسی[۱۳] و معاینه و تشخیص آلام[۱۴] و توصیۀ شیوۀ درمانی یا داروی[۱۵] مناسب را صاحبنظران در تاریخ علم از ابتکارات مصریان می دانند.

در همین تألیف اشاره شد که بقراط پزشک یونانی سدۀ پنجم پیش ازمیلاد مسیح با شناختی که از دانش مصریان پیدا کرده بود، اظهار داشته است که علم طب مصریان هزار سال از همانند آن در نزد یونانیان پیشرفته تر است. ناگفته نماند که یونانیان پیش از طالس وهرودت و سقراط و پلوتارک و دیودورسیسیلی علاقمند بوده اند که به رموز علوم مصریان پی ببرند، ولی توفیقی در این زمینه به دست نیاورده اند.

منابع نگاره :

1. عنوان کتاب : تاریخ مصر باستان
2. نویسنده : اردشیر خدادادیان
3. مشخصات نشر :تهران، سخن، ۱۳۸۸
4. مشخصات نشر الکترونیکی : مصر باستان، تاریخ ما 1389