اقدامات مصریان در استمرار هنر و فرهنگ مصر باستان

مصریان علی رغم تحمل زیان ها و صدمات و ضربات سنگین از ناحیۀ دشمنان خارجی و تهاجم و تجاوز بیگانگان، هرگز از بازسازی و ادامۀ وظایف سنگین هنری و فرهنگی باز نایستادند. مصریان از نظر هنر معماری پیوسته پیشتاز و سرمشق اقوام و ملل دیگر بوده اند. در هر مقطعی پس از تحمل آسیب های وارده به احیای فرهنگ و ضوابط اجتماعی خود پرداخته و از جمله حول محور قوانین نشأت گرفته از مفاهیم دینی و اخلاقی که فراعنه شخصاً و مستقیماً بر آن نظارت داشته اند، حرکت و زندگی می کرده اند. تمرکز قوانین، پی گیری و احیای اقدامات عمرانی، بازسازی ارتش، ایجاد امنیت و گسترش آن در سرتاسر کشور از جملۀ این اقدامات بوده است. به عنوان مثال می توان از سلسلۀ یازدهم مصر که از ۲۱۵۰ تا ۱۹۸۰ پیش از میلاد مسیح در مصر زمام دار بود، یاد کرد. فراعنۀ این سلسله ضمن پای بندی به مواریث کهن و حفظ سنن و آیین های دینی، به رفاه مردم توجه ویژه ای داشته و نظام اداری و امور دینی را براساس قوانین و ضوابط خدشه ناپذیر، زیرنظر داشته اند.

مصریان در دوره های انتقال قدرت از سلسله ای به سلسلۀ دیگر شاهد شورش ها و برخوردهای نظامی متددی بوده اند و این  امر موجب به هم خوردن تعادل اقتصادی و نظم اجتماعی می شده است. در مقاطعی از تاریخ جهان باستان، کشورهای بین النهرین که به عنوان شرکای  اقتصادی و تجاری مصر به شمار می آمده اند، به صورت رقیبانی در صحنۀ اقتصاد و تجارت خودنمایی می کرده اندو این امر گاهی به زیان مصریان بوده است. مثلاً هر گاه بر اثربروز بحران و یا وقوع درگیری های و یا تهاجمات و تجاوزات بیگانگان به قلمرو مصریان و از جمله تحمیل جنگ به مردم مصر، ارکان اقتصادی سرزمین های نیل دچار تزلزل می شده است، بدیهی است که از میزان صادرات مصر کاسته و به میزان واردات کالاها از سرزمین های دیگر به مصر افزوده می شده است. این امر موجب بهره برداری کشورهای بین النهرین می شده است.

مورخان براین عقیده اند که اقتصاد بین النهرین به هنگام شکوفا شدن اقتصاد در مصر به مراتب ضعیف تر و پایین  از مصر بوده است، ولی رقابت های ناشی از عوامل بالا، مصر را در موضع ضعف اقتصادی قرار می داده است. مصریان پیوسته درصدد بودند که مشکلات ناشی از کمبود آب در زمینۀ کشاورزی را با فراگیری راه و روش های مناسب از سرزمین های دیگر، برطرف کرده و خود به کشت و زرع، باغداری و دامپروری و تولیدات کارگاهی بپردازند تا به این ترتیب از نیازهای مصریان در این زمینه ها کاسته گردد. بدیهی است که برخی از فراعنۀ تجمل پرست و خانواده های آنان سوابقی نه چندان درخشان در زمینۀ حیف و میل ثروت و اموال و املاک مصریان از خود به جای گذاشته اند که در تاریخ مصر آن را جزو عوامل رکود اقتصادی و گسترش فقر در مصر به شمار آورده اند[۱] .

نظام اجتماعی مصر به ویژه در رابطه با قوانین و پای بندی آحاد مردم به آن در جهان باستان زبانزده بوده است، به گونه ای که در منابع تاریخی از قوانین مصریان پس از قوانین پارسیان نام برده شده است. مصریان حقوق خانواده را به موازات حقوق اجتماعی به اجرا درمی آورده و به اعضای خانواده اعم از شوهر، زن و فرزندان توجه ویژه می داشته اند. هر چند اسناد و مدارک لازمی دربارۀ حقوق و امتیازات برای زنانی که در کارگاه ها و مراکز و تأسیسات تولیدی کارمی کرده اند، به درستی و به طور دقیق گزارش نشده و معلوم نیست، ولی حقوق زنان در جامعۀ صر باستان به طور کامل رعایت می شده است. مصریان در کارگاه ها و مراکز تولیدی کارهای سنگین و دراز مدت را به عهدۀ زنان نمی گذاشته اند. در کارگاه های بافندگی از زنان به عنوان نیروی کار و کارشناس استفاده می شده است.

 مصریان از زنان هنرمند قدردانی نموده و از نظریات و تخصص آنان به خوبی بهره برداری می کرده اند. از وجود زنان در کارگاه ها و مراکز تهیه، تولید وتوزیع مواد خوراکی نیز بهره برداری می شده است. در نانوایی ها جهت تهیۀ آرد، خمیر و پخت نان از زنان استفاده می کرده اند.

مصریان بیشتر از خوراک هایی چون ماهی، سبزیجات استفاده می کرده اند، کفش، مصنوعات  دستی و حصیری مانند سبد، بادبزن و مصنوعات چوبی زینتی و لوازم خانگی را به سرزمین های دیگر صادر می کرده اند.

تا زمانی که پول وجود نداشت، مصریان نیز مانند سرزمین های دیگر کالا را با کالا مبادله و به اصطلاح معاملات و مبادلات پایاپای بوده است. مصریان در برابر صادرات خود به کشورهایی چون سوریه، حبشه و سرزمین کرت و کشورهای بین النهرین، کالاهای زینتی و تجملی ویژۀ اشراف و درباریان و زیورو زینت آلات از هند، چین، عربستان و کرت وارد می کرده اند.

صنایع فلزی و چوب در مصر و در هر مقطعی از تاریخ آن سرزمین رونق داشته و بیشتر نیروی کار در کارگاه های صنایع فلزی و چوب اسیران و بردگان حبشی، لیبیایی، فلسطینی و سوری بوده اند. در طول زمام داری سلسلۀ چهارم فراعنۀ مصر از هفت هزار اسیر و برده سخن گفته شده است که این رقم به ده هزار تن و سرانجام به هفتاد هزار تن رسیده است.

به استناد منابع، ثروتمندان و اشراف و بزرگان قبطی که بر اثر بروز بحران های گسترده و خانمان برانداز، از عهدۀ ادارۀ امور اقتصادی و پرداخت دیون خود برنمی آمده اند، به بردگی می رفته اند. به سخن دیگر به دلایل فوق از شمارافراد آزاد کاسته شده و بر شمار بردگان افزوده می شده است. شورای زازات نه تنها بر تقسیم عادلانه آب بین کشاورزان نظارت داشت، بلکه ادارۀ محاکم قضایی را نیز به عهده داشته است. از آثار به جای مانده از مصریان و تحلیل ها و تفاسیر موجود دربارۀ جامعۀ باستانی مصر این گونه برمی آید که همۀ مردم مصر در برابر قوانین یکسان بوده و در محاکم قضایی بی هیچ تفاوت و تبعیضی با آنان رفتار می شده است. برخی از مورخان آورده اند که دیوانیان، نظامیان و کارکنان ادارات دولتی مصر در برابر قوانین بیشتر و عمیق تر و شدید تر مجازات می شده اند تا درس عبرتی برای دیگران بشود، این شیوه در نزد پارسیان نیز معمول و متداول بوده است[۲].

به طور کلی مصر در بسیاری از مقاطع تاریخی خود از نظر اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و هنری، سرمشق و سرآمد بسیاری از کشورها در عهد باستان بوده است. هنر مصریان به اندازه ای جالب و پیچیده بوده است که تقلید از آن به آسانی برای هنرمندان سرزمین های چون یونان و کشورهای بین النهرین که در زمینه های هنری سوابق درخشانی داشته اند ممکن و میسر نبود. هنر معماری مصریان در نوع خود بی نظیر و هنرهای تزیینی مصر از محبوبیت زیاد برخوردار بوده است. در مصر نیز همانند بابل، سومر، ایران، یونان و … بهترین طراحان و برجسته ترین هنرمندان و نیز مرغوب ترین، زیباترین و با دوام ترین مصالح ساختمانی ابتدا در خدمت کاهنان معابد و فراعنۀ مصر قرار می گرفته است تا بهترین و بدیع ترین و در نوع خود با شکوه ترین بناها و آثار هنری را خلق کنند. مصریان این ابتکارات و نوآوری ها را ازهمان ابتدا و پیش از آنکه وارد عرصه های هنرهای گوناگون بشوند از خود نشان داده اند. ساختن خمره های زیبا و منقوش سفالین که از اقلام صادرات مصریان نیز به شمار آمده است، از جملۀ این آثار بدیع است. مصریان از این خمره ها که در اندازه های متفاوت در کارگاه های سفالینه سازی ساخته، پخت داده ومنقوش می شد، برای نگهداری و حمل مایعات از جمله روغن های گوناگون، حبوبات، غلات و سایر مواد خوراکی استفاده می کرده اند.

با اختراع چرخ توسط مصریان کار جنگ و حمل ونقل برای مصریان فوق العاده آسان شد و با ساختن ارابه های چند منظوره در امر جابجایی کالاها و حمل ابزار و ادوات جنگی بیشترین پیشرفت را مصریان در جهان باستان داشته اند. افزون بر این چرخ عامل شتاب دهنده به هنر و صنعت کوزه گری و سفالینه سازی و نیز در امر کشاورزی و خرمن کوبی بود. مصریان ابتدا با تیغه های سنگی در کارهای صنعتی و کارگاهی و حتی درو کردن محصولات خود می پرداخته اند، این تیغه ها دارای دسته های چوبین بوده و کار را برکشاورزان آسان می نموده است. به تدریج هنرمندان مصری در ساخت این تیغه ها و سایر ادوات کارگاهی و به ویژه در راستای ایجاد سهولت در امر کشاورزی، بر آن شدند تا از فلزات استفاده کنند. ناگفته نماند که چهارپایان که ثمرۀ دامپروری مصریان در طول تاریخشان بوده است، در همۀ امور از جمله در عرصۀ حمل و نقل کالا، انجام گرفتن امور کشاورزی چون حمل  بار و آذوقه و محصولات زراعی و در امور دفاعی در خدمت مصریان بوده اند.

تهیۀ ابزار و ادوات فلزی به ویژه از مس و به تدریج از آهن به جای چوب و سنگ تحولی عظیم در قلمرو صنعت و اقتصاد مصر به شمار می آمده است. در واقع این یکی از پیشرفته ترین مراحل زندگی صنعتی و اقتصادی مصریان در همۀ عرصه های تولیدی بوده است. با متداول شدن کاربرد فلزات در جامعۀ مصر، شکل دادن فلزات و هنر چکش  کاری، ذوب و قالب گیری هر چند در آغاز از زیبایی و پیشرفت برخوردار نبود، ولی به تدریج مصریان را رقیبان موفق و برنده در امور صنایع فلزی با سایر کشورها قرار داده است. هم اکنون فهرستی از محصولات کارگاه های فلزکاری مصریان که بر اثر کاوش های باستان شناسان به دست آمده است، در کنار سایر آثار کشف شده دردست مطالعه و بررسی و تشخیص قدمت آنهاست. مصریان مقاوم ترین و زیباترین ادوات دفاعی، چوب بری و نیز درامور صنعتی و کشاورزی را می ساخته اند. از آن جمله می توان از تبر مسین و اره ها و داس های آهنین مصریان نام برد که در نقوش و تصاویر باستانی آن سرزمین به چشم می خورد.

مصریان در عرصۀ کشاورزی و باغداری از پیشرفت های قابل توجهی برخوردار بوده اند. ناگفته نماند که مناسبات تجاری مصریان با سرزمین های حوضۀ مدیترانه و دریای سیاه، برای مصریان فواید بسیاری داشته است و به تدریج کشت بسیاری از محصولات که در مصر سابقه نداشته و به دست آوردن شماری از میوه ها که مصریان آنها را پیشتر نمی شناخته اند، از جمله این ره آورد ها است. تاک نشانی و کشت انواع انگور و پرورش تاکستانها که از کرت (یونان) و دیگر مناطق حوضۀ مدیترانه و دریای سیاه به مصر آورده شده بود، حاصل مناسبات تجاری بوده است. وجود تاکستان های بزرگ و پر محصول مصریان مربوط به اواسط عصر باستانی تاریخ آن سرزمین است. مصریان زیباترین سبدها را می بافته اند و در کارگاه های سبدبافی و حصیربافی بیشتر از زنان به عنوان نیروی کار استفاده می شده است. مصریان از الیاف درختانی چون کنف در امور صنعتی و تهیۀ ظروف و نیز از برگ درخت خرما و نی استفاده می کرده اند. کشت پنبه از سوابق کهنی در تاریخ مصر برخوردار است. هنر سنگتراشی در امر ساختمان سازی و نیز ساختن و تسطیح خیابان ها و معابر عمومی و ساختن و تجهیز و تأمین استحکام کاخ ها و عمارات دولتی و خانه های اشراف و اغنیا در شمار این پیشرفت ها است. مصریان از سنگ های آهکی به میزان و مقیاس زیاد در امور ساختمانی و زیبا سازی استفاده می کرده اند. وجود نقوش برجسته را باید ثمرۀ هنرمندی نقاشانی دانست که در مصر باستان و ادوار بعدی بر روی دیوارها و صفحات و سطوح ساختمانها و معابد به کار می رفته است.

مصریان هر کسی را در امور هنری و صنایع به هر کاری نمی گماشته اند، بلکه آنها به زودی مشاغل و هنرها را تخصصی کرده و متناسب با استعداد، ذوق، توانایی و سلیقه و ابتکار افراد آنان را تربیت و سپس به کار می گماشته اند. هنر دباغی و پرورش پوست در صنایع لباس، کفش و اشیاء زینتی و نیز هنر بافندگی در گونه های چشم نواز با نقوش زیبا بر روی پارچه ها و همچنین استفاده از چوب در امور صنعتی و ساختن قایق ها، کشتی ها و اسکله ها و همچنین دِر کاخ ها، معابد و خانه ها که عمدتاً منقوش وملون و زیبا بوده از جمله دستاوردهای مصریان در عرصه های هنری و صنایع است. به این ترتیب با توجه به گوشه ای از هنر، ابتکارات و صنایع مصریان که به استناد مدارک، شواهد و آثار به دست آمده است، نشان از علاقه، همت و توانایی مصریان در امر پیشرفت همه جانبه است.

از بایگانی های سلطنتی مصریان آثار، یادداشت و سالنامه هایی به دست آمده است که فهرست کارهای انجام شده و محصولات و ابزار و ادوات و آثار هنرمندانی را که در ساختن و پرداختن کاخ ها و انجام دادن تزیینات آنها به کار گرفته شده است نشان می دهد.

در برخی موارد براساس ارزیابی های هنرشناسان و کارشناسان تاریخ معماری جهان باستان، فراعنۀ مصر از معماری کم نظیر آشوریان نیز تقلید کرده و آن را به گونه ای بهتر، مقاوم تر و مبتکرانه می ساخته اند. کاخ سارگون آشوری[۳] در نینوا[۴] و کالاه[۵] نمونه هایی از این بناهای مورد توجه برخی از فراعنۀ مصر است. کاخ سارگون در دورشاروکین[۶] واقع در بیست و پنج کیلومتری نینوا که در تاریخ مشرق زمین از اشتهار برخوردار بوده است، می توانسته است از آن دسته بناهایی بوده باشد که برای فراعنۀ مصر ایجاد جاذبه کرده است. فراعنه از سنگتراشان هنرمند، پیکرتراشان، کنده کاران، دباغان و استخرسازان و نقش پردازان بر روی پارچه، چوب، سنگ و سطوح ساختمان ها بهره می گرفته اند.

در قلمرو هنری و هنر پروری و ساختن آثار هنری مصریان بردگان نیز فعالیت داشته و دارای دستاوردهای ارزشمندی بوده اند گاهی در میان بردگان و اسیران جنگی که فراعنۀ مصر به دنبال فتوحاتشان از سرزمین های دیگر به مصر می آورده اند، هنرمندان و متخصصانی در اکثر عرصه های هنری بوده اند که در مصر مورد توجه و احترام قرار می گرفته اند بی هیچ تردیدی فراعنۀ مصر تنها به کمک نمیروهای کار مصریان نمی توانسته اند بناهای عظیم و شگفت انگیزی چون اهرام ثلاثه را بسازند و قطعاً در این امر مهم بردگان، اسیرانو مهاجران به عنوان نیروهای کار، به کار گرفته شده واز خدمات هنرمندانی که در میان همین نیروها بوده است، بهره برداری کرده اند

هنرمندان مصری به شمار قابل توجهی نیز در خدمت معابد مصریان بوده و نقش خود را در خدمت به معابد و خدایان ایفا می کرده اند. این گونه هنرمندان زیر نظر کاهنان معابد، به آرایش این اماکن دینی و آفریدن نقوش برجسته بر روی دیوارهای اندرونی معابد، ترسیم وتجسم نقوش، تصاویر و پیکرۀ خدایان و مانند آن می پرداخته اند. هنر نیز در مصر باستان به تعبیری یک حرفۀ خانوادگی بوده و همۀ مصریان استعداد و شایستگی فراگیری آن را نداشته اند. استادان هنر مصر در نرکده های خود عموماً کسانی را پرورش می داده اند که دارای نبوغ و توان فراگیری هنر بوده و بتوانند برای جامعۀ مصر سودمند واقع شوند. فراعنۀ مصر نیز همانند امپراطوران آشور، زمام داران یونان و فرمانروایان ایران پیوسته به مناسبت هایی هنرمندان را به حضور خود پذیرفته و از آنان قدردانی می نموده اند.

از قبور بزرگان و صاحبمنصبان مصری شمار زیادی از ظروف منقوش بع دست آمده که نمایانگر هنر تحسین برانگیز هنرمندان مصر باستان است. مصریان در خلق آثار هنری خود با یکدیگر همکاری نزدیک داشته و هنرمندان در رده های مختلف هنری پیوسته در تکمیل و تزیین آثار یکدیگر می کوشیده اند. مثلاً سفالگران، لعاب کاران و نقاشان که از گروه هنرمندان پرطرفدار در تاریخ مصر بوده اند در ساختن ظروف سفالین، لعاب دادن سطوح آنها و نقاشی بر روی آن با یکدیگر تشریک مساعی داشته اند. مصریان نیز همانند پارسیان  (هخامنشیان) ابتدا در هنر کاشی کاری مهارتی نداشته و آثار چشم گیری و قابل توجهی خلق نکرده اند و آنگونه که تاریخ شرق باستان نشان می دهد، بابلیان[۷] در این زمینه صاحبنظر و برجسته بوده اند. پس از آنکه مصر با کشورهای بین النهرین مناسبات تجاری برقرار کرد، علاقه مندان مصری به کنجکاوی در زمینه های گوناگون هنری در آشور، سومر و بابل پرداختند و از جمله عنصر هنری که توجه مصریان را به خود جلب کرده است، کاشی های زیبا و منقوش بابلیان بوده. باید علت عدم کاربرد کاشی های منقوش و زیبا در کاخ های مصریان و معابد آنان را در پیش از شکل گیری و برقراری این مناسبات، به همین دلیل دانست، زیرا مصریان پیش از ایجاد این ارتباطات، خود قادر به تهیۀ این گونه کاشی ها نبوده اند، ولی پس از آشنا شدن با هنرمندان بابلی در این زمینه، به ساختن و پرداختن آن به بهترین نحو و زیباترین قالب پرداختند. پارسیان نیز پیش از آنکه وارد بابل شوند در تهیۀ کاشی های خوش رنگ و منقوش ناتوان بوده اند پس از آن از هنرمندان بابلی آموختند و در ساختن کاخ های خود و آرایش آنها از این گونه کاشی ها استفاده می کرده اند.

در تاریخ هخامنشیان آمده است که کاخ شوش در زمان فرمانروایی اردشیر یکم دراز دست[۸] (۴۶۵ تا ۴۲۶ پیش از میلاد مسیح) دچار آتش سوزی مهیبی شده است و بخش های مهمی از این کاخ دیگر بلا استفاده مانده بود و در زمان داریوش دوم[۹] (۴۲۴ تا ۴۰۴ پیش از میلاد مسیح)، در زمینۀ بازسازی این کاخ اقدامات قابل توجهی صورت نگرفت، ولی با روی کار آمدن اردشیر دوم[۱۰] (با حافظه، ۴۰۴ تا ۳۵۸ پیش از میلاد مسیح) کار بازسازی آن آغاز و به بهترین نحو به پایان رسانده شد. د راین زمینه گزارش های تاریخ از منابع عمدتاً یونانی حاکی از آن است که اردشیر دوم در بازدیدی که از بابل به عمل آورده، کاشی های خوش رنگ و منقوش بابلیان توجه او را به خود جلب کرد، لذا دستور داد که کاخ شوش با این گونه کاشی ها زینت داده شود[۱۱] . بر این اساس پادشاه هخامنشی به همراهان خود دستور داد تا از هنرمندان و متخصصان بابلی در این زمینه کمک گرفته شود تا کاشی های مورد نظر در آرایش دیوارهای کاخ شوش مورد استفاده قرار گیرد.

مورخان یونانی از جمله هرودت که به تاریخ نظامی مصریان نیزپرداخته اند، به این نکته اشاره کرده اند که سربازان مصری لباس های نازک و زیبا به تن می کرده و دارای کفش های راحت و محکم و چشم نواز بوده اند. هرودت هر چند خود سربازان را در جبهه های جنگ از نزدیک ندیده است، ولی روایات پیشینیان و مورخان و گزارشگران دیگر را پذیرفته است. وی افزون بر این آورده است که مصریان اکثر دارای سرهای تراشیده و موهای بسیار کوتاه هستند. این مورخ یونانی سربازان مصری و پارسی را در این گونه امور ظاهری با یکدیگر مقایسه کرده است. مصریان در کشت پنبه مهارت داشته و این محصول را به مقیاس و میزان زیاد کشت کرده و از محصول آن به بهترین نحو استفاده می کرده اند. صنعت نساجی[۱۲] در مصر باستان تقریباً بدون رقیب بوده و مصریان پارچه های با دوام و زیبا در کارگاه های پارچه بافی تهیه می کرده اند. با توجه به جغرافیا و اقلیم مصر، مردم آن سرزمین در طول سال بیشتر با هوای نسبتاً گرم سروکار داشته اند، لذا لباس های آنها بیشتر از جنس کتان بوده است. هنرمندان مصری اعم از زن و مرد بر روی این پارچه ها نقوش زیبا با رنگ های چشم نواز می آفریده اند که در جهان باستان طالبان زیادی داشته است.

هر چند مصر به خاطر کمی آب، در عرصۀ کشاورزی در مقایسه با سرزمین های د یگر به ویژه مناطق حوضۀ دریای سیاه و کرانه های دجله، فرات و دریای مدیترانه در مقام پایین تری قرار داشته است، ولی پاره ای از محصولات مصریان از جمله پنبۀ مصری طرفداران زیادی داشته و مصریان پس از سپری شدن عهد باستان، بیشتر می کوشیده اندکه در کارگاه های نساجی پنبه را به نخ و سپس در کارگاه های پارچه بافی نخ ها را به پارچه تبدیل کرده و پس از رنگ آمیزی و منقوش کردن آن برای فروش عرضه کنند.

مصریان طراحان هنرمندی داشته اند که نقوش زیبا و چشم نواز را برای پارچه، چوب، فلزات و ظروف سفالین طراحی کرده و به کار می برده اند. پاره ای از الواح سومریان نشان می دهد که در این زمینه نیز میان مصر و سوم همکاری تنگاتنگ وجود داشته و سومریان از نظر کشت پنبه و تهیۀ لباس های کتانی هرگز به پای مصریان نمی رسیده و پیوسته به آنان وابسته بوده اند. هنرمندان مصری بر روی حصیر، بادبزن، سبد و انواع فرآورده های از این نوع با نقوش زیبا آرایش داده و آن را در کنار سایر کالاهای صادراتی خود به سرزمین های دور و نزدیک می برده اند. از قبور برخی از اشراف و ثروتمندان مصری  ظروف بلورین و فلزی و سنگی به دست آمده است که بیانگر پیشرفت مصریان در این گونه صنایع بوده است. بیشتر این ظروف دارای نقوش زیبا ومزین به نوشته هایی با خط هیروگلیف و نقوش برخی از خدایان مصری بوده است. این ظروف بیشتر برای مردگان همراه با خوراکی و آشامیدنی در آنها بوده است.

منابع نوشتار :

1. عنوان کتاب : تاریخ مصر باستان
2. نویسنده : اردشیر خدادادیان
3. مشخصات نشر :تهران، سخن، ۱۳۸۸
4. مشخصات نشر الکترونیکی : مصر باستان، تاریخ ما، اِنی کاظمی ۱۳۹۱